زنان در متن و حاشیه: بازخوانی گفتمان فمینیستی در ادبیات داستانی فارسی از انقلاب اسلامی تا دهه سوم (1388-1357) با رویکرد لاکلائو و موفه مطالعه موردی: چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم و زوال کلنل
محورهای موضوعی :
مینو فضلی نژاد
1
,
مریم ایرجی
2
*
,
علی ربیع
3
1 - گروه زبانشناسی، واحدتهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - گروه زبانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسؤول)
3 - گروه زبانشناسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: ایدئولوژی جنسیتی, بازنمایی هویتی زنانه, برساخت اجتماعی, سوژگی زنانه, مفصل‌بندی گفتمانی.,
چکیده مقاله :
ادبیات داستانی فارسی پس از انقلاب اسلامی۱۳۵۷به بستری برای بازنمایی هویت زنان و چالش‌های آنان درجامعه ایران تبدیل شده است. درحالی که پژوهش‌های پیشین عمدتاً به توصیف جایگاه زنان در این متون پرداخته‌اند، تحلیل آن‌ها بر اساس رویکرد تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله باروش توصیفی ـ تحلیلی و بهره‌گیری از تحلیل گفتمان انتقادی، به بررسی نحوه مفصل‌بندی گفتمان زنان، دال‌های مرکزی و شناور، در دو رمان چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم اثر زویا پیرزاد و زوال کلنل اثر محمود دولت‌آبادی می‌پردازد. این تحلیل در بستر۲۰متن داستانی هم عصر و مرتبط با این دو رمان انجام شده تا جایگاه این آثار در گفتمان ادبی پس از انقلاب به درستی ارزیابی شود. تحلیل گفتمان به عنوان رویکردی میان رشته‌ای برای واکاوی پیوند میان زبان، قدرت، ایدئولوژی و هویت درساختار متون ادبی به کارگرفته شده‌است. این دو اثر با توجه به میزان تأثیرگذاری، بازنمایی هویت زنانه و پیوند با ساختارهای قدرت و ایدئولوژی برگزیده شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم، زنان در بستر زندگی روزمره و خانوادگی بازنمایی شده‌اند و نوعی مقاومت نرم در برابر گفتمان مردسالارانه را بازتاب می‌دهند؛ درحالی که در زوال کلنل، بازنمایی زنان در فضای سرکوب‌گر سیاسی و ایدئولوژیک شکل گرفته است. این تمایز بیانگر تأثیر شرایط تاریخی ـ اجتماعی بر نوع بازنمایی زنانه در این آثار است. هویت زنانه در این متون، حاصل برهم‌کنش نیروهای گفتمانی، هژمونی‌های حاکم و استراتژی‌های گوناگون چانه‌زنی زبانی است.
Since the 1979 Islamic Revolution, Persian fiction has served as a significant platform for exploring and representing female identity and the socio-cultural challenges faced by women in Iran. While existing studies have largely examined the depiction of women in these literary works descriptively, fewer have employed a discourse-theoretical framework to analyze the ideological construction of womanhood critically. This study adopts a descriptive-analytical methodology, grounded in Critical Discourse Analysis (CDA) and the discourse theory of Ernesto Laclau and Chantal Mouffe, to investigate how the discourse of femininity is articulated in two notable post-revolutionary novels: Cheragh-ha ra Man Khamoosh Mikonam by Zoya Pirzad and Zavāl-e Kolonel by Mahmoud Dowlatabadi. To situate the analysis within a broader literary context, a comparative framework including twenty thematically related contemporary novels is also incorporated. Discourse analysis, as an interdisciplinary approach, enables the study of language as a site of power, ideology, and identity construction. The selected novels reflect contrasting modes of female representation: Pirzad's novel portrays women within the domestic and everyday sphere, emphasizing subtle resistance to patriarchal norms, while Dowlatabadi's narrative places women in a politically repressive and ideologically charged environment. These contrasting representations highlight the influence of historical and socio-political contexts on the discursive construction of gender. Female identity in these texts is constructed as a fluid and dynamic entity, shaped through the interplay of discursive forces, hegemonic structures, and diverse linguistic negotiation strategies.
1- آزادی، مریم؛ آذری، غلامرضا؛ ایرجی، مریم (1403). تحلیل گفتمان انتقادی عامل فریبکاری تحصیلی در دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 16(4)،171-133.
2- آقانوری، نعیمه؛ فاضلی، مهبود؛ حسینی، شکوه السادات ؛ آقاحسینی، حسین (1403). تحلیل و بررسی غیریت سازی در اشعار فدوی طوقان و سپیده کاشانی از دیدگاه نظریه گفتمان لاکلائو و موفه، پژوهش های بین رشته ای ادبی پاییز و زمستان1403. سال ششم، شماره12، 30-7.
3- پارسا، ندا؛ رحیمی روشن، حسن؛ مکرمی پور، محمدباقر(1403). تحلیل روانشناختی کنشگریِ زنان در انقلاب اسلامی، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، دوره 14، شماره53، اسفند 1403، صفحه 21-1.
4- پیرزاد، زویا (۱۳۸۰). چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم. تهران: نی.
5- تاجیک، محمدرضا؛ شکورزاده، پریسا (1398). تأملی بر امکان سوژه سیاسی با توجه به نظریه‌ی ارنستو لاکلائو. رهیافت‌های سیاسی و بین المللی، 10(3), 52-73.
6- دادخواه تهرانی، مریم ( 1399). تحلیل گفتمان انتقادی در آثار محمود استاد محمد با رویکرد فمینیستی ،پژوهش¬نامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، فصلنامه علمی (مقاله علمی- پژوهشی)، سال یازدهم، شماره دوم، تابستان 1399، 123-101.
