تحليل جامعه شناختي گفتمان نواندیشي دیني در ایران: مطالعه موردی؛ علی شریعتی، آیت الله طالقاتی و مهندس بازرگان

محورهای موضوعی : در این فصلنامه موضوعات جامعه شناختی در اولویت چاپ هستند و موضوعات نزدیک به جامعه شناسی در اولویتهای بعد قرار می گیرند

کاظم مرادی ^{1 *} , مهرداد نوابخش ² , سروش فتحی ³

1 -
2 - استاد دانشگاه آزاد
3 - دانشیار گروه جامعه‌شناسی، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/03 تاریخ پذیرش : 1403/12/01 تاریخ انتشار : 1404/02/28

کلید واژه: گفتمان, تحلیل گفتمان انتقادی, نواندیشی دینی, انقلاب اسلامی, نواندیشی راهبرداندیش, نواندیشی معرفت اندیش,

چکیده مقاله :

 نتایج تحلیل جامعه‌شناختی گفتمان نواندیشی دینی نشان داد این دوره، با تعدد و تکثر جریان‌های فکری و خرده‌گفتمان‌های معارض با نظم مستقر که مبتنی بر گفتمان توسعه‌ای آمرانه و گذشته‌گرا بود، شناخته می‌شود. آنها نه فقط با هژمونی گفتمان باستان‌گرای مستقر که در پی دین‌زدایی از عرصه حیات اجتماعی بود، بلکه با طیفی از اندیشه‌های مارکسیست، ناسیونالیست و لیبرال مواجه بودند. این گفتمان‌های رقیب، در میان طبقات متوسط شهری و تحصیل‌کردگان و حتی جامعه کارگر صنعتی که محصول توسعه فزاینده در نتیجه‌ی درآمدهای سرشار نفتی بود؛ از اقبال برخوردار بودند. در چنین شرایطی وجه غالب نواندیشی آنان؛ نواندیشی راهبرداندیشانه است و اگر چه می‌توان نمونه‌هایی از بازاندیشی در معرفت دینی همچون مقوله اجتهاد و شورا را در اندیشه علی شریعتی و آیت الله طالقانی بازشناخت، با این حال مصادیق فراخوانی شخصیت‌ها و مفاهیم دینی به منظور غیریت‌سازی و اسطوره سازی از گفتمانی، که اسلام زنده و پویا و مبارز را در مرکزیت صورتبندی گفتمانی خود قرار داده بود؛ در آثار آنها برجسته‌تر است. در شرایط رقابت گفتمانی و تعدد جریان‌های فکری، نواندیشان دینی در این دوره از کوشش معرفت‌اندیشانه در دین به سمت راهبرداندیشی برای رقابت بر سر استقرار نظام دانایی دین و معرفت دینی میل کرده‌اند و ضمن غیریت‌سازی از نظام مستقر و رقابت بر سر دال‌های تهی همچون عدالت و آزادی با خرده‌گفتمان‌های قدرتمند مارکسیستی و لیبرالیستی و تلاش برای تثبیت آنها در نظم گفتمانی خود، به غیریت‌سازی از قرائت سنتی از اسلام پرداخته‌اند.

چکیده انگلیسی:

They encountered not only the hegemony of the established archaic discourse that sought to de-religiousize the social life, but also a range of Marxist, nationalist and liberal ideas. These competing discourses were popular among the urban and educated middle classes and even the industrial working class, which was a product of increasing development as a result of abundant oil revenues. In such a situation, the dominant aspect of their neo-thinking is strategic new-thinking. Although we can recognize examples of rethinking in religious knowledge such as the category of ijtihad and shura in the thought of Ali Shariati and Ayatollah Taleghani, examples of invoking religious figures and concepts in order to alienate and mythologize a discourse that placed living, dynamic and militant Islam in the center of his discourse configuration is more prominent in their works.  Considering that there is a multiplicity of competing intellectual currents, the religious neo-thinkers in this period paid less attention to epistemological effort, and most of their intellectual effort was spent on strategic thinking to compete in such an environment. In addition to othering the established system and competing over empty signifiers such as justice and freedom with powerful Marxist and liberal discourses and trying to stabilize them in their discourse order, they othered the traditional reading of Islam.

منابع و مأخذ:

آرمین، محسن؛ مهدوی‌راد، محمدعلی. (1386). طالقانی و آزادی‌های سیاسی و اجتماعی، مجله علوم انسانی، 14 (2)
. آبراهامیان، یرواند. (1399). ایران بین دو انقلاب (مترجم: احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ولی لایی، چاپ بیست و نهم). تهران: نشر نی
. بشیریه، حسین. (1386). جامعه شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی. تهران: نشر نی
. بازرگان، مهدی. (1377). مجموعه آثار؛ جلد اول مباحث بنیادین، انتشارات قلم
. بازرگان، مهدی. (1353). احتیاج روز، مجموعه مذهب در اروپا، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، تهران: شرکت سهامی انتشار
. بازرگان، مهدی. (1397). مجموعه آثار؛ جلد 32 دو قرن همکاری دین و وطن در برابر تهاجم، تمدن و فرهنگ غرب، به کوشش خدیجه امیدوند، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان
. بازرگان، مهدی. (1393). مجموعه آثار؛ جلد 22 انقلاب اسلامی ایران، به کوشش خدیجه امیدوند، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان
. بازرگان، مهدی (1387). مجموعه آثار؛ جلد 16 مباحث اعتقادی و اجتماعی، به کوشش خدیجه امیدوند، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان
. بازرگان، مهدی. (1388). مجموعه آثار؛ جلد 11 مباحث اعتقادی و اجتماعی، به کوشش خدیجه امیدوند، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان
. توسلی، غلامعباس. (1379). روشنفکری و اندیشه دینی: رهیافتی جامعه‌شناختی به آثار و اندیشه دکتر علی شریعتی (مجموعه مقالات)، شرکت انتشارات قلم
. حاجی وثوق، ندا و علی اصغر داودی. (1397). چارچوب¬های معرفتی-روشی نواندیشی اسلامی در نگرش به حقوق سیاسی و اجتماعی زنان؛ مطالعه موردی محسن کدیور و محمد مجتهد شبستری، پژوهشنامه علوم سیاسی، 3 (14)
. خان محمدی، یوسف. (1392). تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
. خان‌محمدی، یوسف؛ جعفری، سید نادر. (1397). جایگاه شورا در حکومت اسلامی از دیدگاه محمد رشیدرضا و سید محمود طالقانی، سیاست متعالیه، شماره 22
. دباغ، سروش. (5/10/1394). رفرم دینی و فرایند دموکراتیزاسیون، سایت رادیو زمانه: https://www.radiozamaneh.com
. درودی، ریحانه. (1394). 53 سال عصر پهلوی به روایت دربار (چاپ ششم). مرکز اسناد انقلاب اسلامی
. روحانی، سیدحمید. (۱۳۹۷). تهران، بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی
. سمیعی، محمد. (1396). نبرد قدرت در ایران: چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟، چاپ دوم، نشر نی
. سعیدی نژاد، حمیدرضا؛ ویسی، زینب. (1396). جهانی شدن و تحول گفتمان روشنفکری دینی ایران 1396-1342، انتشارات قانون یار
. سروش، عبدالکریم. (1384). شریعتی و پروتستانتیسم، فصلنامه مدرسه، 1
. شريعتي، علی. (1358). اجتهاد و نظريه انقلاب دائمي، قم: نشر نذير، چ اول
. شریعتی، علی. (1378). مذهب علیه مذهب، شرکت چاپخش سهامی خاص
. شریعتی، علی. (1393). تحلیلی از مناسک حج، انتشارات سپیده باوران
. شریعتی، علی. (1396). جهان بینی و ایدئولوژی، نشر موسسه بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی
. علیجانی، رضا. (1379 ). نوگرایی دینی: نگاهی از درون، تهران: یادآوران
. فتحی، علی. (1392). بررسی دیدگاه روشنفکران دینی معاصر در زمینه مولفه های جامعه شیعی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم
. فرهنگ قهفرخی، علیرضا؛ قدرت اللهی، احسان. (1398). ساحت فرهنگی دین از منظر سنت گرایان و نواندیشان دینی معاصر ایران، دو فصلنامه پژوهشنامه ادیان، 13 (25)
. فرهنگ قفهرخی، علیرضا؛ قدرت اللهی، احسان؛ بینای مطلق، سعید. (1394). ساحت وحیانی دین از منظر سنت گرایان و نواندیشان دینی معاصر ایران، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، 15 (2)
. فصیحی، امان الله. (1386). روشنفکران دینی و عرفی شدن در سپهر دین، فصلنامه علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم، 37
. لک زایی، نجف. (1391). تحولات سیاسی-اجتماعی ایران معاصر، قم : پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
. نایینی، محمد حسین. (1378). تنبیه الامه و تنزیه المله، مقدمه و حاشیه مرحوم طالقانی، قم: شرکت سهامی انتشار، چاپ نهم
. مایلی، محمدرضا و شباهنگ مهاجرانی. (1395). بررسی مفهوم روشنفکری دینی و نواندیشی دینی در ایران معاصر؛ با تاکید بر دیدگاه¬های علی شریعتی و مرتضی مطهری، فصلنامه مطالعات سیاسی، 9 (34)
. محمودی، سید علی. (1395). نواندیشان دینی، چاپ چهارم. تهران: نشر نی
. موسوی، فاطمه سادات. (1395). نواندیشی دینی در تفکر دکتر علی شریعتی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، پژوهشکده علوم اسلامی
. مقدمی، محمد تقی. (1390). نظریه تحلیل گفتمان لاکلائو و موف و نقد آن، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، 2 (2)
. مسعودی، جهانگیر (1388) مطهری و نواندیشی دینی، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، 41 (2). صص 172-149
. مک دانیل، دایان. (1380). مقدمه‌ای بر نظریه گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، فرهنگ گفتمان
. منصوری‌رضی، مرادعلی؛ یازرلو، رضا؛ امینیان، صدیقه؛ اسماعیلی، علیرضا. (1403). تحلیل گفتمان توسعه اجتماعی در ادوار مجلس شورای اسلامی ایران، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 16 (2)
. نصیری مبارکه، مهرداد. (1393). بررسی مقایسه‏ای گفتمان روشنفکری دینی مهدی بازرگان و علی شریعتی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران
. یزدی، مصباح؛ عابدینی، جواد (1388) نواندیشی دینی و روش‌شناسی آن، نشریه پژوهش، 1 (2). صص 37-7
. یورگنسن، ماریانه؛ فیلیپس، لوئیز. (1395). نظریه و روش در تحلیل گفتمان (مترجم: هادی جلیلی، چاپ ششم)، تهران: نشر نی
. هاشمی، سید احمد؛ پورابراهیم، ناصر؛ عدالت نژاد، سعید؛ حدادعادل، غلامعلی. (1400). روشنفکری و روشنفکران در جهان اسلام، نشر کتاب مرجع
.