ایدئولوژی، اتوپیا و وجوه گفتمانی حامیان خوزستانی تشیّع صفوی
محورهای موضوعی : تاریخ ایران دوره اسلامیلیلا طعیمی 1 , فهیمه مخبر دزفولی 2 * , معصومعلی پنجه 3 , یونس فرهمند 4
1 - گروه تاریخ و باستان شناسی واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ایران
2 - گروه تاریخ و باستان شناسی واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ایران
3 - گروه تاریخ و باستان شناسی واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ایران
4 - گروه تاریخ و باستان شناسی واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ایران
کلید واژه: تاریخ صفویّه , خوزستان, ماکس وبر, پل ریکور, ایدئولوژی, اتوپیا.,
چکیده مقاله :
هر گفتمانی که بخواهد گوهر تاریخ را بکاود و از تحریف، مشروعیّت و هویّت سخن بگوید، ناگزیر از توجّه به ایدئولوژی و اتوپیاست. هر چند گستردگی تعاریف ایدئولوژی، شناخت آن را در چارچوب یک نگرش خاص غیر ممکن میسازد، ولی اتوپیا در مواجهه با ایدئولوژی، برخوردار از سرشت پویا، تاریخساز و خصلت جا به جا کنندگی است. آنچه گذشت نقاوه و چکیدهای از درسگفتارهای «پل ریکور»، اندیشمند معاصر فرانسوی بود. تلاش ما در این مقاله دو مرحله دارد؛ نخست: با کاربست آموزههای جامعهشناختی «ماکس وبر»، نظام فکری و ایدئولوژی صفویان و حامیان آنها را در دو بعد ادعا و اعتقاد تحلیل میکنیم. در مرحلة بعد، با تمرکز بر رهیافتهای ریکور، نشان میدهیم مذهب شیعه چگونه به مثابة اتوپیا عمل کرده و با ایجاد فضای تعلیق در واقعیتهای حاکم بر جامعة خوزستان بین سالهای (907-1135ه.ق)، بسیاری از ارزشافزودههای پنهان و پیدای برآمده از ایدئولوژی را افشا کند. پژوهش حاضر با ابتنا بر روش تحلیلی- تفسیری و با مطالعة بین رشتهای انجام یافته و نشان میدهد مذهب تشیّع به عنوان یک امر ممکن، چگونه واقعیت حاکم را تعلیق کرده و علاوه بر تمامیّت تاریخ خوزستان در چند سدة اخیر، بر نگرش و بینش علمای آن نیز تأثیر بلامنازع داشته است.
Any discourse that seeks to explore the essence of history and talk about distortion, legitimacy, and identity inevitably has to pay attention to ideology and utopia. Although the breadth of definitions of ideology makes it impossible to understand it within the framework of a specific perspective, utopia, in the face of ideology, has a dynamic, history-making, and displacing nature. What has been said is a summary of the lectures of Paul Ricoeur, a contemporary French thinker. Our effort in this article has two stages; first, by applying the sociological teachings of Max Weber, we analyze the intellectual system and ideology of the Safavids and their supporters in two dimensions: claim and belief. In the next stage, focusing on Ricoeur's approaches, we will show how the Shiite religion acted as a utopia and, by creating an atmosphere of suspense in the realities governing Khuzestan society between the years (907-1135 AH), exposed many of the hidden and apparent added values arising from ideology. The present research is based on the analytical-interpretive method and an interdisciplinary study, and shows how Shiism, as a possible matter, has suspended the prevailing reality and, in addition to the entire history of Khuzestan in the last few centuries, has had an indisputable impact on the attitude and vision of its scholars.
. احمدی، بابک. 1398. هایدگر و تاریخ هستی، چاپ نهم، تهران: مرکز.
. استرآبادی، میرزامهدی خان. 1368. درّة نادری، به اهتمام سید جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
. باربارو، جوزافا و دیگران. 1381. سفرنامه¬های دنیزیان در ایران، ترجمة منوچهر امیری، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
. باسورث، ادموند کلیفورد. 1371. سلسله¬های اسلامی راهنما گاهشماری و تبارشناسی، ترجمة فریدون بدره¬ای، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
. توین بی، آرنولد. 1370. مورخ و تاریخ، ترجمة حسن کامشاد، چاپ یکم، تهران: خوارزمی.
. حسینی، خورشاه بن قباد. 1379. تاریخ ایلچی نظام شاه، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی.
. داون، جیمز. 1385. عارف تاجدار شاه اسماعیل صفوی، ترجمة ذبیح ا... منصوری، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات زرّین.
