بازشناسی عناصر شرقی و ایرانی- اشکانی در فرهنگ خاراکنه با توجه به شواهد سکه‌شناختی

آتوسا سادات زرگریان ¹ ( دانشجوی دکتری تاریخ ایران قبل از اسلام، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران )
میرزا محمد حسنی ² ( استاد یار گروه تاریخ ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی ، شاهرود، ایران( نویسنده مسئول) )
عسکر بهرامی ³ ( بنیاد دانشنامه جهان اسلام )

تاریخ ارسال : 1404/01/21 تاریخ تایید : 1404/03/03

کلید واژه: اشکانیان, عناصر ایرانی, عناصر یونانی, خاراکنه, سکه‌شناسی,

چکیده مقاله :

شاهنشاهی اشکانی یکی از مهم‌ترین سلسله‌های ایران باستان بود که بر جهان باستان تأثیر بسیاری گذاشت؛ از این رو سکه‌های این حکومت از عمده‌ترین منابع مطالعاتی این دوره محسوب می‌شوند. در ابتدا اشکانیان از عناصر یونانی بر سکه‌های خود استفاده می‌کردند که این عناصر را می‌توان در نقوش، نوشته‌ها و پوشش شاهان بر سکه‌ها مشاهده کرد. در سال ۱۴۰ ق.م، که دوران اوج حکومت اشکانیان بود، بین‌النهرین به تصرف آنان درآمد و شاهک‌نشین‌های غربی ایران تحت نفوذشان قرار گرفتند؛ یکی از این شاهک‌نشین‌ها دولت محلی خاراکنه بود. شاهک‌نشین خاراکنه هم به علت تأثیرپذیری از اشکانیان، سکه‌هایش از شکل و شیوۀ یونانی به شکل ایرانی تغییر پیدا کرد و تأثیرات اشکانیان بر سکه‌های خاراکنه از نیمۀ سده دوم ق.م (مهرداد ۳ /۱۴۲ق.م) با تغییر در بالاتنه، آرایش مو و نوع کلاه شاهان خاراکنه، قابل مشاهده بود. در این مقاله به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش هستیم که از چه زمانی روند نفوذ عناصر ایرانی بر سکه‌های اشکانی و به دنبال آن سکه‌های خاراکنه شروع می‌شود. این مقاله با شیوه تحلیلی- توصیفی نوشته شده است.

چکیده انگلیسی :

The Parthian Empire was one of the most important dynasties of ancient Iran, which had a great influence on the ancient world; therefore, the coins of this government are considered as one of the main sources of study for this period. Initially, the Parthians used Greek elements on their coins, which can be seen in the designs, inscriptions, and clothing of the kings on the coins. In 140 BC, which was the peak of Parthian rule, Mesopotamia came under their control and the western Iranian local kingdoms were under their influence; one of these local kingdoms was Characene. Due to the influence of the Parthians, Characene local kingdom, also, changed its coins from Greek to Iranian in shape and style, and the Parthian influence on the coins of Characene was visible from the mid-2^nd century (Mehrdad 142/3 BC), with changes in the upper body, hairstyle, and type of hat of the Characene kings. In this paper, we seek to find an answer to the question that when the process of Iranian elements influencing Parthian coins, followed by Characene coins, began. This paper is written using a descriptive analytical method.

منابع و مأخذ:

آلتهایم، فرانس و روت اشتیل (1388)، «سرآغاز تاریخ پارتیان»، در: نوشته‌هایی در باب تاریخ و فرهنگ اشکانیان، از فرانس آلتهایم، مترجم هوشنگ صادقی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ص11ـ42.
اشمیت، رودیگر (1382)، «زبان‌های ایرانی میانه در یک نگاه»، در: راهنمای زبان‌های ایرانی، زبان‌های ایرانی باستان، ایرانی میانه، جلد اول، ویراستار رودیگر اشمیت، ترجمۀ فارسی زیرنظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: ققنوس.
__________ (1392)، «مدارکی دربارۀ زبان و نام‌های پارتی از عهد اشکانیان»، در: امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، گردآوری یوزف ویزهوفر، ترجمه هوشنگ صادقی و دیگران، تهران: فرزان روز.
افتخاری، یوسف (1397)، سکه‌شناسی شاهان خاراسن، تهران: پازینه.
اکبرزاده، داریوش (1382)، کتیبه‌های پهلوی اشکانی (پارتی)، تهران: پازینه.
بروسیوس، ماریا (1388)، ایران باستان، ترجمۀ عیسی عبدی، تهران: نشر ماهی.
بریان، پی‌یر (1386)، وحدت سیاسی و تعامل فرهنگی در شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ ناهید فروغان، تهران: اختران.
بیوار، ا.د.ه (1389)، «تاریخ سیاسی ایران در دوره اشکانیان»، در: تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ص123ـ200.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1352)، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: ابن سینا.
پرادا، ایدت و رابرت هنری دایسون (1357)، هنر ایران باستان (تمدن‌های پیش از اسلام)، ترجمۀ یوسف مجیدزاده، تهران: دانشگاه تهران.
جعفری‌دهقی، محمود (1393)، «تاریخ سیاسی اشکانیان»، تاریخ جامع ایران، جلد دوم، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ص365-265.
خسرو‌زاده، علیرضا (1395)، باستان‌شناسی خلیج‌فارس در دورۀ اشکانی و ساسانی، تهران: سمت.
خونانی، علیرضا و یعقوب محمدی‌فر (1392) ، «خاراسن و جایگاه سیاسی و تجاری آن در شاهنشاهی اشکانی»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال چهارم، تابستان، شماره شانزدهم، ص132-113.
رضایی‌باغ‌بیدی، حسن (1387)، تاریخ زبان‌های ایرانی، مرکز پژوهش‌های زبان دنیا، اوساکا: دانشگاه اوساکا.
سرفراز، علی اکبر و فریدون آورزمانی (1380)، سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت.
سلوود، دیوید (1389الف)، «سکه‌های پارتی»، در: تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ص381ـ400.
________ (1389ب)، «دولت‌های کوچک جنوب ایران»، در: تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ص401ـ416.
سودایی، بیتا (1391)، «بررسی اندیشه‌های ایرانی برمسکوکات پارت نخست (247-168 ق.م)»، فصلنامۀ علمی تخصصی باستان شناسی ایران – واحد شوشتر، سال دوم، شماره 2 (پیاپی3)، پاییز و زمستان، ص40ـ53.
سنگاری، اسماعیل و علیرضا کرباسی (1399)، «تحلیل انتقادی بر مفهوم «فیل‌هلن» بر سکه‌های اشکانی»، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ماه‌نامۀ علمی (علمی- پژوهشی)، فروردین، سال بیستم، شمارۀ اول، ص179ـ198.
سودایی، بیتا و ابوطالب مقسم (1402)، «گونه‌شناسی و تحلیل سکه‌های خاراسن در موزه ایران باستان»، پیام باستان‌شناس، پاییز و زمستان، دوره 15، شماره 29، ص115ـ126.
شکوری‌فر، ملیحه و سیروس نصرالله زاده (1395)، «پیگیری سنت‌های ایرانی در سکه‌های اشکانی»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شماره اول، بهار و تابستان، ص21ـ45.
شهبازی، علیرضاشاپور (1390)، جستاری دربارۀ یک نماد هخامنشی فروهر، اهورامزدا یا خورنه؟، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
شول، مونیکا (1392)، «مدارکی درباره تاریخ و فرهنگ خاراکنه پارتی»، امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، گردآوری یوزف ویزهوفر، ترجمه هوشنگ صادقی و دیگران، تهران: فرزان روز، ص627ـ642 .
شیپمان، کلاوس (1386)، مبانی تاریخ پارتیان، ترجمه هوشنگ صادقی، تهران: فرزان‌روز.
غلامی، کیارش (1392)، سکه‌های اشکانی بازنگری تاریخ و سکه‌شناسی اشکانیان، تهران: پازینه.
فرای، ریچارد نلسون (1380)، تاریخ باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کالج، مالکوم (1388)، اشکانیان (پارتیان)، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: هیرمند.
کُرتیس، وستاسرخوش (1389)، «فرهنگ و جامۀ اشکانی»، در: بین‌النهرین و ایران در دورۀ اشکانی و ساسانی: وازنش و باززایی در حدود 238 ق.م- 624 میلادی، گزارشی از سمینار یادوارۀ ولادیمیر لوکونین، ویراستۀ جان کرتیس، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت.
______________ (1390)، «احیای ایران در دوره پارت‌ها» در: پارت‌ها و روزگارشان: پژوهشی در تاریخ ایران باستان، ویراستۀ وستاسرخوش کرتیس و سارا استیوارت، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، تهران: نشر پایان.
______________ (1392)، «لباس و پوشش سر در دورۀ اشکانیان»، در: امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، گردآوری یوزف ویزهوفر، ترجمه هوشنگ صادقی و دیگران، تهران: فرزان روز.
گیرشمن، رومن (1389)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لوکوک، پیر (1382)، کتیبه‌های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، تهران: فرزان‌ روز.
مالاندرا، ویلیام (1391)، مقدمه‌ای بر دین ایران باستان، ترجمۀ خسرو قلی‌زاده، تهران: کتاب پارسه.
مشکور، محمد‌جواد (1374)، جغرافیای تاریخی ایران باستان، چاپ سوم، تهران: دنیای کتاب.
ملکزاده بیانی، ملکه (1385)، تاریخ سکه، جلد دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ولسکی، یوزف (1383)، شاهنشاهی اشکانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
_________ (1388)، «اشکانیان و ساسانیان»، در: نوشته‌هایی در باب تاریخ و فرهنگ اشکانیان، از فرانتس آلتهایم، مترجم هوشنگ صادقی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ص187ـ196.
ویسهوفر، یوزف (1388)، تاریخ پارس از اسکندر مقدونی تا مهرداد اشکانی، ترجمۀ هوشنگ صادقی، تهران: فرزان روز.
Abgarians, M.T. and D.G. Sellwood (1971). “A Hoard of Early Parthian Drachms”, The Numismatic Chronicle, Seventh Series, Vol. 11.
Alarm,M. (1986), ”ARSACIDS iii.Arsacid Coinage“, Encyclopaedia Iranica , Ed by: Ehsan Yarshater, Vol II, Fasc. 5, London and Newyork, p. 536-540.
Assar, G.R.F. (2001), “Recent Studies in Parthian History: Part II, The Celator”, Journal of Ancient and Medieval Coinage, Vol. 15, p. 17-22.
____________(2004). “Genealogy and Coinage of the Early Parthian Rulers.I”, Parthica, Vol. 6.
____________(2006), “A Revised Parthian Chronology of the Period 165-91 BC”, Electrum, Vol. 11, p. 87-158.
Boyce, M. (1986). “Arsacid, iv. Arsacid religion”, Encyclopædia Iranica, Vol. II, Fasc. 5.
Curtis, V.S. (2007). “Religious Iconography on Ancient Iranian Coins”, in J. Cribb, G. Herrmann (eds.), After Alexander, Central Asia before Islam Proceedings of the British Academy, 133, Oxford.
Debevoise, N. (1938). A Political History of Parthia, University of chicago.
Ellerbrock, Uwe. (2013). “Religiöse Ikonographie auf parthischen Münzen: Der Einfluss politisch-gesellschaftlicher Veränderungen auf das Bild der Göttin Tyche im Parthischen Reich”, Iranica Antiqua, Vol. XL VIII.
Gariboldi, A. (2004). “Royal and Ideological Patterns Between Seleucid and Parthian Coins: The Case of θεοπάτωρ”, in R. Rollinger, Ch. Ulf with collaboration of K. Schnegg (eds.), Commerce and Monetary Systems in the Ancient World: Means of Transmission and Cultural Interaction, Melammu Symposia V, Stuttgart.
Haruta, S. (2013). “Aramaic, Parthian, and Middle Persian”, in The Oxford Handbook of Ancient Iran, D.T. Potts (ed.), Oxford University Press.
Hill, G. F. (1922), “Attambelos I of Characene”, Numismatic Notes and Monographs, American Numismatic Society, no. 14, p. 1-12.
Neusner, J. (1963). “Parthian Political Ideology”, Iranica Antiqua, Vol. 3.
Newell, Edward T. (1925), “Mithradates of Parthia and Hyspaosines of Characene: A Numismatic Palimpsest”, American Numismatic Society, No. 26, p. 1-18.
Olbrycht, M.J. (1997). “Parthian King’s Tiara: Numismatic Evidence and some Aspects of Arsacid Political Ideology”, Notae Numismaticae, Vol. 2.
____________(2010). “The Early Reign of Mithradates II the Great in Parthia”, Anabasis, Vol. 1.
____________(2011). “The Titulature of the First Arsacids and Its Religious Connotations”, [Tytulatura pierwszych Arsakidów i jej polityczno-religijne konotacje] Published in: L. Mrozewicz /K. Balbuza (eds.), The World of Antiquity, its Poblish Researchers and the Cult of the ruler, [Pod redakcją Leszka Mrozewicza i Katarzyny Balbuzy, Poznan].
Potts, D.T (1988). “Arabia and the Kingdom of Characene”, In: Araby the Blest: Studies in Arabian Archaeology, Daniel. T. Potts, University of Copenhagen: Museum Tusculanum Press, p. 137–167.
Rezakhani, Kh. (2013). “Arsacid, Elymaean and Persid coinage”, in The Oxford Handbook of Ancient Iran, D.T. Potts (ed.), Oxford University Press.
. (1976). “Sellwood, D. The drachms of the Parthian “Dark Age”, JRAS 108.
___________(1980), An Introduction to the Coinage of Parthia, 2nd ed., Spink and Son, Ltd., London.
Shahbazi, A.Sh. (1986). “Arsacid,i. Origins”, Encyclopædia Iranica, Vol. II, Fasc. 5.
Sinisi, F. (2012 a). “The Coinage of the Parthians”, in The Oxford Handbook of Greek and Roman Coinage, W.E. Metcalf (ed.), Oxford - New York.
_______ (2012 b). Sylloge Nummorum Parthicorum, Vol. VII, Vologases I- Pacorus Iii , Osterreichische Akademie der Wissenschaften , Wien.
Tafażżolī, A. (1986). “Āraš Kay”, Encyclopædia Iranica, Vol. II, Fasc. 3.