سیر تاریخی تفسیر آیه قبله (با تکیه بر دیدگاه یوسف‌القرباغی در قرن دهم قمری)
محورهای موضوعی : تاریخ قرآن
1 - استادیار گروه معارف اسلامی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران. afsare12345@gmail.com
کلید واژه: جهت قبله, آیه قبله, ماوراءالنهر, عصر صفوی, یوسف القرباغی.,
چکیده مقاله :
یکی از آیات بحث برانگیز و پرحاشیۀ قرآنی، آیۀ 144 سورۀ بقره معروف به آیۀ قبله است که از تغییر جهت قبلۀ نماز در مدینه به وسیلۀ پیامبر اکرم (ص) آغاز می‌گردد و با گسترش اسلام در شرق و غرب جهان و در قرون بعدی به علوم تفسیر، تارخ، جغرافیا، نجوم، ریاضی، فقه، کلام و حتی فلسفه و عرفان نیز وارد می‌شود. سیر تاریخی گسترش این آیه نیاز به تحقیقی جداگانه دارد اما در قرن دهم قمری اندیشمندی مسلمان به نام یوسف القرباغی یک برگ از تاریخ تفسیر این آیه را رقم زده است و برای تحقیق دربارۀ سمت قبله در بلاد ماوراء النهر به تفسیر آین آیه پرداخته است. در این مقاله با روش تحلیل منطقی اسناد دست اول و پژوهش کتابخانه‌ای و مراجعه به منابع خطی، یک دیدگاه مربوط به قرن دهم و در جغرافیای ماوراء النهر بررسی شده است. این مطلب نشان می‌دهد که آیات قرآنی چون موجودی زنده در فرهنگ و تاریخ به حیات خود ادامه داده‌اند و به دلایل خاصی و با شیوه‌هایی علمی در اندیشه و زندگی مسلمانان تأثیرگذار بوده‌اند چنانکه به پیشرفت علوم و دانش‌های متفاوت در تمدن اسلامی یاری رسانده‌اند.
One of the most controversial and widely discussed Quranic verses is Verse 144 of Surah Baqarah, known as the Qiblah verse, which marks the change of the direction of prayer (Qiblah) in Medina by the Prophet Mohammad (pbuh). With the expansion of Islam eastward and westward across the world and in later centuries, this verse also entered into various fields of knowledge such as Tafsir (Quranic exegesis), history, geography, astronomy, mathematics, jurisprudence, theology, and even philosophy and mysticism. The historical development of the interpretation of this verse requires a separate study; however, in the 10th century AH, a Muslim scholar named Yusuf al-Gharbaghi made a notable contribution to the history of the exegesis of this verse by interpreting it in relation to the direction of the Qiblah in the region of Transoxiana (Mawarannahr). This article, employing a method of logical analysis of primary sources and library research with reference to manuscript materials, examines a viewpoint from the 10th century AH within the geography of Mawarannahr. The study demonstrates that Quranic verses, as living entities within culture and history, continue to exist and influence Muslim thought and life through specific reasons and scientific approaches. They have contributed to the advancement of various sciences and knowledge in Islamic civilization.
منابع و مآخذ
ـ قرآن کریم
ـ امام خمینی، روح الله (1387 ش.) سرّ الصلوۀ (معراج السالکین و صلوۀ العارفین)، تهران: نشر عروج.
ـ حافظ شیرازی، شمس الدین محمد (1362 ش.)، لسان الغیب، تصحیح پژمان بختیاری، تهران: امیر کبیر.
ـ حسینی شاه عبدالعظیمی، سید حسین (1363 ش.)، تفسیر اثنی عشری، تهران: نشر میقات.
رازی، ابوالفتوح (1382 ش.)روض الجنان و روح اجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
شعرانی، ابوالحسن (1385 ش). پژوهش‌های علوم قرآنی علامه شعرانی، تحقیق سید محمد رضا غیاثی کرمانی، قم: بوستان کتاب.
ـ علی احیایی، ماشاءالله (1364 ش.) کاربرد علوم در قبله یابی ـ نگرشی نو در تعین قبله، تهران: انتشارت امیر کبیر.
ـ طباطبایی، محمد حسین (1378 ش.) تفسیر المیزان، قم: جامعه مدرسین حوزۀ علمیه قم.
ـ علی احیایی، ماشاء الله (1365 ش.) «میزان اشتباه مجاز در تعیین جهت قبله»، مجله دانشمند، آبان 65.
فهرست نسخه‌‌های خطی آکادمی علوم ازبکستان، تشکند، 1960 م. جلد 5، شماره مسلسل 3851.
فیض کاشانی، ملا محسن (1415 ق.) تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
ـ کاشانی، ملا فتح الله (1351 ش) تفسیر منهج الصادقین، تهران؛ کتبفروشی اسلامیه.
ـ مکارم شیرازی، ناصر (1384 ش.) تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
ـ مغنیه، محمد جواد، (1383ش) تفسیر الکاشف، ترجمه موسی دانش، قم: موسسه بوستان کتاب.
ـ نوشاهی، عارف، (1386 ش.) ملاقات عارف (دفتر دوم)، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
ـ نوشاهی، عارف (1371 ش) تحقیق سمت قبله در بلاد ماوراء النهر، مجله تحقیقات اسلامی، به شماره 1.