کد مقاله : 140302191119267 بازدید : 58 صفحه: 78 - 96

نوع مقاله: پژوهشی

اثربخشي درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان

محورهای موضوعی : فصلنامه مهارت های روانشناسی تربیتی

شهرام واحدی ¹ , امیر یکانی زاد ^{2
*} , نادیه ارجمندی ³

1 - استاد گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
2 - دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
3 - دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/06/19 تاریخ پذیرش : 1403/12/19 تاریخ انتشار : 1404/04/05

کلید واژه: تاب آوری, درمان شناختی رفتاری, رویکرد اسلامی, سبک‌های مقابله‌ای,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر باهدف تعیین اثربخشی درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان انجام شد. روش پژوهش، نیمه آزمایشی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه آزمایشی و گروه گواه با دوره پیگیری (4 ماهه) بود. جامعه آماری شامل تمامی دانش آموزان پسر دوره دوم متوسطه شهر خوی در سال تحصیلی 1403- 1402 که تعداد آن‌ها 5936 بود. نمونه آماری تعداد ۴۰ نفر از جامعه مذکور بودند که به شیوه تصادفی خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب و در دو گروه آزمایش و گواه (۲۰ نفر در هر گروه) انتخاب شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها مقیاس کانر و دیویدسون (2003) و پرسشنامه راهبردهای مقابله‌ای لازاروس و فولکمن (1988) بود که تمام آزمودنی‌ها در مرحله پیش‌آزمون آن را تکمیل کردند. برنامه مداخله‌ای درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی به گروه آزمایش مدت ۱۰ جلسه 90 دقیقه‌ای آموزش داده شده و در نهایت پس‌آزمون و پیگیری از دو گروه آزمایش و گواه گرفته شد. داده‌ها با استفاده از تحليل واریانس اندازه‌های مکرر تحليل شدند. نتایج نشان داد كه درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر مؤلفه‌های تاب آوری، تصور شایستگی فردی (86/9F=،001/0P=)، اعتماد به غرایز فردی (77/5F=،001/0P=)، تحمل عاطفه منفی (18/11F=،001/0P=)، پذیرش مثبت تغییر (110/8F=،001/0P=) و کنترل و تأثیرات معنوی (14/11F=،001/0P=) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای، مسئله محور (51/16F=،001/0P=) و هیجان محور (90/21F=،001/0P=) مؤثر بود (01/0>P). همچنین، اثربخشی در مرحله پیگیری 4 ماهه تداوم داشت. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، سودمندی و تأثیر درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش آموزان را تائید می‌کند.

چکیده انگلیسی:

This study aimed to investigate the effectiveness of Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach on Resilience and Coping Styles of Students. The research method of the present study was quasi-experimental with a pre-test and post-test design, with an experimental and control group and a 4-month follow-up period. The statistical population included all males secondary high school students of Khoy city in of 2023-2024(5936 student). The sample consisted of 40 people who were selected by multistage random cluster sampling and assigned in experimental and control groups (20 in each group). The data collection Inventories was the resilience scale (Connor & Davidson, 2003) and Coping Strategies Questionnaire (Lazarus & Fleckmann, 1988), which all subjects completed in the pre - test phase. Intervention program Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach was trained in (10sessions of 90 minutes) to the sample group and finally, post-test and follow-up were taken from the two experimental and control groups. Data were analyzed using repeated measures variance. The results revealed that Resilience components, Perception of individual competence (F=9/86, P= 0/001), Trust individual instincts (F=5/77, P= 0/001), Tolerance of negative emotions (F=11/18, P= 0/001), Positive acceptance of change (F=8/11, P= 0/001) and Control and spiritual influences (F=11/14, P= 0/001) and components of coping styles, Problem-Focused (F=16/51, P= 0/001) and emotion-focused (F=21/90, P= 0/001) It was effective. also this effectivenes was stable at the follow-up 4-month stag. Overall, the results obtained from this study confirm the usefulness and effect of Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach on Resilience and Coping Styles.

منابع و مأخذ:

