تأملی بر شناسایی امپراتوران رومی بر نقش برجسته‌های پیروزی شاپور اوّل ساسانی
آیلین جمالی
1
(
دانشجوی دکتری تاریخ ایران پیش از اسلام، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
)
میرزامحمد حسنی
2
(
استادیار گروه تاریخ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران.
)
عسکر بهرامی کهیش‌نژاد
3
(
دانشیار گروه ادبیات فارسی و زبان‌ها، بنیاد دایره المعارف اسلامی(دانشنامه جهان اسلام)، تهران، ایران.
)
کلید واژه: نقش‌برجسته‌های ساسانی, شاپور اول, امپراتوران رومی, گردیانوس سوم, فیلیپ عرب, والریانوس.,
چکیده مقاله :
نقش‌برجسته‌های برجای مانده از دورۀ ساسانیان، به‌ویژه نقوش پیروزی شاپور اول بر رومیان، در کنار کتیبه‌ها و منابع تاریخی از مهم‌ترین آثار برای تحلیل رخدادهای تاریخی و مناسبات ایران و روم در این دوران هستند. پنج نقش‌برجسته بزرگ صخره‌ای در پی پیروزیهای شاپور اول بر رومیان در فاصلۀ سال‌های ۲۴۴ تا ۲۶۰میلادی در استان فارس ایجاد شدند. این نقوش شامل سه نقش‌برجسته در بیشاپور(بیشاپور ۱ و ۲ و ۳)، دارابگرد/ داراب و نقش‌برجستۀ نقش‌رستم است. تعیین هویت امپراتوران رومی نمایش داده شده بر این نقش‌برجسته‌ها همواره با اختلاف نظرهایی بین پژوهشگران همراه بوده است. در دیدگاه‌های مختلف امپراتوران رومی بر نقش‌برجسته‌ها شامل: گردیانوس سوم، فیلیپ عرب، والریانوس، ماریادس یا سیریادس انطاکیه‌ای، بالبینوس و پوپینوس معرفی شده‌اند. در پژوهش حاضر تلاش شده، ضمن معرفی دیدگاه‌های مختلف پژوهشگران دربارۀ امپراتوران رومی بر این پنج نقش‌برجستۀ شاپور اول، با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر شواهد سکه‌شناختی، داده‌های باستان‌شناختی و اطلاعات منابع تاریخی نسبت به تعیین هویت امپراتوران رومی نمایش داده شده بر این نقوش تلاش شود و نظرات نهایی که مورد توافق بیشتری است ارایه گردد.
چکیده انگلیسی :
The surviving rock reliefs from the Sasanian period, particularly those depicting Shapur I’s victory over the Romans, alongside inscriptions and historical sources, are among the most important visual evidence for reconstructing political and military events and analyzing the relations between Iran and Rome in this era. Five large rock reliefs were created in Fars province following Shapur I’s victories over the Romans. However, the identification of the Roman emperors represented on these reliefs has always been accompanied by scholarly disagreements. This study seeks to examine and evaluate different scholarly opinions regarding the identity of the Roman emperors in order to provide a relatively comprehensive interpretation of how these scenes correspond to historical events and to achieve a more precise identification of the Roman emperors depicted in Sasanian art. Accordingly, the present research, with the aim of offering a new interpretation of the five reliefs of Shapur I, including three at Bishapur (Bishapur I, II, and III), one at Darabgird/Darab, and one at Naqsh-e Rustam, adopts a descriptive-analytical method based on library research as well as archaeological and historical evidence, to determine the identity of the Roman emperors shown in Shapur I’s victory reliefs. The findings indicate that various interpretations exist concerning the Roman emperors represented in Shapur I’s reliefs. According to these views, the depicted Roman emperors include Gordian III, Philip the Arab, Valerian, Mariades (or Seriyades of Antioch), Balbinus, and Pupienus. This study attempts to explore the possibility of more accurate correspondences between these emperors and the figures represented in the reliefs.
آلرام، میشائل (1392). نخستین سکه‌های ساسانی، در: [ساسانیان]، ویراستاران وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ کاظم فیروزمند، چاپ اوّل، تهران، نشر مرکز.
اورلا، برونو (1402). امپراتور رومی در بیشاپور و دارابگرد: اورانیوس آنتونینوس و سنگ سیاه اِمِسا، در: [نگاهی نو به نقش‌برجسته‌های ساسانی]، ترجمۀ ایلناز رهبر، تهران: پژوهشکده هنر.
پرادا، ایدت (1383). هنر ایران باستان (تمدن‌های پیش از اسلام)، با همکاری رابرت دایسون و کمک¬های چارلز ویلکینسون، ترجمۀ یوسف مجید‌زاده، تهران: دانشگاه تهران.
پوپ، آرتر و اکرمن، فیلیس (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ترجمۀ ناصر نوروززاده چگینی و پرویز مرزبان، جلد دوم: دورۀ ساسانی، چاپ اول، تهران: علمی فرهنگی.
حسنی، میرزامحمد (1393الف). بررسي هويت قيصر ناشناس روم در جنگ دوم شاپور اول، پژوهش¬های علوم تاریخی، دوره 6، شماره 1، صص 53- 70.
حسنی، میرزامحمد (1393ب). نقش‌برجسته‌های نویافتۀ ساسانی(1950- 2004م)، چاپ اول، تهران، ققنوس.
حسنی، میرزامحمد (1393ج). بازنگری و تأملی در نقش‌برجستۀ محو شدۀ پادشاه ساسانی در نقش‌رستم 5، در: [مطالعات باستان‌شناسی]، دانشگاه تهران، دورۀ 6، شماره 2، پیاپی2، اسفند1393، صص 21- 37.
شپرد، دورتی(1377). هنر ساسانی، در:[تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، پژوهش دانشگاه کمبریج]، جلد سوم قسمت دوم، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، چاپ اوّل، تهران، امیرکبیر.
شفیعی، فاطمه (1383). دومین نقش‌برجستۀ ساسانی در دارابگرد فارس، در: [اثر]، شمارۀ 36- 37، صص 190- 200.
شواربی، احسان (1396). ملاحظاتی درباره یک گونه منحصر به فرد از سکه‌های شاپور یکم، باستان پژوه، صص 227- 231.
شهبازی، علیرضا شاپور (1389). تاریخ ساسانیان، چاپ اول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
شیپمان، کلاوس (1384). مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ اول، تهران، فرزان روز.
شیپمان، کلاوس(1383). تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ فرامرز نجد‌سمیعی، چاپ اوّل، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
فرای، ریچارد نلسون (1382). تاریخ باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.
فون‌گال، هوبرتوس (1378)، نقش‌برجستۀ از بین رفتۀ ری، در: [جنگ سواران: در هنر ایرانی و هنر متأثر از هنر ایرانی در دوره پارت و ساسانی]، ترجمