معناشناسی تدبر در قرآن کریم با تکیه بر روابط همنشینی و جانشینی

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

محسن قاسم پور ¹ ()
مرتضی سلمان نژاد ² ()

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1391/12/01

کلید واژه: معناشناسی ساختارگرا, مفهوم قرائت, مفهوم تلاوت, مفهوم سمع, مفهوم قلب,

چکیده مقاله :

در پی‌جویی نگرش بازتابیده در قرآن کریم به موضوع ادراک و فهم، با حوزۀ معنایی گسترده‌ای روبه‌رو می‌شویم که در آن مفاهیم متعددی به یکدیگر پیوند خورده‌اند. از مفاهیم بنیادین این حوزه، تدبّر است. افزون بر آیات متعدد قرآن که با کاربرد تعابیر مختلف از لزوم تدبّر گفته‌اند، در چهار آیه از قرآن کریم نیز با کاربرد هم‌ریشه‌های واژۀ تدبر، از این عمل همچون یک تکلیف، یا حتی غایت نزول قرآن یاد می‌شود. بناست که در این مطالعه، با کاربرد روشهای معناشناسانه این مفهوم قرآنی را بازشناسیم؛ مفهومی که از دیرباز مفسران مختلف به بحث در باره‌اش پرداخته‌اند و البته، میزان توجهات بدان در سدۀ اخیر افزایشی چشمگیر دارد. بدین منظور، نخست با مروری بر آیات تدبّر و سنت تفسیری، تصویری اجمالی از جایگاه این مفهوم در قرآن کریم بازخواهیم نمود. آن گاه از رویکرد معناشناسی ساخت‌گرا و با تحلیل واژگان همنشین و جانشین تدبّر در قرآن کریم، برای شناخت مؤلفه‌های معنایی بنیادین این واژۀ قرآنی کوشش خواهیم کرد.

منابع و مأخذ:

علاوه بر قرآن کریم؛

1ـ  ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.

2ـ  احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن، تهران، مرکز، 1390ش.

3ـ  ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، به کوشش یعقوب عبدالنبی، قاهره، الدار المصریه للتألیف و الترجمه.

4ـ  بی‌یرویش، مانفرد، زبان‌شناسی جدید، ترجمۀ محمدرضا باطنی، تهران، آگاه، 1374ش.

5ـ  جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به کوشش احمد عبد الغفور، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق.

6ـ  راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق، دار العلم/  الدار الشامیة، 1412ق.

7ـ  رهنما، هادی، «معناشناسی تدبر در قرآن کریم»، مجموعۀ مقالات بیست و چهارمین دورۀ مسابقات بین‏المللی قرآن کریم، جلد دوم، تهران، اسوه، 1386ش.

8ـ  ــــــــــــــــــــ معنی‌شناسی نامهای معاد در قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1382ش.

9ـ  زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.

10ـ       سلمان‌نژاد، مرتضی، معناشناسی تدبّر در قرآن با سه رویکرد ساختاری، ریشه‌شناسی و تاریخ انگاره، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1391ش.

11ـ       طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، جامعۀ مدرسین.

12ـ       طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.

13ـ       طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.

14ـ       عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره، دار الکتب المصریه، 1364ق.

15ـ       فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه.

16ـ       کرمانی، سعید، معناشناسی «عقل» در قرآن کریم، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1384ش.

17ـ       یاکوبسن، رومن، «زبان‌شناسی و شعرشناسی»، ترجمۀ فرزان سجودی، ساختگرایی پساساختگرایی و مطالعات ادبی، تهران، حوزۀ هنری، 1380ش.