قرآن کريم، 1397، ترجمة علي مشکيني، تهران، اسوه.
آکوچکیان، شهلا؛ حقیقی‌زاده، ابراهیم؛ عمرانی فرد؛ ویکتوریا، سیرویی نژاد، مهسا و الماسی آسیه (1395)، «اثر درمان شناختی- رفتاری مذهبی در راهبردهای مقابله با استرس و نمره وسواس در بیماران مبتلا به اختلال وسواسی- جبری با محتوای مذهبی»، تحقیقات علوم رفتاری، دوره ۱۴، ش ۲، ص 168- ۱72.
احمدی، مریم؛ خلعتبری، جواد؛ آقایوسقی، علیرضا و جان‌بزرگی، مسعود. 1401، تأثیر متغیرهای الگوی چند بعدی معنوی با میانجی‎گری باورهای ناکارآمد بر اختلال وسواس. مطالعات اسلام و روانشناسی، 16(31), 129-153.
انصاری، حسن؛ جان بزرگی، مسعود؛ حسینی سمنانی، صدیقه؛ غروی راد، سید محمد و رسول زاده طباطبایی، سید کاظم. (1398). طراحی روش درمان شناختی- رفتاری با رویکرد اسلامی بر مبتلایان به اختلال وسواس- بی‌اختیاری، مطالعات روان‌شناسی بالینی، 9(34), 196-167.
باقرپور، معصومه، 1397، ارتباط باورها و نگرش‌های دینی و سبک زندگی اسلامی با عملکرد شغلی معلمان مقطع ابتدایی، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 6(11)، 110-93.
جان بزرگی، مسعود.(1395). روان درمانگری چند بعدی معنوی: فعالسازی عمل معنوی و اثر بخشی آن بر مشکلات روان شناختی مراجعان مضطرب، پژوهشنامه روانشناسی اسلامی، 2 (3)، ۳۹-۸.
جان بزرگی، مسعود. (1402). درمان چند‌بعدی معنوی؛ یک رویکرد خداسو برای مشاوره و روان‌درمانگری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جعفری، لعیا؛ حجازی، مسعود و صبحی، افسانه. (1399). بررسی رابطه تاب آوری تحصیلی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان و میانجی معنای تحصیلی، روان شناسی مدرسه و آموزشگاه، (3) 9، 35-49.
جندقیان بیدگلی، محمدامین؛ شاطریان، نگین؛ قربانی، فرشته؛ پژوم، سید هادی؛ کاظمیان، الهام و عبدی، فاطمه، 1402، درمان علائم افسردگی با رویکرد
نوین درمان شناختی رفتاری مذهب محور: مطالعه مرور نظام مند، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، ۳۳ (۲۲۲)،۱84-۱71.
حمید، نجمه؛بولاغی، یاسر و مهرابی زاده هنرمند، مهناز.(1397) اثربخشی درمان شناختی- رفتاری مذهب‌محور بر تاب‌آوری و شادکامی در دانشجویان. فصلنامه روان‌شناسی و دین، 11(3)، 101-58.
خدری، بهزاد و دباغی پرویز، 1393، بررسی رابطه سبک‌های مقابله‌ای با سلامت روان سربازان، پرستار و پزشک در رزم، ۲ (۵)، 200-195.
داستانی، محبوبه؛ عبدالجباری، مرتضی؛ جمشیدی، محمدعلی؛ فرهوش، مجتبی و فرهوش، محمد،1401، اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در
مقایسه با درمان شناختی-رفتاری سنتی بر بهبود عاطفه و امید مبتلایان به افسردگی اساسی، پژوهش در دین و سلامت، 8 (4)، ۱28-۱13.
دهقانی فیروزآبادی، محمدحسین، 1396، بررسی رابطه بین استرس ادراک شده، سبک‌های مقابله‌ای و نگرش مذهبی؛ با رضایت از زندگی مادران
دارای کودک سرطانی، مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، 106 (18)، 36-19.
ربابی، ربابه، 1399، بررسی اثربخشی درمان شناختی رفتاری بر تاب آوری دانشجویان، سومین همایش علوم انسانی (پیشرفت های نوین در عرصه علم و فراعلم)، مشهد.
رشيدزاده، عبدالله و همكاران، 1397، «تأثير آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي با تکيه بر منابع معنوي و اعتقادات اسلامي در تاب‌آوري و بهزيستي روان‌شناختي مادران داراي فرزند اوتيسم»، مسائل کاربردي تعليم و تربيت اسلامي، ش 7 (2)، ص 59ـ86.
شريفي نيا، محمد؛ مبارز، سید حسن. (1400). ساخت بسته آموزش توکل به خدا با تاکید بر قرآن کریم، پژوهش در علوم رفتاری و تربیتی با رویکرد اسلامی، 1(2)، 35-7.
صدوق، شیخ، 1382، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چ2، قم: نسیم کوثر.
عبدالحسینی، حسین؛ سعیدی، سکینه و شریفی، مهدی. (1402). اثربخشی شناخت درمانی مذهب محور مبتنی بر آموزه های اسلامی بر عدم تحمل بلاتکلیفی و باورهای مثبت نگرانی در مادران دارای کودک اتیسم. سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۷ (۲)، 306-298.
قرائتی، محسن، 1397، تفسیر نور، ج 4 و 8، چ 10، تهران: مركز فرهنگى درس هايى از قرآن.
کاویانی، زینب؛ بختیارپور، سعید؛ حیدری، علیرضا؛ عسگری، پرویز و افتخار صعاد، زهرا، 1398، اثربخشی درمان شناختی – رفتاری مذهب محور بر
تاب‌آوری و نگرش‌های ناکارآمد زنان مبتلا به ام اس شهر تهران، فصلنامه پژوهش های نوین روان‌شناختی، 14(55), 175-159.
کیهانی، مهناز؛ تقوایی، داوود؛ رجبی، ابوالفضل و امیرپور، برزو. (۱۳۹۳). همسانی درونی و تحلیل عاملی مقیاس تاب آوری کانر دیویدسون در دانشجویان دختر پرستاری، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، ۱۴ (۱۰)، ۸64-857.
گال، مردیت؛ بورگ، والتر و گال، جویس. (1401). روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران. تهران: انتشارات سمت.
مجلسی، محمدباقر، 1396، مرآة العقول، ج 12 و ج 90، چ 1، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مدنی، یاسر؛ حسینی نژاد، سیده ناهید، فتحی، داود و موسوی؛ سید محمد موسی. (1395). اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ درﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽرﻓﺘﺎری ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ ﺑﺮ ﺗﺎب آوری و رﺿﺎﯾﺖ از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدران دارای ﮐﻮدک آﻫﺴﺘﻪﮔﺎم. توانمندسازی کودکان استثنایی، 7(1)، 1-12.
مشاک، رویا؛ نادری، فرح و چین آوه محبوبه، 1400، مقایسه اثربخشی درمان شناختی رفتاری مذهبی و درمان مثبت نگری بر خودانتقادی و پریشانی روان شناختی در زنان نابارور شهرستان اهواز، نشریه پژوهش پرستاری ایران، ۱۶ (۳)، 73-59
مکارم شیرازی، ناصر و جمعي از فضلا، 1397، برگزیده تفسیر نمونه، ج 20، ویراست جدید، قم: نشر دارالکتب اسلامیه.
نعيمي، ابراهيم و همكاران، 1395، «اثربخشي آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر تاب‌آوري و رغبت‌هاي شغلي دانش‌آموزان»، فرهنگ مشاوره و روان درماني،7 (28)، 26 ـ 1.
مهدی یار، منصوره و نجاتی، سیده فرشته. (1394). اعتبار یابی پرسشنامه تاب آوری در برابر خودکشی. روانشناسی سلامت، 4(16)،108-97.
یداله پور، محمدهادی؛ مهدوی فر، حکیمه و حسن زاده، رمضان، 1398، مداخله ی آموزشی مبتنی بر مذهب بر نشانگان افسردگی زنان متاهل مراجعه
کننده به مراکز فرهنگی شهر بابل، پژوهش در دین و سلامت، 5(1)، 64-75.
Abdoljabbari, M., Dastani, M., Jamshidi, M. A., Farhoush, M., Farhoush, M., 2022, "The Effectiveness of Islamic Cognitive-behavioral Therapy Compared With Conventional Cognitive-Behavioral Therapy in Reducing Depression and Increasing Life Satisfaction and Spiritual Health in Patients With Depression", Health Spiritual Med Ethics, 9 (4) :207-216.
Alyahyan, E., Düştegör, D., 2020, "Predicting academic success in higher education: Literature review and best practices", International Journal of Educational Technology in Higher Education, 17(1): 1-21.
Atwood, M., Friedman, A., 2020, "A systematic review of enhanced cognitive behavioral therapy(CBT-E) for eating disorders", International Journal of Eating Disorders, 53 (3), 309-488.
Boolaghi, Y., Mehrabizade Honarmand, M., & KianiMoghadam, A. S., 2016, "The effect of religious-based cognitive - behavioral therapy on psychological well-being and resilience in students", European Online Journal of Natural and Social Sciences, 5 (3), 1-10.
Bruijniks, J. E., Sijbrandij, M., Schlinkert, C., & Huibers, J. H., 2018, "Isolating therapeutic procedures to investigate mechanisms of change
in cognitive behavioral therapy for depression", Journal of Experimental Psychopathology, 9 (4), 1-11.
Cohen-Biton, L., Buskila, D., & Nissanholtz-Gannot, R., 2022, "The correlation between problem-oriented coping and a sense of coherence among fibromyalgia patients who underwent the fibrotherapy model intervention programme", Clinical and Experimental Rheumatology, 40, 1143-1150.
Conner, K. M, & Davidson, J. R, 2003, "Development of a new resilience scale: The Conner-Davidson Resilience scale (CD-RISC) ", Depress Anxiety, 18(2),76-82.
de Abreu Costa, M., Moreira-Almeida, A, 2022, "Religion-Adapted Cognitive Behavioral Therapy: A Review and Description of Techniques", J Relig Health, 61, 443–466.
Ding, S., Shi,W., Ding, L., Chen, Y., Dai, J., Yuan, H., & Zhou., G, 2024, "The relationship between life events, life satisfaction, and coping style of college students", Psychology, Health & Medicine, 29 (2), 398- 409.
Folkman, S., & Lazarus, R. S., 1980, "An analysis of coping in a middle-aged community sample", Journal of Health & Social Behavior, 21 (3) 219- 239.
Folkman, S., & Lazarus, R. S., 1988, Manual for the Ways of Coping Questionnaire: Research Edition, Palo Alto, CA: Consulting
Psychologists Press.
Grill, K. B., Wang, J., Cheng, Y. I., Lyon, M. E., 2020, "The role of religiousness and spirituality in health-related quality of life of persons
living with HIV: A latent class analysis", Psychology of Religion and Spirituality, 12(4), 494–504.
Hofmann, S.G., 2006, "The importance of culture in cognitive and behavioral practice", Cognitive Behavioral Practic, 4(13): 243-54.
Hoffman, R. R., & Hancock, P. A., 2017, "Measuring resilience", Human Factors, 59(4), 564–581.
Heydari, M., Razban, F., Mirzaei, T., & Heidari, S., 2017, "The Effect of Problem Oriented Coping Strategies Training on Quality of Life of Family Caregivers of Elderly with Alzheimer", Asian Journal of Nursing Education and Research, 7 (2), 168-172.
Higgins, J., & Andler, J. E., 2003, "Measuring inconsistency in meta-analysis", Br. Med. J. 327, 557–560.
Holas, P., Figueira-Putresza, E., & Domagala-Kulawik, D., 2022, "Coping styles with stress and its relations to psychiatric and clinical symptoms in patients with sarcoidosis: A latent profile analysis", Respiratory Medicine, 211, 107171.
46. Kaviani, Z, 2020, "Comparing the effect of cognitive-behavioral (cbt) religious-based therapy, and treatment-based admission and
commitment (act) on resilience", inefficient attitude, and coping styles of women with ms in Tehran. 4th International academic conference
on humanities and social science. 52-62.
Ke, T., & Barlas, J., 2020, "Thinking about feeling: Using trait emotional intelligence in understanding the associations between early maladaptive schemas and coping styles", Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 93(1), 1–20.
Koenig, H. G., Al-Zaben, F., & Vanderweele, T. J., 2020, "Religion and psychiatry: Recent developments in research", BJPsych Advances, 26(5), 262–272.
Koenig, H.G, Pearce, M. J., Nelson, B., Shaw, S. F., Robins, C. J. , Daher, N. S, 2015, "Religious vs. conventional cognitive behavioral
therapy for major depression in persons with chronic medical illness: A pilot randomized trial", The Journal of nervous and mental disease, 203(4):243-51.
Lazarus, R. S., & Folkman, S., 1988, Manual for the Ways of Coping Questionnaire: Research Edition, Palo Alto, CA: Consulting
Psychologists Press.
Lazarus, R.S.1993, "Coping Theory and Research: past, present and future", Psychosomatic Medicine, 55(3): 243-247.
Masten, A. S., 2018, "Resilience theory and research on children and families: Past, present, and promise", Journal of Family Theory & Review, 10(1), 12–31.
Masten, A. S., Lucke, C. M., Nelson, K.M., & Stallworthy, I. C., 2021, "Resilience in development and psychopathology: Multisystem perspectives" Annual Review of Clinical Psychology,17:521-49.
Nicolazzo, z., 2024, "Revitalizing conversations on trauma and resilience in education", About Campus, 29 (1), 3-9.
Pelekanakis, A., Doré, I., Sylvestre, M. P., Sabiston, C. M., & O’Loughlin, J., 2022, "Mediation by coping style In the association between stressful life events and depressive symptoms in young adults", Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 57, 2401–2409.
Pourkord, M., Mirdrikvand, F., & Karami, A, 2020, "Predicting Resilience in Students based on Happiness, Attachment Style, and Religious Attitude", Health Spiritual Med Ethics,7 (2), 27-34.
Prayag, G., Muskat, B., & Dassanayake, C., 2024, "Leading for resilience: fostering employee and organizational resilience in tourism Firms", Journal of Travel Research, 63 (3), 659- 680.
Rodrigues, F., Pedro, M., & Tiago, S., 2023 "Testing the Associations between Coping, Mental Health, and Satisfaction with Life in Portuguese Workers", European Journal of Investigation in Health, Psychology and Education, 13(7),1245-1256.
Sartika, S., & Nirbita, B., 2023, "Academic resilience and students engagement in higher education: Study on post-pandemic behaviour", Edu Sciences Journal, 4(1), 29-34.
Sigurvinsdóttir, A. L., Jensínudóttir, K. B., Baldvinsdóttir, K. D., Smárason, O., & Skarphedinsson, G., 2020, "Effectiveness of cognitive behavioral therapy (CBT) for child and adolescent anxiety disorders across different CBT modalities and comparisons: A systematic review and meta-analysis", Nordic Journal of Psychiatry, 74(3),168–180.
Stefan, S., Cristea, I., Szentagotai Tatar, A., & David, D., 2019, "Cognitive-behavioral therapy (CBT) for generalized anxiety disorder: Contrasting various CBT approaches in a randomized clinical trial", Journal of Clinical Psychology, 75 (5), 1141-1363.
Suslovic, B., Lett. E., 2024, "Resilience is an adverse event: A critical discussion of resilience theory in health services research and public", Community Health Equity Research & Policy, 44 (3), 339-343.
Tajari, M., Karimi, J., & Goodarzi, K., 2020, "The Effectiveness of Couple Therapy through CBT Method on Life Expectancy and Self-Compassion in Couples Seeking Divorce" Women Studies, 11(31), 1-20.
Ungar, M. (2021). Modeling multisystemic resilience: Connecting biological, psychological, social, and ecological adaptation in contexts of adversity. In M. Ungar (Ed.), Multisystemic resilience: Adaptation and transformation in contexts of change (pp. 6–31). Oxford University Press.
Veisi, R., Kakabaraee, K., Chehri, A., & Arefi, M., 2024, "Relationship between coping styles (problem-oriented, emotion-oriented, and avoidance-oriented) with psychological well-being in people with coronavirus-2019 experience in Kermanshah city", Journal of Education and Health Promotion, 13(7), 1-6.
Walker, B., 2020, "Resilience: what it is and is not", Ecology and Society, 25(2):11.
Yigitoglu, G. T., & Keskin, G., 2019, Relationship between dysfunctional beliefs and stress coping methods in drug-addicted patients: A sample of Turkey. Indian journal of psychiatry, 61(5), 508–519.

متن کامل:

$C:\Users\ALI\Desktop\Picture4.jpg$ فصلنامه مهارت های روانشناسي تربيتي

دانشگاه آزاد اسلامي واحد تنكابن

سال شانزدهم، شماره دوم، تابستان 1404، پیاپی 62

صص 96-78

اثربخشي درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان

شهرام واحدی1، امیر یکانی زاد2*، نادیه ارجمندی3

1) استاد گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

2) دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

3) دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

*نویسنده مسئول: amiryekani@tabrizu.ac.ir

تاريخ دريافت مقاله 19/06/1403 تاريخ پذيرش مقاله 19/12/1403

چکیده

كليدواژگان: درمان شناختی رفتاری، رویکرد اسلامی، تاب آوری، سبک‌های مقابله‌ای

مقدمه

موفقیت تحصیلی و عملکرد دانش آموزان تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل فردی، محیطی و شناختی قرار دارد؛ زیرا موفقیت تحصیلی و عملکرد دانش آموزان متغیری چند بعدی است که از عوامل زیادی تأثیر می‌پذیرد (علیاحیان و دوشتگور¹، 2020). از جمله این عوامل فردی تاب‌آوری² است (جعفری و همکاران، 1399).

مفهوم تاب‌آوری حاصل از تفکرات روانشناسان مثبت نگر است که تمرکز آن‌ها را بر توانمندی‌های شخصی در کنار آسیب‌شناسی روانی قرار می‌دهد (هافمن و هنکاک³، 2017). نظریات اولیه در مورد تاب‌آوری بر تأکید بر پیامدهای مثبت در مواجهه با مشکلات تمرکز داشتند (واکر⁴، 2020). پژوهش‌های بعدی عوامل خارجی مانند مدارس کارآمد و حمایت از بزرگ‌سالان را نیز در ارتقای تاب‌آوری مؤثر دانستند. نظریات فعلی تاب‌آوری را به‌عنوان یک مفهوم چندبعدی می‌پذیرند که شامل ویژگی‌های شخصیتی و مهارت‌هایی مانند مهارت حل مسئله است (ماستن⁵ و همکاران، 2021).

تاب‌آوری نحوه برخورد موفقیت‌آمیز با چالش‌های زندگی در هنگام مواجهه با استرس یا آسیب است (اونگار⁶، 2021). نظریه تاب‌آوری مبتنی بر جنبه‌های قوی مقابله با آسیب‌ها و توانایی فرد برای مقابله با خطر و مشکلات است (ماستن، 2018)؛ به عبارت دیگر تاب‌آوری به عنوان یک فرایند، توانایی سازگاری موفقیت‌آمیز با شرایط تهدیدکننده را داراست (سوسلوویچ و لت⁷، 2024). به طور دقیق‌تر، این مفهوم نشان‌دهنده توانایی انسان در پاسخ به شرایط ناگوار و مواجهه با چالش‌ها و مشکلات مختلف است (پرایاگ⁸ و همکاران، 2024). در واقع، تاب‌آوری یک نوع سازگاری مثبت است که فرد را قادر می‌سازد با تغییرات و شرایط غیرقابل پیش‌بینی به بهترین شکل ممکن سازگاری یابد (سارتیکا و نیربیتا⁹، 2023). به طور کلی تاب‌آوری در واقع، توانایی انطباق با چالش‌ها و فشارها و همچنین غلبه بر آن‌ها را شامل می‌شود. از طریق تجارب به دست آمده از این چالش‌ها، باعث تقویت توانایی‌های درونی و مهارت‌های اجتماعی فرد شود (نیکولازو¹⁰، 2024).

بهبود تاب‌آوری منجر به رشد افراد در کسب تفکر و مهارت‌ها و دانش مدیریتی بهتر می‌شود. لذا یکی از زمینه‌های مهم کنش‌های شناختی که با تاب‌آوری ارتباط متقابل دارد و نقش اساسی در سازگاری مؤثر افراد با مقتضیات محیطی ایفا می‌کند، سبک‌های مقابله‌ای¹¹ است (کِه و بارلاس¹²، 2020؛ ییغیت اوغلو و کسکین¹³، 2019). روانشناسی سلامت به سبک مقابله در سلامت جسمی و روانی اهمیت زیادی می‌دهد (رودریگز¹⁴ و همکاران، 2023). این موضوع به عنوان مهم‌ترین حوزه‌ی مطالعاتی در روانشناسی معاصر و یکی از کلیدی‌ترین عوامل روان‌شناختی و اجتماعی در ارتباط بین استرس و بیماری شناخته شده است (پلکاناکیس¹⁵ و همکاران، 2022). فولکمن و لازاروس¹⁶ (1998)، سبک‌های مقابله‌ای را فرایندی پیچیده می‌دانند که متناسب با ارزیابی فرد از موقعیت استرس‌زا و فشارهای آن تغییر می‌کند. این فرایند شامل تلاش‌های شناختی-رفتاری فعال است (دینگ¹⁷ و همکاران، 2024). محققان معتقدند که افراد در مواجهه با موقعیت‌های استرس‌زا، تمایل به استفاده از سبک‌های مقابله‌ای خاص دارند و مجموعه این راهکارها، سبک مقابله‌ای هر فرد را تشکیل می‌دهد (هولاس¹⁸ و همکاران، 2022).

سبک‌های مقابله‌ای به مجموعه‌ای از راهبردها و تکنیک‌های شناختی و رفتاری اطلاق می‌شود که افراد برای تفسیر و اصلاح موقعیت‌های استرس‌زا به کار می‌برند و منجر به کاهش رنج ناشی از آن می‌شود (دینگ و همکاران، 2024). هیگینز و اندلر بر اساس الگوی فولکمن و لازاروس سبک‌های مقابله‌ای را به سه نوع مسئله مدار، هیجان مدار و اجتناب مدار تقسیم کرده‌اند (هیگینز و اندلر¹⁹، 2003). سبک مقابله‌ای مسئله مدار به فعالیت‌ها و تفکراتی اشاره دارد که با هدف تغییر دادن یک موقعیت یا کاهش عوامل استرس‌زا انجام می‌شود (حیدری و همکاران، 2017). این سبک دو بخش اصلی دارد: بخش اول، آمادگی، شامل جستجوی اطلاعات و برنامه‌ریزی است؛ و بخش دوم، عمل که در آن به حل مسئله و مواجهه فعال با مشکل پرداخته می‌شود و شامل استراتژی‌هایی مانند جمع‌آوری، سازمان‌دهی و تحلیل اطلاعات است (کوهن-بیتون²⁰ و همکاران، 2022). سبک‌های مقابله هیجانی شامل رفتارها و شناخت هایی است که هدف آن تغییر واکنش فرد به عامل استرس‌زا است. راهبردهای آن شامل خودسازی، رؤیاپردازی و تمرکز بر بعد عاطفی است. در سبک مقابله اجتنابی، فرد از موضوع استرس‌زا فرار می‌کند و سعی می‌کند با جستجوی حمایت عاطفی و انتقال مسئولیت مقابله به دیگران، از مواجهه با آن موضوع دوری کند (ویسی²¹ و همکاران، 2024).

برای درمان احساسات و عواطف منفی و استرس و تاب‌آوری علاوه بر درمان‌های دارویی درمان‌های روان‌شناختی متعددی نیز در طول سال‌های متوالی ابداع شده است. یکی از درمان‌هایی که می‌تواند برای کاهش عواطف منفی و استرس و بهبود تاب‌آوری مورد استفاده قرار گیرد آموزش مهارت‌های شناختی رفتاری است (بروینیکس²² و همکاران، 2018). رویکرد درمانی شناختی رفتاری²³ از تلفیق دو رویکرد رفتار درمانی و شناختی به وجود آمده است. وجه مشترک این رویکرد بر نقش میانجی‌گری فرآیندهای شناختی در پردازش اطلاعات و تأثیر آن بر رفتار و واکنش فرد است که منجر به تغییر در افکار، رفتارها و احساسات می‌شود (اتوود و فریدمن²⁴، 2020). راهبرد کلی این است که از ترکیب مداخلات گفتاری و تکنیک‌های تغییر رفتار استفاده شود تا مراجعان در شناسایی و تصحیح شناخت‌های غلط، مبانی شناختی خود را شناسایی کنند و مفاهیم اشتباه و باورهای ناکارآمد خود را اصلاح کنند (استفان²⁵ و همکاران، 2019). این رویکرد بر این منطق نظری زیر بنایی استوار است که عواطف و رفتار هر فرد عمدتاً بر اساس ساختاردهی که او درباره جهان خود دارد، شکل می‌گیرد (سیگوروینسدوتیر²⁶ و همکاران، 2020).

یکی از نقاط ضعف درمان شناختی - رفتاری افت نتایج درمانی است. این نقطه ضعف به دلیل فقدان یک پایگاه ایدئولوژیکی و ارزشی در فرهنگ سکولاریستی می‌باشد (جان بزرگی، 1395) و به ‌رغم قدرت روش‌های درمانی شناختی، ممکن است منجر به عدم بهبود قابل توجهی در نتایج درمانی شود (انصاری و همکاران، 1398). اگر کلیشه‌های شناختی بدون ارتباط واقعی با ارزش‌ها و ایدئولوژی فرد منتقل شوند، نمی‌توان انتظار داشت که این انتقال به فرد احساس مطلوبی از انسانی بودن برای او ایجاد کند در چنین نقطه‌ای درمانگری معنوی و مذهبی معنا پیدا می‌کند (جان بزرگی، 1402، ص 180). منظور از مذهب در اين پژوهش، دين اسلام و مبناي آن، قرآن و نهج‌البلاغه است. همچنین درمان شناختی به شدت تحت تأثیر زمینه‌های فرهنگی، باورها و ارزش‌های درون فرهنگی قرار دارد. کارایی این روش درمانی به طور قابل توجهی تحت تأثیر زمینه‌های فرهنگی و باورهای مردمی قرار دارد که در تعامل با آن‌ها این درمان به کار گرفته می‌شود (هافمن، 2006). در درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی، از اصول بنیادی شناختی درمانی به همراه آموزه‌های دینی و معنوی برای کمک به افراد در مقابله با مشکلات روانشناختی استفاده می‌شود. این رویکرد درمانی، علاوه بر تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناسالم، به تقویت ایمان و معنویت فرد نیز می‌پردازد و توجه و تمرکز فرد را به نظام جهان، وجود قدرت مطلق پروردگار و رحمت الهی بیشتر کند (کونیگ²⁷ و همکاران، 2020). همچنین، اعتقاد به توکل به خدا و اعتماد به امداد الهی می‌تواند سبب افزایش امید به زندگی شود (شریفی‌نیا و مبارز، 1400). در جلسات روان‌درمانی، این باور در فرد ایجاد می‌شود که هر تلاش و رنجی که در زندگی تجربه می‌کند، بی‌فایده نیست بلکه بازتاب و پاداش الهی در تمام ابعاد زندگی همراه است (د آبرو کاستا و موریرا-المیدا²⁸، 2022). با ایجاد چنین تفکری فرد از احساس پوچی و گمراهی رهایی می‌یابد. در رویکرد درمانی شناختی - رفتاری اسلامی، با استفاده از آیات قرآن و احادیث، تمرکز بر این است که جهان هستی با نظمی استوار شکل گرفته است. اعتقاد افراد به وجود خالق هستی، به عنوان مهم‌ترین حافظ و تکیه‌گاه، از طریق این روش تقویت می‌شود (عبدالجبار و همکاران، 2020). چرا که مذهب یا به تعبیری عام‌تر، دین، مجموعه‌ای از باورها، هنجارها و ارزش‌ها است که به عنوان تکیه‌گاه‌های روانی، نقشی مؤثر در زندگی انسان ایفا می‌کنند (رشيد‌زاده و همکاران، 1397). با استناد به آیات قرآنی و منابع دینی یکی از راهکارها در زمینه تاب‌آوری ذکر و یاد خدا و پناه بردن و توکل به خدا است (آل عمران:174؛ زمر: 38؛ آل‌عمران: 147). ذکر بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم اکثر مفسرین می‌گویند «باء» در «بسم الله» برای استعانت و کمک گرفتن از خدای متعال است (مکارم شیرازی، 1397ص 15 و 17؛ قرائتی، 1383ص 13 و 14) و از مهم‌ترین بسترهای افزایش تاب‌آوری در مقابل سختی‌ها مفهوم والای رضا و تسلیم در مقابل خواست الهی است (فجر: 30؛ صافات: 102؛ لقمان: 22). «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» (شرح: 5)، پس (بدان که به لطف خدا) با هر سختی البته آسانی هست. یکی از مفاهیم قرآنی است که می‌تواند ناظر به ارتقاء تاب و توان آدمی باشد، مفهوم معیت یا همراهی سختی‌ها و آسانی‌ها در دنیا یا رسیدن به آسانی پس از تحمل سختی است که طبعاً امید و انگیزه مقاومت در مقابل سختی‌ها را افزایش می‌دهد.

قرآن کریم در رسالت انسان‌سازی و جامعه سازی خود آدمیان را دعوت به شکیبایی در مقابل سختی‌ها و ناگواری‌ها می‌کند (بقره: 45 و 153؛ عصر: 3؛ اعراف، 128؛ آل‌عمران: 200) و در آیاتی از قرآن کریم که ناظر به میزان محدودیت و طاقت انسان است که بنده موظف است برای مقابله به مشکلات، از خداوند بخواهد و دعا کند که مورد عنایت حق‌تعالی قرار گیرد (بقره: 249 و 286؛ طلاق: 7). از مفاهیم دیگر قرآنی که در میزان افزایش تاب‌آوری مؤثر است توجه به ابتلائات و فلسفه آن است که طبعاً این مفهوم در مقاوم سازی انسان جهت تحمل بلایا و مصائب طبیعی بسیار مؤثر است (احزاب: 11؛ بقره: 124؛ عنکبوت: 2). همچنین یکی از مفاهیم قرآنی که در افزایش مراتب تاب و تحمل انسان مؤثر است مفهوم جزاء و پاداش در مقابل تکلیف و رنج های انجام واجبات و ترک محرمات است (انبیاء: 47؛ زلزال: 7 و 8).

در حدیثی از رسول اکرم (ص) آمده است: «لا حَولَ عَن مَعصِیةِ الله ِ إلّا بِقُوَّةِ الله ِ، ولا قُوَّةَ عَلی طاعَةِ الله ِ إلّا بِعَونِ الله»؛ هیچ بازدارنده‌ای از معصیت خدا نیست مگر به نیروی خدا و هیچ توانی بر طاعت خدا نیست مگر به کمک خدا (مجلسی، 1396، ص 213). در روایتی، امام باقر (ع) از پیامبر (ص) نقل کرده است که اگر کسی سه مرتبه بگوید: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله الْعَلِیِّ الْعَظِیم‏»، خداوند او را از ۹۹ نوع بلا حفظ می‌کند که آسان‌ترین آن‌ها غم و اندوه است (صدوق، 1382، ص 162). امام صادق علیه‌السلام نیز فرموده‌اند: «عُوذُ بِعِزَّةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَلَالِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِأَسْمَاءِ اللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا أَحْذَرُ وَ مِنْ شَرِّ مَا أَخَافُ عَلَى نَفْسِي‏» (مجلسی، 1396، ص 185-184)، پناه می‌برم به عزت خدا و پناه می‌برم به قدرت خدا و پناه می‌برم به شکوه خدا و پناه می‌برم به عظمت خدا و پناه می‌برم به گردآوری خدا و پناه می‌برم به رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش) و پناه می‌برم به نام‌های خدا، از شر آنچه حذر می‌کنم و از شر آنچه بر خود می‌ترسم.

با توجه به آیات قرآن کریم و احادیث انبیاء و با اتکا به نگرش معنوی و مذهبی، می‌توانیم آشفتگی و پراکندگی افکار و اندیشه‌های خود را به نقطه‌ای واحد و ناب الهی که همانا منبع و مبدأ هستی است، مبدل سازیم و در مواجهه با موقعیت‌های استرس‌زا به کار برد (نعيمي و همکاران، 1395). در تلاش براي شناسايي عوامل بهبود دهنده تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای، برخي محققان به بررسي و مطالعه مذهب و معنويت روي آورده‌اند. يافته‌ها حاکي از آن است که درمان شناختی رفتاری مذهبی و معنوی محور مي‌تواند تأثير مثبتي بر تاب‌آوری داشته باشد (کاویانی و همکاران، 1398؛ حمید و همکاران، 1397). در اين زمينه، نتايج پژوهش‌های عبدالحسینی و همکاران (1402)، داستانی و همکاران (1401)، ربابی (1399)، مدنی و همکاران (1395)، پورکرد و همکاران (2020)، طجری و همکاران (2020)، بولاغی و همکاران (2016) نشان داد درمان شناختی رفتاری مذهبی بر تاب‌آوری مؤثر است. همچنین پژوهش‌های جندقیان بیدگلی و همکاران (1402)، مشاک و همکاران (1400)، دهقانی فیروزآبادی (1396)، آکوچکیان و همکاران (1395) و کاویانی (2020) حاکی از اثربخشی درمان شناختی رفتاری مذهب محور، بر سبک‌های مقابله‌ای و مؤلفه‌های آن بود.

ضرورت استفاده از روش مداخله درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی در این پژوهش، به آن علت است که در آموزه‌های دینی ما، تربیت جوانان با ایمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. سال‌ها است که نهادهای مختلف، به‌منظور تشویق جوانان به گرایش به باورها و اعمال دینی اصیل، فعالیت‌های مختلفی را سازمان‌دهی کرده‌اند. در این میان، نظام آموزشی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای متولی تربیت نسل جوان، نقشی کلیدی ایفا می‌کند. با توجه به تأثیر دین بر نگرش‌ها و رفتارهای افراد، توجه به این مقوله در نظام آموزشی از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از روش‌های مداخله‌ای که می‌تواند در ارتقای تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان مؤثر باشد، آموزش درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی است. لذا در این راستا پژوهش حاضر باهدف بررسی تأثیر آموزش درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش آموزان پرداخته است.

روش شناسی

روش این پژوهش با توجه به اهداف از نوع کاربردی و بر اساس روش جمع‌آوری داده‌ها از نوع نیمه آزمايشـي بـا طـرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه گواه با دوره پیگیری (4 ماهه) بود. جامعه آماري پژوهش شامل تمامی دانش آموزان پسر سال دوره دوم متوسطه شهر خوی در سال تحصیلی 1403- 1402 به تعداد 5936 نفر بود. بر اساس جدول مورگان 360 نفر به عنوان حجم نمونه اولیه تعیین شدند. برای تعیین حجم نمونه نهایی پژوهش، گال، بورگ و گال (1401) قاعدهای را پیشنهاد کردند که بر اساس آن برای پژوهش‌های آزمایشی و نیمه آزمايشـي تعداد 15 نفر برای هر یک از گروه‌های آزمایشی و گواه پیشنهاد شده است؛ بنابراین از این جامعه نمونه‌های به حجم 40 نفر به‌ عنوان نمونه مورد نظر انتخاب ‌شده و در دو گروه ۲۰ نفره آزمایش و گواه جای‌دهی شده‌اند. به ‌منظور انتخاب نمونه پژوهش، از روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای چندمرحله‌ای استفاده‌شده است. بدین منظور از جامعه پژوهش، یکی از نواحی آموزش ‌و پرورش و از آن ناحیه، یکی از مدارس و سپس از آن مدرسه، دو کلاس انتخاب شد. سپس به‌صورت تصادفی یکی از آن کلاس‌های گروه آزمایش و دیگری گروه گواه را تشکیل دادند. پس از انتخاب نمونه‌ها ابتدا پیش‌آزمون تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای برای هر دو گروه، تحت موقعیت یکسان، اجرا شد. سپس درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی برای گروه آزمایش، آموزش داده شد و گروه گواه تحت هیچ آموزشی قرار نگرفت. پس از اتمام آموزش دوباره از هر گروه، تحت موقعیت یکسان، پس‌آزمون تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای گرفته شد. 4 ماه بعد آزمون پیگیری در مورد دو گروه اجرا شد. ملاک‌های ورود شرکت کنندگان عبـارت بـود از: ساکن خوی بودن، تمایـل بـه شـرکت در جلسـات، دانش‌آموز پسر دوره دوم متوسطه بودن و توانایی در جواب دادن به پرسشنامه‌ها. ملاک‌های خروج از پژوهش شامل: غیبت بیش از دو جلسه و شرکت هم‌زمان در سایر برنامه‌های آموزشی و درمانی، تعهد و تمایل نداشتن به ادامه همکاری و مخدوش بودن پرسشنامه بود. برای رعایت اخلاق در پژوهش رضایت والدین و دانش آموزان برای شرکت در برنامه مداخله اخذ شد و در جریان کل برنامه مداخله قرار گرفتند. همچنین به افراد گروه گواه این اطمینان داده شد که پس از تکمیل فرآیند پژوهش، آن‌ها نیز این مداخلات را نیز به‌طور خلاصه دریافت خواهند کرد. علاوه بر این، به هر دو گروه اطمینان داده شد که اطلاعات آن‌ها محرمانه خواهد ماند و نیازی به ذکر نام نیست. براي تجزیه ‌و تحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصيفي از قبيل فراواني، ميانگين و انحراف استاندارد و روش‌های آمار استنباطي شامل آزمون تحليل واریانس با اندازه‌گیری‌های مکرر استفاده شد. در اين پژوهش برای تجزیه و تحلیل موارد ذکرشده از نرم‌افزار آماري SPSS نسخه 23 استفاده شد.

در این پژوهش برای گردآوری اطلاعات از ابزارهای زیر استفاده گردید.

مقیاس تاب‌آوری کانر دیویدسون²⁹ (CD-RISC): براي اندازه‌گیری تاب‌آوری از ابزار کانر و دیویدسون (2003) استفاده گردید. این مقیاس قدرت فرد برای مقابله با تهدید و فشار را می‌سنجد و به خوبی می‌تواند افراد تاب آور را از غیر تاب آور تفکیک دهد و دارای ۲۵ گویه است که در طیف ۶ درجه‌ای لیکرت نمره‌گذاری می‌شود که کمترین سطح آن کاملاً نادرست و در امتیازبندی، مقدار امتیاز صفر و آخرین سطح نیز همیشه درست که به آن امتیاز 5 منظور می‌شود. حداقل و حداکثر نمره فرد در این مقیاس به ترتیب ۲۵ و ۱۲۵ است و امتیاز بالاتر نشان دهنده تاب‌آوری بیشتر فرد است. نمره تاب‌آوری بالاتر از ۵۰ نشان دهنده تاب‌آوری بالاتر است. این مقیاس دارای 5 خرده مقیاس تصور شایستگی فردی، اعتماد به غرایز فردی، تحمل عاطفه منفی، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن، کنترل و تأثیرات معنوی است. در پژوهش کانر و دیویدسون ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس 87/0 به دست آمده است. این مقیاس به طور معناداری با مقیاس سخت کوشی رابطه دارد که حاکی از روایی هم‌زمان خوب آن است (کانر و دیویدسون، 2003). در مطالعه مهدی یار و نجاتی (1394) پایایی مقیاس از دو طریق بازآزمایی و آلفای کرونباخ به ترتیب ضرایب پایایی 93/0 و 83/0 گزارش شد. همچنین در پژوهش کیهانی و همکاران (1393) ضریب آلفای کرونباخ مقیاس 85/0 به دست آمد. در پژوهش حاضر، اعتبار مقیاس تاب‌آوری با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 محاسبه شد. اعتبار صوری و محتوایی پرسشنامه نیز توسط اساتید روانشناسی دانشگاه تبریز تائید شد.

پرسشنامه راهبردهای مقابله‌ای³⁰ (CSQ): توسط لازاروس و فولکمن (1988) طراحی شده و شامل ٦٦ ماده است که بر پایه مقیاس چهار رتبه‌ای لیکرت از "اصلاً استفاده نکرده ام" (نمره 0) تا "به میزان زیادی از آن استفاده می کنم" (نمره 3) تنظیم شده است. این پرسشنامه هشت روش مقابله را ارزیابی می‌کند که در نهایت به دو سبک کلی مسئله محور و هیجان محور تقسیم می‌شوند. سبک‌های مقابله مسئله محور شامل: جستجوی حمایت اجتماعی، مسئولیت‌پذیری، حل مدبرانه مسئله و ارزیابی مجدد مثبت و سبک‌های مقابله هیجان محور شامل رویارویی، دوری گزینی، خویشتن‌داری و گریز - اجتناب می‌شود. لازاروس (۱۹۹۳) آلفای کرونباخ را از 66/0 تا 79/0 برای هر یک از روش‌های مقابله‌ای ذکر کرده است. خدری و دباغی (۱۳9۳) پایایی این آزمون را 83/0 به دست آوردند. در پژوهش‌ حاضر، به‌منظور تعیـین‌ ضریب‌ قابلیـت‌ اعتمـاد پرسشـنامه‌ از روش آلفـاي کرونباخ استفاده شده است‌ که ضریب‌ حاصله‌ 81/0 به دست‌ آمــد. اعتبار صوری و محتوایی پرسشنامه نیز توسط اساتید روانشناسی دانشگاه تبریز تائید شد.

برنامه مداخله‌ای

در این پژوهش، محتوای جلسات آموزش درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی با پروتکل کوئنیگ (2015) تدوین شده است. این محتوا بر پایه باورهای دینی و اسلامی و با بهره‌گیری از منابع و مفاهیم دینی و معنوی اسلام، آموزه‌های قرآن کریم، روایات و احادیث و با کمک متخصصان دینی تهیه شده است. در ابتدا، پژوهشگر با مطالعه و بررسی منابع، مقاله‌ها، کتاب‌ها و پژوهش‌های موجود و متون معتبر اسلامی (قرآن کریم، احادیث و روایات) به گردآوری عوامل و مؤلفه‌های مؤثر آموزشی و شناسایی مؤلفه‌های اثربخش و نقاط قوت و ضعف برنامه‌های موجود شناختی رفتاری پرداخت. همچنین، مراحلی که در این متون به‌صورت آشکار یا تلويحي مرتبط با فرايند شناختی رفتاری مبتني بر اعتقادات ديني اسلامي هستند، استخراج شد. روايي محتوايي و صوري این برنامه توسط سه کارشناس روان‌شناسي و مشاوره و چهار نفر از متخصصان و صاحب‌نظران مذهبي تأييد شد. برنامه مداخله‌ای در قالب ده جلسه نود دقيقه‌اي آموزش درمان شناختی رفتاری با تکيه بر مفاهيم ديني و معنوي اسلام اجرا شد. خلاصه این برنامه در جدول (1) ارائه شده است.

[1] . Alyahyan & Düştegör

[2] . Resilience

[3] . Hoffman & Hancock

[4] . Walker

[5] . Masten

[6] . Ungar

[7] . Suslovic & Lett

[8] . Prayag

[9] . Sartika & Nirbita

[10] . Nicolazzo

[11] . Coping Styles

[12] . Ke & Barlas

[13] . Yigitoglu & Keskin

[14] . Rodrigues

[15] . Pelekanakis

[16] . Folkman & Lazarus

[17] . Ding

[18] . Holas

[19] . Higgins & Andler

[20] . Cohen-Biton

[21] . Veisi

[22] . Bruijniks

[23] . Cognitive behavioral therapy approach

[24] . Atwood, M., Friedman

[25] . Stefan

[26] . Sigurvinsdóttir

[27] . Koenig

[28] . de Abreu Costa & Moreira-Almeida

[29] . Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC)

[30] . Coping Styles Questionnaire

جدول 1. خلاصه جلسات درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی

جلسات	اهداف	محتوای جلسات
جلسه اول	ارزیابی و معرفی برنامه	اجراي پیش‌آزمون، معرفی خود و معارفه افراد نمونه پژوهش و انتظارات از برنامه، معارفه؛ روشن کردن چارچوب‌هاي اساسي گروه؛ معرفي ماهيت و اهداف برنامه؛ شرايط اجرا؛ طول دوره؛ و آشنايي دانش‌آموزان با مفهوم شناختی رفتاری با تکيه بر منابع معنوي و اعتقادات ديني اسلامي و تأثير آن بر زندگي افراد، نقش ایمان به خدا و عمل صالح در کاهش ناراحتی، نقش یاد خدا در افزایش آرامش و نشاط ... ألا بذكر الله تطمئن القلوب (رعد، ۲۸)، نقش انس با آیات قرآن در بهبود تاب‌آوری و ارائه تکالیف تمرین انس با آیات قرآن حفظ کردن و مرور یک آیه در هر هفته.
جلسه دوم	فعال‌سازی رفتاری قدم زدن باایمان	تبیین نقش رفتارهای مثبت در بهبود خلق، نقش تفریح در ارتقاء خلق و تبیین نقش فرد در تغییر زندگی خود بر اساس آیات قرآن، به ویژه آیه "إن الله لا يغيروا ما بقوم حتى يغيروا ما بأنفسهم" (رعد، 11)، قرارداد با مراجع برای انجام فعالیت‌های مثبت، برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های لذت‌بخش، شناسایی و برقراری ارتباط با خویشاوندان و دوستان و تمرین نیایش متفکرانه و قدم زدن باایمان بطور روزانه
جلسه سوم	شناسایی مهارت های تاب‌آوری	شناسایی افکار همراه با تغییرات خلق، شناخت مهارت های تاب‌آوری و پیامدهای آن، تبیین نقش دیدگاه فرد در خلق او، تبیین تأثیر باورهای فرد در رفتار او، طبقه‌بندی مهارت های تاب‌آوری بر اساس انواع تحریف‌های شناختی، و ارائه تکالیف تمرکز کردن بر یک آیه قرآن و غرق شدن در معنای آن
جلسه چهارم	شناسایی و چالش افکار ناکارآمد با مهارت های تاب‌آوری	تقویت توانایی نظارت گری بر افکار تقویت توانایی طبقه‌بندی افکار غیرمنطقی، نقش تغییر دیدگاه و تفسیر فرد در تغییر خلق، جایگزین کردن دیدگاه مثبت با دیدگاه منفی درباره موقعیت، روش‌های جایگزین پاسخ‌دهی به افکار منفی بر اساس آموزه‌های دینی، استفاده از باورها و ارزش‌های مذهبی در انتخاب دیدگاه کارآمد، انجام اعمال مثبت مذهبی در پاسخ به موقعیت به جای اجتناب از موقعیت، استفاده از اعتقادات مذهبی در چالش با افکار ناکارآمد و ارائه تکالیف تمرین جایگزین کردن افکار منفی با افکار مثبت
جلسه پنجم	رویارویی با فقدان	مفهوم‌سازی احساس فقدان به‌عنوان پیامد بیماری افسردگی، شناسایی فقدان‌های معنوی آموزش راهکارهای مقابله با فقدان، ارزیابی مثبت ثانویه معنوی و معتادهی معنوی به فقدان‌ها تسلیم شدن فعال در مقابل امور غیر قابل کنترل، مرور آیات مرتبط از قرآن مانند: خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند (بقره، 256) و ارائه تکالیف تمرین تسلیم شدن فعال و پذیرفتن به جای تلاش بی‌فایده ۲۰ دقیقه عبادت متفکرانه و عمیق در شبانه‌روز
جلسه ششم	مقابله هیجانات منفی و کشاکش‌های معنوی	آشنایی با کشمکش‌های معنوی و احساسات منفی معنوی مانند: احساس گناه، احساس رها شدن توسط خدا، ترس از تنبیه خدا نرمالیزیشن تجربه افکار منفی حتی درباره مقدسات مذهبی در هنگام افسردگی، تقویت بخشش و توبه و تمرین تصویرسازی بخشش خود و دیگران و ارائه تکالیف تمرین بخشش خود و دیگران توبه، تمرین تصویرسازی بخشش مناجات باخدا
جلسه هفتم	شکرگزاری	آشنایی با شکرگزاری و چگونگی ارتباط آن باتجربه بیماری مراجع، تمرین بازسازی شناختی بر اساس چارچوب شکرگزاری، تمرکز بر شکرگزاری مذهبی، تمرین شاکر بودن در هر شرایطی تمرین قدرشناسی از دیگران و ارائه تکالیف شمارش نعمت‌های خود تعیین زمان مناسب برای قدردانی از خدا، تمرین قدردانی از افراد مهم زندگی
جلسه هشتم	نوع‌دوستی و بخشندگی	مرور تمرین‌های قدردانی و آثار آن، مفهوم‌سازی بخشندگی و نوع دوستی به عنوان نوعی شکرگزاری، انگیزش مذهبی برای نوع دوستی، مرور آیاتی از قرآن درباره نوع دوستی به خدا قرض‌الحسنه بدهید و هر آنچه از کارهای نیک برای خود از پیش می‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگ‌ترین پاداش خواهید یافت (مزمل، ۲۰) ارزیابی تمایل مراجع به گسترش بخشندگی و نوع دوستی و ارائه تکالیف برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های نوع دوستانه دعای روزانه برای یک نفر برنامه‌ریزی برای سخاوت و هدیه دادن به دیگران
جلسه نهم	رشد دیدگاه‌های معنوی مرتبط با استرس	آشنایی با رشد مرتبط با استرس بخصوص از دیدگاه معنوی، تمرین جستجوی پیامدهای مثبت فقدان‌ها، مرور برخی مشکلات مصائب پیامبران و ائمه اطهار و مؤمنین که چطور در سختی‌ها رشد کردند و ارائه تکالیف تمرین جستجوی پیامدهای مثبت برخی مشکلات گذشته تهیه فهرستی از تغییرات مثبت دعای روزانه برای یک نفر
جلسه دهم	مرور و جمع‌بندی	مرور مطالب مطرح‌شده در جلسات، پرسش و پاسخ، ارائه نظرات و تجربیات شرکت‌کنندگان و تمرکز بر آيات قرآن در مورد توانايي‌هاي انسان؛ اجراي پس‌آزمون؛ اختتام جلسه و تشکر و قدرداني از دانش‌آموزان شرکت‌کننده در جلسات.

یافته‌ها

نمونه‌های این پژوهش ۴۰ دانش‌آموز پسر بودند و ریزشی در نمونه‌های هیچ یک از گروه‌های آزمایش و گواه اتفاق نیفتاد و تحلیل‌ها برای دو گروه ۲۰ نفری انجام شد. از لحاظ توزیع سنی، بیشترین فراوانی مربوط به سن 17 سال با 16 نفر (40 درصد) و بعد از آن سن 18 سال با 13 نفر (5/32 درصد) و در نهایت سن 16 سال با 11 نفر (5/27 درصد) بوده است. ازلحاظ توزیع پایه تحصیلی نیز بیشترین فراوانی مربوط به پایه یازدهم با 15 نفر (5/37 درصد) و بعد از آن پایه دوازدهم با 13 نفر (5/32 درصد) و در نهایت پایه تحصیلی دهم با 12 نفر (0/30 درصد) بوده است. ضمناً میانگین و انحراف استاندارد سن دانش آموزان 56/1±87/13 بود. در جدول 2، میانگین و انحراف معیار مربوط به نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و آزمون پیگیری دو گروه آزمایش و گواه ارائه شده است.

جدول 2. شاخص‌های توصیفی مؤلفه‌های ‌‌ تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای در مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون و آزمون پیگیری

متغیر

گروه‌ها

تعداد

پیش‌آزمون

پس‌آزمون

آزمون پیگیری

میانگین

انحراف معیار

میانگین

انحراف معیار

میانگین

انحراف معیار

تصور شایستگی فردی

اعتماد به غرایز فردی

تحمل عاطفه منفی

پذیرش مثبت تغییر

کنترل و تأثیرات معنوی

سبک مقابله مسئله محور

سبک مقابله هیجان محور

آزمایش

گواه

آزمایش

گواه

آزمایش

گواه

آزمایش

گواه

آزمایش

گواه

آزمایش

گواه

آزمایش

گواه

47/23

53/23

02/21

15/21

85/19

81/19

69/26

60/26

05/25

11/25

06/47

13/47

83/51

99/51

10/5

51/6

62/4

19/5

71/7

46/5

09/8

28/11

37/6

08/6

71/8

53/6

67/13

77/11

86/28

49/23

73/28

05/21

22/25

90/19

50/35

67/26

41/36

99/24

10/56

03/47

19/38

91/51

17/7

11/6

38/5

70/4

03/9

16/5

78/10

30/11

97/9

14/7

13/6

92/5

64/7

83/12

35/28

56/23

64/28

10/21

04/25

84/19

39/35

64/26

35/36

03/25

93/55

23/47

50/38

97/51

09/7

97/5

16/5

34/4

80/8

11/5

94/9

13/11

72/9

40/7

85/5

60/6

03/8

78/14

همان‌گونه كه در جدول 2 مشاهده مي‌شود، در گروه‌های آزمایشی، بین نمرات پیش‌آزمون و پس‌آزمون و همچنین بین نمرات پیش‌آزمون و آزمون پیگیری در مؤلفه‌های تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای، تفاوت قابل ‌ملاحظه‌ای وجود دارد ولی در گروه گواه، بین نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و آزمون پیگیری تفاوت قابل‌ ملاحظه‌ای مشاهده نمی‌شود. برای بررسی اثربخشی درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر مؤلفه‌های تاب‌آوری (تصور شایستگی فردی، اعتماد به غرایز فردی، تحمل عاطفه منفی، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن، کنترل و تأثیرات معنوی ‌) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای (مسئله محور و هیجان محور) دانش آموزان پسر دوره دوم متوسطه از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر استفاده شد.