7- دولت‌آبادی، محمود (۱۳۸۸). زوال کلنل. تهران: چشمه.
8- رحیمیان، محمدپور (1398). تحلیل‌گفتمان انتقادی شخصیت زنان در داستان«مالیخولیای محبوب من» فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، 12(48)،202-224.
9- سعیدی، کیهان و پارسا، سید احمد (1402). تحلیل منطق گفتمانی فرامتن‌های پیوستة مؤلّف-راوی در شازده حمام پاپلی یزدی، مطالعات زبانی وبلاغی،دروه 14، شماره 31 ،161-190.
10- شیبلی هایت، جانت (1389)، روان شناسی زنان، ترجمه اکرم خمسه، چاپ سوم، تهران: آگه.
11- صابرپور، زینب (1393). جنس دوم به عنوان مبنایی نظری برای تحلیل فمینیستی انتقادی گفتمان، نشریه جستارهای نوین ادبی، دوره 47، شماره 1(184)، صفحه 50-27.
12- عباسی، ابراهیم (1393). حزب جمهوری اسلامی؛ مهم ترین اجتماع اسلام انقلابی در ایران: تبارها و ریشه¬ها. پژوهش¬نامه علوم سیاسی، دوره 9 ،شماره4، 213 -171.
13- ___، ____ (1394). اجتماع گرایی به‌مثابه روش تحلیل: تلاشی برای بومی نگری در علوم اجتماعی، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای درعلوم انسانی.
14- عباسی، فاطمه (1394). تحلیل انتقادی گفتمان غالب در اشعار فروغ فرخزاد براساس نظریۀ فرکلاف، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
15- علی اکبری، نسرین؛ محمدی، فرزانه (1402).تحلیل گفتمان انتقادی شعری از سیمین بهبهانی،تحلیل گفتمان ادبی،دوره 1،ش1, 48-23.
16- غفاری، غلامرضا؛ جعفری مقدم، محسن (1398). علوم انسانی، تحوّلات گفتمانی و برنامه‌ریزی توسعه در ایران 1392-1357، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای درعلوم انسانی، دوره یازدهم، تابستان1398، دوره 3، شماره 43، ص107-55.
17- فضلی‌نژاد، مینو (1402). اصول علم زبان شناسی. تهران: خزه.
18- قاسمی اصل، زینب (1396). پایان نامه با عنوان مطالعه زبان شناختی بازنمایی اخبار ایران در مطبوعات عرب با تکیه بررویکرد تحلیل گفتمان انتقادی مطالعه موردی روزنامه الشرق الاوسط ، الحیاه، دانشگاه تهران.
19- قنبری عبدالملکی، رضا؛ فیروزیان پوراصفهانی، آیلین (۱۴۰۱). تحلیل انتقادی دال مرکزی و برهم‌کُنِش دال‌های شناور در گفتمان رمان «سال‌های ابری» بر اساس رویکرد لاکلائو و مربع ایدئولوژیک ون‌دایک، دوره ۹، شماره16، ۱۴۱-۱۶۸.
20- قهرمان، میثم (1403). چگونگی شکل گیری گفتمان انقلابی در سال های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی (با بهره‌گیری از رویکرد گفتمانی لاکلائو و موفه)، پژوهشنامه انقلاب اسلامی تابستان 1403، شماره 51، صفحه 59-39.
21- کوهگرد، علی؛ رهبر، بهزاد (1403). بررسی سوگیری جنسیتی در کتاب‌های «فارسی ایران امروز» و «گام اوّل»: پژوهشی پیکره‌بنیاد، زبان پژوهی،دوره 16 ، شماره 52 ،صفحه 69-39.
22- موسوی، رقیه؛ کوپا، فاطمه (1400). حوزه‌های گفتمانی در حکایت «عاشق منافق» در حدیقه الحقیقه با تکیه بر نظریه تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه. متن پژوهی ادبی، دوره25، شماره88، تابستان 1400، صفحه 248-265.
23- مولازاده، مریم؛ طالب پور، فریده (1401). تحلیل انتقادی گفتمان مد بر اساس آراء لاکلائو و موفه؛ گذر از مصرف متظاهرانه به مصرف خلاقانه، مجله مبانی نظری هنرهای تجسمی، دوره 7، شماره 1، صفحه 185-171.
24- نیازی، محسن؛ هلالی ستوده، مینا؛ امیدی، زینب (1403). تحلیل گفتمان فیلم میم مثل مادر با رویکرد لاکلائو وموفه، فصل¬نامه كودكان استثنايي. ۱۴۰۳; دوره ۲۴، شماره ۱: صفحه۹۷-۱۰۹.
25- وطنی، روشنک؛ صالحی بهناز (1399). بررسی نظریه گفتمان قدرت و زبان میشل فوکو و هویت زنانه در رمان «سووشون» سیمین دانشور، مطالعات ادبیات تطبیقی، بهار 1399. شماره 53.
26- هدایت، عثمان؛ مرادی، حمید؛ گرجی، مصطفی (1401). تحلیلِ گفتمان انتقادیِ رُمانِ آخرین انار دنیا. پژوهش‌های میان رشته‌ای زبان و ادبیات فارسی،دوره 1، شماره1، صفحه 167-147.
27- یانس، ندا؛ پاشایی فخری، کامران؛ عادل‌زاده، پروانه (1398). سبک‌شناسی دیدگاه فمینیستی در کتاب چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم بر اساس دیدگاه لوکاچ» مطالعات ادبیات تطبیقی، سال سیزدهم، شماره 51، پاییز 1398؛ صفحه 239-308.
28- Laclau, Ernesto & Mouffe, Chantal. (1985). Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics.
29- Saussure, Ferdinand de. (1916). Cours de linguistique Générale. Translated by Roy Harris. London: Duckworth.