. دری، ر.ه. 1375. فلسفة تاریخ، ترجمة بهزاد سالکی، مجموعة مقالات به سرپرستی پل ادوارد ز، چاپ یکم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
. روملو، حسن بیگ. 1384. احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
. ریکور، پل. 1398. ایدئولوژی، اخلاق، سیاست، ترجمة مجید اخگر، چاپ دوم، تهران: چشمه.
. ریکور، پل. 1399. درس¬گفتارهای ایدئولوژی و اتوپیا، ترجمة مهدی فیضی، تهران: مرکز.
. زرین¬کوب، عبدالحسین. 1393.جستجو در تصوف ایران، چاپ سیزدهم، تهران: امیرکبیر.
. زرین¬کوب، عبدالحسین. 1394. تاریخ در ترازو، چاپ بیست و دوم، تهران: امیرکبیر.
. سیوری، راجر. 1382. ایران در عصر صفوی، ترجمة کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
. شریعتی، علی. 1386. تشیع علوی و تشیع صفوی، چاپ هشتم، تهران: بنیاد فرهنگی شریعتی.
. شیرازی، محمد معصوم. 1339. طرائق الحقائق، تصحیح محمد جعفر محجوب، جلد اول، تهران: بارانی.
. طباطبایی، سید جواد. 1380. دیباچه¬ای بر نظریة انحطاط در ایران، تهران: نگاه معاصر.
. کسروی، احمد. 1355. شیخ¬صفی و تبارش، تهران: کتیبه.
. کسروی، احمد. 1402. تاریخ پانصد سالة خوزستان، تهران: نگاه.
. گودرزی، حسین. 1387. تکوین جامعه¬شناختی هویت ملی در ایران: با تأکید بر دورة صفویه، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.
. لوید، کریستوفر. 1379. روش¬شناسی در تاریخ، ترجمة حسینعلی نوذری، چاپ یکم، تهران: طرح نو.
. مستوفی، محمد محسن. 1375. زبده التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران: موقوفات افشار.
. نشاطی شیرازی، محمد. 1388. تذکرة شیخ صفی الدین اردبیلی، ترجمة داود بهلولی، تهران: نشر ادیان.
. نوایی، عبدالحسین. 1350. اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت¬های تفصیلی، تهران: مرکز انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
. وبر، ماکس. 1382. دین، قدرت، جامعه، ترجمة احمد تدیّن، تهران: هرمس.
مقالات . اسماعیلی، محبوبه و نزهت احمدی. 1394. «تحلیل گفتمان مهدویت در عصر شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی»، پژوهش¬نامة تاریخ اسلام، سال پنجم، شمارة بیستم، صص: 5-35.
. جمشیدزاده، حسن و مسعود ولی عرب. 1395. «رعناشیان دزفول در دورة صفویان»، تاریخنامة خوارزمی، سال سوم، صص: 81-97.
. رازنهان، محمد حسن و همکاران. 1393. «اندیشة سیاسی قاضی نورالله شوشتری»، پژوهشنامة تاریخ اسلام، سال چهارم، شمارة پانزدهم، صص: 67-98.
. سالاری شادی، علی. 1391. شمس¬الدین گیلانی معلم شاه اسماعیل صفوی واقعیت یا افسانه، دوفصلنامة علمی پژوهشی تاریخ نامة ایران بعد از اسلام، سال سوم، شمارة پنجم، صص: 123-142.
. شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1380. «از عرفان بایزید تا فرمالیسم روسی»، فصلنامة هستی، سال دوم، شمارة سوم، صص: 1-20.
. منوّری، سید علی. 1396. « مناسبات دین و دولت و تکوین شالودة روابط خارجی ایران با عثمانی»، فصلنامة تاریخ روابط خارجی، سال¬ نوزدهم، شمارة هفتاد و سه، صص: 71-103.
. میرزاده، سید محمدعلی. 1401. « نقش متولیان مذهبی و فرهنگی در بحران¬های زیست محیطی عصر صفوی با تأکید بر نقش سید نعمت¬الله جزایری»، فصلنامة علمی تخصصی فرهنگ پژوهش، شمارة پنجاه و دو، ویژة تاریخ اسلام، صص: 163- 182.
. نصیری، محمدرضا و مهدی فیضی سخا. 1392. «کیاییان چلاویو و گسترش قلمرو حکومتی آنان در دورة صفوی»، پژوهش¬نامة تاریخ¬های ملی ایران، سال اول، شمارة سوم، صص: 21-33.