قبل از انجام آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر به پیش‌فرض‌های این آزمون پرداخته شد که نتایج آزمون شاپیرو-ویلک بیانگر آن بود پیش‌فرض نرمال بودن توزیع نمونه‌ای داده‌ها برقراراست (05/0<P). نتایج آزمون بررسی همگنی شیب رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون و پیگیری مؤلفه‌های تاب‌آوری در گروه آزمایش و گواه تصور شایستگی فردی (381/0P=،73/2=39/1 F)، اعتماد به غرایز فردی (375/0P=،64/2=39/1 F)، تحمل عاطفه منفی (612/0P=، 81/2=39/1 F)، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن (311/0P=،87/2=39/1 F) و کنترل و تأثیرات معنوی (802/0P=، 41/2=39/1 F) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای در گروه آزمایش و گواه مسئله محور (651/0P=،45/1=39/1 F) و هیجان محور (340/0P=،76/1=39/1 F) نشان داد که شیب رگرسیون در هر دو گروه برابر است. نتایج آزمون لوین برای بررسی همگنی واریانس متغیرهای وابسته درگروها نشان داد که واریانس مؤلفه‌های تاب‌آوری، تصور شایستگی فردی (53/0P<،75/0 =39/1 F)، اعتماد به غرایز فردی (45 /0P<،65/0=39/1 F)، تحمل عاطفه منفی (36/0P=، 79/0=39/1 F)، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن (49 /0P<،71/0=39/1 F) و کنترل و تأثیرات معنوی (64/0 P=، 75/0=39/1 F) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای، مسئله محور (73/0 P<،74/0=39/1 F) و هیجان محور (35/0 P<،14/1=39/1 F) در گروه‌ها برابر است. نتایج آزمون ام باکس برای مؤلفه‌های تاب‌آوری، تصور شایستگی فردی (532/0 P<،50/1 F=،31/19 Box`sM=)، اعتماد به غرایز فردی (535/0P=،49/1 F=،02 /16Box`sM=)، تحمل عاطفه منفی (612/0P=، 9261/1 F=، 81/16Box`sM=)، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن (642/0P=، 61/1 F=، 01/17Box`sM=) و کنترل و تأثیرات معنوی (405/0P=، 40/1 F=، 95 /15Box`sM=) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای، مسئله محور (525/0 P<،31/1 F=،12/15Box`sM=) و هیجان محور (654/0P=،21/1 F=،81/ 14Box`sM=) حاکی از برقراری مفروضه‌های ماتریس کوواریانس‌ها در بین سطوح متغیر مستقل است. نتایج آزمون کرویت موچلی برای مؤلفه‌های تاب‌آوری، تصور شایستگی فردی (722/0 P=،83/2 F =،61/3x2= و 801/0w= موچلی)، اعتماد به غرایز فردی (724/0P=، 21/2 F =،50/3x2= و 826/0w= موچلی)، تحمل عاطفه منفی (829/0P=، 43/2 F =، 51/3x2= و 806/0w= موچلی)، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن (790/0P=، 37/2 F =، 72/3x2= و 818/0w= موچلی) و کنترل و تأثیرات معنوی (692/0P=، 51/2 F =، 35/3x2= و 827/0w= موچلی) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای، مسئله محور (621/0 P=،68/1 F =،80/5x2= و 801/0w= موچلی) و هیجان محور (801/0 P=،71/1 F =،68/6x2= و 838/0w= موچلی) معنادار نیست و نشان می‌دهد که مفروضۀ کرویت داده‌ها رعایت شده است. همچنین آزمون‌های لامبدای ویکلز، اثرپیلای، اثر هتلینگ و بزرگ‌ترین ریشه نشان داد که حداقل میان یکی از متغیرها طی پژوهش تفاوت معناداری وجود دارد (65/21F= و 001/0 sig=)؛ بنابراین، می‌توان از نتایج آزمون‌های درون گروهی بدون تعدیل درجه آزادی استفاده کرد.

جدول 4. خلاصه نتایج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر برای مقایسه نمرات سه مرحله در دو گروه آزمایش و گواه

متغیر وابسته

منبع

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

سطح معنی‌داری

اندازه اثر

تصور شایستگی فردی

اعتماد به غرایز فردی

تحمل عاطفه منفی

پذیرش مثبت تغییر

کنترل و تأثیرات معنوی

سبک مقابله مسئله محور

سبک مقابله هیجان محور

مراحل مداخله

مراحل×گروه

گروه

مراحل مداخله مراحل×گروه

گروه

مراحل مداخله

مراحل×گروه

گروه

مراحل مداخله

مراحل×گروه

گروه

مراحل مداخله

مراحل×گروه

گروه

مراحل مداخله

مراحل×گروه

گروه

مراحل مداخله

مراحل×گروه

گروه

46/2135

57/1624

08/4210

21/1985

70/1678

15/3271

10/1762

83/1103

22/3241

41/2401

15/2682

22/4934

36/2275

78/2451

65/4629

73/6420

92/3582

38/9771

05/8116

14/4127

95/10378

73/1067

28/812

08/4210

60/992

35/839

15/3271

05/881

91/551

22/3241

70/1200

07/1341

22/4934

68/1137

89/1225

65/4629

36/3210

46/1791

38/9771

02/4058

57/2063

95/10378

32/16

18/12

86/9

06/13 49/8

77/5

11/17

02/15

18/11

52/17

81/12

10/8

81/19

03/15

14/11

10/24

21/20 51/16

52/33

62/29

90/21

001/0

65/0

60/0

53/0

57/0

55/0

49/0

65/0

58/0

51/0

74/0

69/0

63/0

77/0

74/0

66/0

59/0

55/0

47/0

79/0

74/0

70/0

نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که مداخله درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر مؤلفه‌های تاب‌آوری، تصور شایستگی فردی (86/9F=،001/0P=) با اندازه اثر 53/0، اعتماد به غرایز فردی (77/5F=،001/0P=) با اندازه اثر 49/0، تحمل عاطفه منفی (18/11F=،001/0P=) با اندازه اثر 51/0، پذیرش مثبت تغییر (110/8F=،001/0P=) با اندازه اثر 63/0 و کنترل و تأثیرات معنوی (14/11F=،001/0P=) با اندازه اثر 66/0 و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای، مسئله محور (51/16F=،001/0P=) با اندازه اثر 47/0 و هیجان محور (90/21F=،001/0P=) با اندازه اثر 70/0 مؤثر بوده است. همچنین برای مقایسۀ زوجی گروه‌ها نیز از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد.

جدول 5. نتایج آزمون تعقیبي بونفرونی در سه مرحله پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در گروه آزمایش

شاخص‌های آماری

پیش‌آزمون- پس‌آزمون

پیش‌آزمون- پیگیری

پس‌آزمون- پیگیری

تصور شایستگی فردی

اعتماد به غرایز فردی

تحمل عاطفه منفی

پذیرش مثبت تغییر

کنترل و تأثیرات معنوی

سبک مقابله مسئله محور سبک مقابله هیجان محور

تفاوت میانگین

انحراف معیار

سطح معناداری

تفاوت میانگین

انحراف معیار

سطح معناداری

تفاوت میانگین

انحراف معیار

سطح معناداری

39/5-

71/7- 37/5- 21/9-

36/11-

04/9-

64/13

23/1

06/2

27/1

19/3

89/4

61/2

80/3

001/0

88/4-

62/7-

19/5-

70/8-

30/11-

87/8-

33/13

31/1

15/2

13/1

64/2

06/5

32/2

92/2

001/0

51/0

09/0

18/0

11/0

06/0

17/0

31/0-

19/0

04/0

07/0

05/0

02/0

10/0

01/1

65/0

00/1

97/0

99/0

00/1

95/0

71/0

تغییرات گروه آزمایش در طی زمان در جدول 5 نشان داد ابعاد تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای در گروه آموزش درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون معنی‌دار بود (001/0P<). همچنین در مرحله پیگیری نسبت به پیش‌آزمون اختلاف معنی‌داری مشاهده شد (001/0P<). ولی در پیگیری نسبت به پس‌آزمون تفاوت معنی‌دار مشاهده نشد (001/0P<)، كه بیانگر آن است كه نتایج حاصل در مرحله پیگیری بازگشت نداشته و اثر مداخله پایدار بوده است.

بحث و نتیجه گیری

هدف پژوهش حاضر باهدف تعیین اثربخشی درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان پسر دوره دوم متوسطه بود. یافته‌های به‌دست‌آمده در این پژوهش بیانگر این است که آموزش درمان شناختی رفتاری (CBT) با تأکید بر آموزه‌های دینی، بر افزایش تاب‌آوری دانش آموزان تأثیر مثبت داشته است. این یافته با نتایج پژوهش‌های عبدالحسینی و همکاران (1402)، داستانی و همکاران (1401)، ربابی (1399)، کاویانی و همکاران (1398)، حمید و همکاران (1397)، مدنی و همکاران (1395)، پورکرد و همکاران (2020)، طجری و همکاران (2020) و بولاغی و همکاران (2016) همسو است. در تبیین این یافته پژوهش می‌توان چنین بیان کرد که درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی علاوه بر اصلاح خطاهاي شناختي و عادت‌های نادرست رفتاري به طور خاص به اصلاح عقايد و عواطف مذهبي نيز می‌پردازد. این رویکرد درمانی به استناد به آیات قرآن کریم و روایات بر تأثیر آن‌ها در درمان متمرکز است که با ایجاد ارتباط معنوی با یک نیروی بی‌کران، اعتقاد فرد به وجود یک خالق و حافظ بی‌بدیل هستی تقویت می‌شود. این ارتباط به فرد اطمینان می‌دهد که او همواره دارای یک حامی قوی و مطمئن است که به او کمک می‌کند و همراهش است. اعتماد به خود و اعتقاد به این مفهوم، انسان را قادر می‌سازد که با آرامش و ثبات، مراحل مختلف زندگی و هرگونه چالش را پشت سر بگذارد. این اعتقاد به فرد امکان می‌دهد که با کمترین استرس و نگرانی، به آینده نگاه کند و امیدوارتر و خوش‌بین‌تر به روزهای آینده نگریسته و با آرامش به رویدادهای آتی بپردازد، زیرا او از وجود یک پشتیبان معتمد و حافظ مطمئن است که همیشه در کنارش حضور دارد. لذا، درمان مبتنی بر شناختی رفتاری مذهبی می‌تواند به افراد در ارزیابی متفاوت رویدادهای منفی کمک کند و حس کنترل قوی‌تری در آن‌ها ایجاد می‌کند. در نتیجه، این روش به سازگاری روانی و افزایش تاب‌آوری در افراد منجر می‌شود (کونیگ و همکاران، 2020).

از سوي ديگر تأثير درمان شناختي رفتاري با رویکرد اسلامی برافزایش تاب‌آوری شايد به اين دليل باشد در رویکرد دینی، این اعتقاد وجود دارد که با تقویت باورهای مذهبی، فرد به نوعی خودکنترلی دست پیدا می‌کند که در برابر عوامل بیرونی و شرایط نامناسب، مقاوم‌تر می‌شود. این امر، حفظ نگرش‌های سازنده و مثبت را در مواجهه با چالش‌ها تسهیل می‌کند. همچنین سبب افزایش انعطاف‌پذیری در تعیین ارزش‌ها و پرداختن به ارزش‌ها و اهداف مهم زندگی به جای برخورد با موقعیت‌های تقابلی می‌شود. افراد مذهبی در سطوح بالا، به دنبال حل مسائل خود به شیوه حل مسئله و با اتکا به حمایت‌های اجتماعی هستند. این امر، توانمندی آن‌ها را در مواجهه با مشکلات افزایش می‌دهد و باور به وجود خداوند ناظر و حاکم بر همه امور، اضطراب و نگرانی‌های مرتبط با موقعیت‌های مختلف را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. این باور، اتکا به قدرت الهی و تسلط بر شرایط غیرقابل پیش‌بینی را تقویت می‌کند. در حقیقت بسیاری از افراد مؤمن، ارتباط باخدا را مانند ارتباط با یک دوست صمیمی می‌دانند. اتکا و توکل به خدا به عنوان یک شیوه مقابله‌ای مؤثر، در رويارويي با رخدادهاي ناگوار، آرامش و امید را به ارمغان می‌آورد؛ بنابراین ایمان و معنویت، عزت‌نفس و اعتماد به نفس را در فرد تقویت می‌کند و این امر، نگرش‌های منفی را از بین برده و مجموع اين عوامل باعث می‌شود تا احساس ناخوشايندي برطرف گردد (گریل و همکاران، 2020). درمان شناختي رفتاري مذهب محور می‌تواند به عنوان يك متغير ميانجي در زندگي فرد نقش ايفا كند و ضمن كاهش و تعديل تأثيرات مخرب افکار منفی و فشارهاي زندگي بر سلامت روان فرد تأثير مثبت بگذارد و باعث بهبود عملكرد وي در حوزه‌های گوناگون زندگي شود. همچنين درمان شناختي رفتاري مذهب محور با سازوکارهاي خاص خود با جایگزینی باورهای منفی و ناکارآمد با باورهای مثبت و سازنده، نگرش فرد را نسبت به خود، دنیا و خداوند ارتقا می‌دهد و به افراد در ارزیابی متفاوت رویدادهای منفی کمک کند این امر به نوبه خود، تاب‌آوری، کیفیت زندگی فرد را در ابعاد مختلف، از جمله روابط اجتماعی، سلامت جسمی و روانی و معنویت، بهبود می‌بخشد (د آبرو کاستا و موریرا-المیدا، 2022).

همچنین با توجه به یافته‌های این پژوهش، درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی دینی باعث تقویت سبک مقابله‌ای دانش آموزان شده است. این یافته با نتایج پژوهش‌های جندقیان بیدگلی و همکاران (1402)، مشاک و همکاران (1400)، دهقانی فیروزآبادی (1396)، آکوچکیان و همکاران (1395) و کاویانی (2020) همسو است. در تبیین نتیجه به ‌دست آمده می‌توان بیان کرد یکی از دغدغه‌های رایج در بین دانش‌آموزان، نگرانی نسبت به آینده است. این نگرانی می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند ترس از شکست، عدم اعتماد به نفس و تصور جبرگرایی باشد. درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی یک رویکرد درمانی است که با تغییر و اصلاح تفکر و رفتار افراد، احساسات منفی آن‌ها را تغییر می‌دهد و آن‌ها را قادر به مقابله با حوادث زندگی می‌کند. این رویکرد درمانی به برآورده شدن اهداف و داشتن معنا و احساس تعلق و امید به یاری خدا متکی است که در شرایط مشکل‌زای زندگی وجود دارد. درمان شناختی رفتاری مذهب محور مانع از پیش بردن باورهای تخریب کننده در سیستم‌های شناختی فرد می‌شود و به افراد کمک می‌کند متوجه شوند که با دستیابی به هدف و معنا در زندگی و با توکل و اعتماد به خداوند، می‌توانند در مقابل موقعیت‌های ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی آمادگی لازم را داشته باشند و به آن‌ها توانایی می‌دهد موقعیت‌های دشوار را تحت کنترل قرار دهند. انجام باورهای مذهبی سیستم‌های حمایتی بسیاری را برای کمک به مردم معرفی می‌کند این موضوع باعث تقویت راهبردهای مقابله‌ای مؤثر در افراد می‌شود (کونیگ و همکاران، 2020). همچنین آموزه‌های دینی، الگوهای رفتاری مناسبی مانند پیامبران و ائمه اطهار (ع) را به دانش‌آموزان معرفی می‌کنند. این الگوها می‌توانند به دانش‌آموزان در انتخاب مسیر صحیح زندگی و غلبه بر چالش‌ها کمک کنند. آموزه‌های دینی، توکل به خداوند و امید به آینده را ترویج می‌کنند. این آموزه‌ها به دانش‌آموزان می‌آموزند که با تکیه بر خداوند و تلاش و کوشش خود، می‌توانند به موفقیت در زندگی دست پیدا کنند. لذا درمان شناختی-رفتاری با رویکرد اسلامی در کشوری که اکثر مردم به دین اعتقاد دارند و از آن برای مقابله‌ی مؤثر با مشکلات خود استفاده می‌کنند مؤثرتر خواهد بود. این نوع درمان، تاب‌آوری در برابر مشکلات پیش رو و استفاده از سبک‌های مقابله‌ای حل مسئله را افزایش می‌دهد و به مراتب استفاده از سبک مقابله‌ای متمرکز بر هیجان کاهش می‌یابد (عبدالجبار و همکاران، 2020). افراد با تکیه بر خالق هستی با مشکلات خود مواجه می‌شود و این باور را دارد که خدا در تمام سختی‌ها و مشکلات، یاور و پشتیبان اوست، در نتیجه مشکلات و سختی‌های زندگی خود را می‌پذیرد و سعی می‌کند به طور مؤثر با آن مقابله کند و از توانایی‌های خود برای بهبود شرایط استفاده نماید. افرادی که باورهای دینی قوی دارند، در مواجهه با موقعیت‌های استرس‌زا بیشتر از سبک مقابله‌ای مسئله محور استفاده می‌کنند. این افراد به جای اجتناب از مشکل یا تمرکز بر هیجانات منفی، سعی می‌کنند بر حل مشکل تمرکز کنند و با تکیه بر باورهای دینی خود راه حلی برای آن پیدا کنند.

عدم كنترل متغيرهاي فردي و خانوادگی مانند ویژگی‌های شخصيتي، سبك والدگری والدین، سطح فرهنگ و سطح رفاه خانواده، از محدودیت‌های پژوهش حاضر است.

برنامه درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی می‌تواند برای طیف وسیعی از افراد، از جمله کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان، مفید باشد. این برنامه می‌تواند در مدارس، کلینیک‌های سلامت روان و سایر محیط‌های آموزشی اجرا شود. پیشنهاد می‌شود وزارت آموزش و پرورش، برنامه‌های آموزشی درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی را در رأس سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های خود قرار دهد. لذا پیشنهاد می‌شود برنامه آموزشی این درمان طی کارگاهای تخصصی به مشاوران و روانشناسان حاضر در مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی آموزش و پرورش و همچنین، مشاوران مدارس جهت طراحی برنامه‌های آموزشی پیشگیرانه و بهبود دستاوردهای آموزشی آموزش داده شود. همچنین والدین اولین و مهم‌ترین الگوهای رفتاری برای فرزندان هستند با افزایش آگاهی و دانش والدین از درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی، می‌توان شاهد ارتقای سلامت روان و بهبود تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش آموزان نسل آینده باشیم و آموزش و ترویج این راهبردها به طور مستمر و در طول دوران کودکی و نوجوانی انجام شود تا به اثربخشی مطلوب دست پیدا کرد.

سپاسگزاری: نویسندگان بر خود لازم می‌دانند از همه کسانی که در این پژوهش ما را یاری نمودند، تشکر و قدردانی به عمل آورند.

تضاد منافع: این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.

منابع

قرآن کريم، 1397، ترجمة علي مشکيني، تهران، اسوه.

آکوچکیان، شهلا؛ حقیقی‌زاده، ابراهیم؛ عمرانی فرد؛ ویکتوریا، سیرویی نژاد، مهسا و الماسی آسیه. (1395). اثر درمان شناختی- رفتاری مذهبی در راهبردهای مقابله با استرس و نمره وسواس در بیماران مبتلا به اختلال وسواسی- جبری با محتوای مذهبی. تحقیقات علوم رفتاری، دوره ۱۴، ش ۲، ص 168- ۱72.

احمدی، مریم؛ خلعتبری، جواد؛ آقایوسقی، علیرضا و جان‌بزرگی، مسعود. (1401). تأثیر متغیرهای الگوی چند بعدی معنوی با میانجی‎گری باورهای ناکارآمد بر اختلال وسواس. مطالعات اسلام و روانشناسی، 16(31), 129-153.

انصاری، حسن؛ جان بزرگی، مسعود؛ حسینی سمنانی، صدیقه؛ غروی راد، سید محمد و رسول زاده طباطبایی، سید کاظم. (1398). طراحی روش درمان شناختی- رفتاری با رویکرد اسلامی بر مبتلایان به اختلال وسواس- بی‌اختیاری. مطالعات روان‌شناسی بالینی، 9(34), 196-167.

باقرپور، معصومه. (1397). ارتباط باورها و نگرش‌های دینی و سبک زندگی اسلامی با عملکرد شغلی معلمان مقطع ابتدایی. علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 6(11)، 110-93.

جان بزرگی، مسعود.(1395). روان درمانگری چند بعدی معنوی: فعالسازی عمل معنوی و اثر بخشی آن بر مشکلات روان شناختی مراجعان مضطرب. پژوهشنامه روانشناسی اسلامی، 2 (3)، ۳۹-۸.

جان بزرگی، مسعود. (1402). درمان چند‌بعدی معنوی؛ یک رویکرد خداسو برای مشاوره و روان‌درمانگری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

جعفری، لعیا؛ حجازی، مسعود و صبحی، افسانه. (1399). بررسی رابطه تاب آوری تحصیلی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان و میانجی معنای تحصیلی. روان شناسی مدرسه و آموزشگاه، (3) 9، 35-49.

جندقیان بیدگلی، محمدامین؛ شاطریان، نگین؛ قربانی، فرشته؛ پژوم، سید هادی؛ کاظمیان، الهام و عبدی، فاطمه. (1402). درمان علائم افسردگی با رویکرد نوین درمان شناختی رفتاری مذهب محور: مطالعه مرور نظام مند. مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، ۳۳ (۲۲۲)،۱84-۱71.

حمید، نجمه؛بولاغی، یاسر و مهرابی زاده هنرمند، مهناز.(1397) اثربخشی درمان شناختی- رفتاری مذهب‌محور بر تاب‌آوری و شادکامی در دانشجویان. فصلنامه روان‌شناسی و دین، 11(3)، 101-58.

خدری، بهزاد و دباغی پرویز. (1393). بررسی رابطه سبک‌های مقابله‌ای با سلامت روان سربازان. پرستار و پزشک در رزم، ۲ (۵)، 200-195.

داستانی، محبوبه؛ عبدالجباری، مرتضی؛ جمشیدی، محمدعلی؛ فرهوش، مجتبی و فرهوش، محمد. (1401). اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با درمان شناختی-رفتاری سنتی بر بهبود عاطفه و امید مبتلایان به افسردگی اساسی. پژوهش در دین و سلامت، 8 (4)، ۱28-۱13.

دهقانی فیروزآبادی، محمدحسین. (1396). بررسی رابطه بین استرس ادراک شده، سبک‌های مقابله‌ای و نگرش مذهبی؛ با رضایت از زندگی مادران دارای کودک سرطانی. مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، 106 (18)، 36-19.

ربابی، ربابه. (1399). بررسی اثربخشی درمان شناختی رفتاری بر تاب آوری دانشجویان، سومین همایش علوم انسانی (پیشرفت های نوین در عرصه علم و فراعلم)، مشهد.

رشيدزاده، عبدالله و همكاران. (1397). تأثير آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي با تکيه بر منابع معنوي و اعتقادات اسلامي در تاب‌آوري و بهزيستي روان‌شناختي مادران داراي فرزند اوتيسم. مسائل کاربردي تعليم و تربيت اسلامي، 7 (2)، 59ـ86.

شريفي نيا، محمد؛ مبارز، سید حسن. (1400). ساخت بسته آموزش توکل به خدا با تاکید بر قرآن کریم، پژوهش در علوم رفتاری و تربیتی با رویکرد اسلامی، 1(2)، 35-7.

صدوق، شیخ، 1382، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چ2، قم: نسیم کوثر.

عبدالحسینی، حسین؛ سعیدی، سکینه و شریفی، مهدی. (1402). اثربخشی شناخت درمانی مذهب محور مبتنی بر آموزه های اسلامی بر عدم تحمل بلاتکلیفی و باورهای مثبت نگرانی در مادران دارای کودک اتیسم. سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۷ (۲)، 306-298.

قرائتی، محسن. (1397). تفسیر نور، ج 4 و 8، چ 10، تهران: مركز فرهنگى درس هايى از قرآن.

کاویانی، زینب؛ بختیارپور، سعید؛ حیدری، علیرضا؛ عسگری، پرویز و افتخار صعاد، زهرا. (1398). اثربخشی درمان شناختی – رفتاری مذهب محور بر تاب‌آوری و نگرش‌های ناکارآمد زنان مبتلا به ام اس شهر تهران. فصلنامه پژوهش های نوین روان‌شناختی، 14(55), 175-159.

کیهانی، مهناز؛ تقوایی، داوود؛ رجبی، ابوالفضل و امیرپور، برزو. (۱۳۹۳). همسانی درونی و تحلیل عاملی مقیاس تاب آوری کانر دیویدسون در دانشجویان دختر پرستاری. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، ۱۴ (۱۰)، ۸64-857.

گال، مردیت؛ بورگ، والتر و گال، جویس. (1401). روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران. تهران: انتشارات سمت.

مجلسی، محمدباقر. (1396). مرآة العقول، ج 12 و ج 90، چ 1، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مدنی، یاسر؛ حسینی نژاد، سیده ناهید، فتحی، داود و موسوی؛ سید محمد موسی. (1395). اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ درﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽرﻓﺘﺎری ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ ﺑﺮ ﺗﺎب آوری و رﺿﺎﯾﺖ از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدران دارای ﮐﻮدک آﻫﺴﺘﻪﮔﺎم. توانمندسازی کودکان استثنایی، 7(1)، 1-12.

مشاک، رویا؛ نادری، فرح و چین آوه محبوبه. (1400). مقایسه اثربخشی درمان شناختی رفتاری مذهبی و درمان مثبت نگری بر خودانتقادی و پریشانی روان شناختی در زنان نابارور شهرستان اهواز. نشریه پژوهش پرستاری ایران، ۱۶ (۳)، 73-59

مکارم شیرازی، ناصر و جمعي از فضلا. (1397). برگزیده تفسیر نمونه، ج 20، ویراست جدید، قم: نشر دارالکتب اسلامیه.

نعيمي، ابراهيم و همكاران. (1395). اثربخشي آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر تاب‌آوري و رغبت‌هاي شغلي دانش‌آموزان. فرهنگ مشاوره و روان درماني،7 (28)، 26 ـ 1.

مهدی یار، منصوره و نجاتی، سیده فرشته. (1394). اعتبار یابی پرسشنامه تاب آوری در برابر خودکشی. روانشناسی سلامت، 4(16)،108-97.

یداله پور، محمدهادی؛ مهدوی فر، حکیمه و حسن زاده، رمضان. (1398). مداخله ی آموزشی مبتنی بر مذهب بر نشانگان افسردگی زنان متاهل مراجعه کننده به مراکز فرهنگی شهر بابل، پژوهش در دین و سلامت، 5(1)، 64-75.

Abdoljabbari, M., Dastani, M., Jamshidi, M. A., Farhoush, M., Farhoush, M.( 2022). The Effectiveness of Islamic Cognitive-behavioral Therapy Compared With Conventional Cognitive-Behavioral Therapy in Reducing Depression and Increasing Life Satisfaction and Spiritual Health in Patients With Depression. Health Spiritual Med Ethics, 9 (4) :207-216.

Alyahyan, E., Düştegör D., (2020). Predicting academic success in higher education: Literature review and best practices. International Journal of Educational Technology in Higher Education, 17(1): 1-21.

Atwood, M., Friedman, A. (2020). A systematic review of enhanced cognitive behavioral therapy(CBT-E) for eating disorders. International Journal of Eating Disorders, 53 (3), 309-488.

Boolaghi, Y., Mehrabizade Honarmand, M., & KianiMoghadam, A. S. (2016). The effect of religious-based cognitive - behavioral therapy on psychological well-being and resilience in students. European Online Journal of Natural and Social Sciences, 5 (3), 1-10.

Bruijniks, J. E., Sijbrandij, M., Schlinkert, C., & Huibers, J. H. (2018). Isolating therapeutic procedures to investigate mechanisms of change in cognitive behavioral therapy for depression. Journal of Experimental Psychopathology, 9 (4), 1-11.

Cohen-Biton, L., Buskila, D., & Nissanholtz-Gannot, R. (2022). The correlation between problem-oriented coping and a sense of coherence among fibromyalgia patients who underwent the fibrotherapy model intervention programme. Clinical and Experimental Rheumatology, 40, 1143-1150.

Conner, K. M, & Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Conner-Davidson Resilience scale (CD-RISC). Depress Anxiety, 18(2),76-82.

de Abreu Costa, M., Moreira-Almeida, A. (2022). Religion-Adapted Cognitive Behavioral Therapy: A Review and Description of Techniques. J Relig Health, 61, 443–466.

Ding, S., Shi,W., Ding, L., Chen, Y., Dai, J., Yuan, H., & Zhou., G. (2024). The relationship between life events, life satisfaction, and coping style of college students. Psychology, Health & Medicine, 29 (2), 398- 409.

Folkman, S., & Lazarus, R. S., 1980, "An analysis of coping in a middle-aged community sample", Journal of Health & Social Behavior, 21 (3) 219- 239.

Folkman, S., & Lazarus, R. S. (1988). Manual for the Ways of Coping Questionnaire: Research Edition, Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press.

Grill, K. B., Wang, J., Cheng, Y. I., Lyon, M. E. (2020). The role of religiousness and spirituality in health-related quality of life of persons living with HIV: A latent class analysis. Psychology of Religion and Spirituality, 12(4), 494–504.

Hofmann, S.G. (2006) .The importance of culture in cognitive and behavioral practice. Cognitive Behavioral Practic, 4(13): 243-54.

Hoffman, R. R., & Hancock, P. A. (2017). Measuring resilience", Human Factors, 59(4), 564–581.

Heydari, M., Razban, F., Mirzaei, T., & Heidari, S. (2017). The Effect of Problem Oriented Coping Strategies Training on Quality of Life of Family Caregivers of Elderly with Alzheimer. Asian Journal of Nursing Education and Research, 7 (2), 168-172.

Higgins, J., & Andler, J. E. (2003). Measuring inconsistency in meta-analysis. Br. Med. J. 327, 557–560.

Holas, P., Figueira-Putresza, E., & Domagala-Kulawik, D. (2022). Coping styles with stress and its relations to psychiatric and clinical symptoms in patients with sarcoidosis: A latent profile analysis. Respiratory Medicine, 211, 107171.46.

Kaviani, Z. (2020). Comparing the effect of cognitive-behavioral (cbt) religious-based therapy, and treatment-based admission and commitment (act) on resilience. inefficient attitude, and coping styles of women with ms in Tehran. 4th International academic conference

on humanities and social science. 52-62.

Ke, T., & Barlas, J. (2020). Thinking about feeling: Using trait emotional intelligence in understanding the associations between early maladaptive schemas and coping styles. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 93(1), 1–20.

Koenig, H. G., Al-Zaben, F., & Vanderweele, T. J. (2020). Religion and psychiatry: Recent developments in research. BJPsych Advances, 26(5), 262–272.

Koenig, H.G, Pearce, M. J., Nelson, B., Shaw, S. F., Robins, C. J. , Daher, N. S. (2015). Religious vs. conventional cognitive behavioral therapy for major depression in persons with chronic medical illness: A pilot randomized trial. The Journal of nervous and mental disease, 203(4):243-51.

Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1988). Manual for the Ways of Coping Questionnaire: Research Edition, Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press.

Lazarus, R.S.(1993). Coping Theory and Research: past, present and future. Psychosomatic Medicine, 55(3): 243-247.

Masten, A. S. (2018). Resilience theory and research on children and families: Past, present, and promise. Journal of Family Theory & Review, 10(1), 12–31.

Masten, A. S., Lucke, C. M., Nelson, K.M., & Stallworthy, I. C. (2021). Resilience in development and psychopathology: Multisystem perspectives" Annual Review of Clinical Psychology,17:521-49.

Nicolazzo, z. (2024). Revitalizing conversations on trauma and resilience in education. About Campus, 29 (1), 3-9.

Pelekanakis, A., Doré, I., Sylvestre, M. P., Sabiston, C. M., & O’Loughlin, J. (2022). Mediation by coping style In the association between stressful life events and depressive symptoms in young adults. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 57, 2401–2409.

Pourkord, M., Mirdrikvand, F., & Karami, A. (2020). Predicting Resilience in Students based on Happiness, Attachment Style, and Religious Attitude. Health Spiritual Med Ethics,7 (2), 27-34.

Prayag, G., Muskat, B., & Dassanayake, C. (2024). Leading for resilience: fostering employee and organizational resilience in tourism Firms. Journal of Travel Research, 63 (3), 659- 680.

Rodrigues, F., Pedro, M., & Tiago, S. (2023). Testing the Associations between Coping, Mental Health, and Satisfaction with Life in Portuguese Workers. European Journal of Investigation in Health, Psychology and Education, 13(7),1245-1256.

Sartika, S., & Nirbita, B. (2023). Academic resilience and students engagement in higher education: Study on post-pandemic behaviour. Edu Sciences Journal, 4(1), 29-34.

Sigurvinsdóttir, A. L., Jensínudóttir, K. B., Baldvinsdóttir, K. D., Smárason, O., & Skarphedinsson, G. (2020). Effectiveness of cognitive behavioral therapy (CBT) for child and adolescent anxiety disorders across different CBT modalities and comparisons: A systematic review and meta-analysis. Nordic Journal of Psychiatry, 74(3),168–180.

Stefan, S., Cristea, I., Szentagotai Tatar, A., & David, D. (2019). Cognitive-behavioral therapy (CBT) for generalized anxiety disorder: Contrasting various CBT approaches in a randomized clinical trial. Journal of Clinical Psychology, 75 (5), 1141-1363.

Suslovic, B., Lett. E. (2024). Resilience is an adverse event: A critical discussion of resilience theory in health services research and public. Community Health Equity Research & Policy, 44 (3), 339-343.

Tajari, M., Karimi, J., & Goodarzi, K. (2020). The Effectiveness of Couple Therapy through CBT Method on Life Expectancy and Self-Compassion in Couples Seeking Divorce. Women Studies, 11(31), 1-20.

Ungar, M. (2021). Modeling multisystemic resilience: Connecting biological, psychological, social, and ecological adaptation in contexts of adversity. In M. Ungar (Ed.), Multisystemic resilience: Adaptation and transformation in contexts of change (pp. 6–31). Oxford University Press.

Veisi, R., Kakabaraee, K., Chehri, A., & Arefi, M. (2024). Relationship between coping styles (problem-oriented, emotion-oriented, and avoidance-oriented) with psychological well-being in people with coronavirus-2019 experience in Kermanshah city. Journal of Education and Health Promotion, 13(7), 1-6.

Walker, B. (2020). Resilience: what it is and is not", Ecology and Society, 25(2):11.

Yigitoglu, G. T., & Keskin, G. (2019). Relationship between dysfunctional beliefs and stress coping methods in drug-addicted patients: A sample of Turkey. Indian journal of psychiatry, 61(5), 508–519.

$C:\Users\ALI\Desktop\Picture5.jpg$

Quarterly Journal of Educational Psychology Skills

Islamic Azad University Tonekabon Branch

Vol. 16, No. 2, summer 2025, No 62

The Effectiveness Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach on Resilience and Coping Styles of Students

Shahram Vahedi1, Amir Yekanizad2*, Nadiyeh Arjmandi3

1) Professor, Department of Educational Sciences, Faculty of Educational Sciences and Psychology, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

2) PhD Student in Educational Psychology, Department of Educational Sciences, Faculty of Educational Sciences and Psychology, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

3) PhD Student in Educational Psychology, Department of Educational Sciences, Faculty of Educational Sciences and Psychology, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran.

Abstract

Keywords: Cognitive-Behavioral Therapy, Islamic Approach, Resilience, Coping Styles

مقالات مرتبط

بررسی اثربخشی فرآیند تماس با شیوه‌های اهمال‌کاری بر خودگردانی تحصیلی دانش‌آموزان
تاریخ چاپ : 1396/10/01
بررسی تأثیر هوش فرهنگی بر کارآفرینی دانشگاهی جهت ارائه مدل
تاریخ چاپ : 1397/12/01
شناسایی و رتبه بندی ابعاد مدیریت شایستگی در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی تهران
تاریخ چاپ : 1400/09/01
مقایسه اثربخشی بازی های رایانه ای با بازی های سنتی ایرانی بر انعطاف پذیری شناختی و بازداری پاسخ دانش آموزان دارای اختلال یادگیری ویژه از نوع ریاضی
تاریخ چاپ : 1398/03/01
رابطه بین کمال گرایی منفی و اهمالکاری تحصیلی: نقش میانجی اضطراب امتحان و تعدیل کننده شفقت به خود
تاریخ چاپ : 1399/03/01
اثربخشی آموزش تلفیقی مهارت های ارتباطی و تاب آوری بر بهداشت روان والدین کودکان معلول ذهنی شهرستان تربت جام
تاریخ چاپ : 1400/03/01

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

اثربخشي درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان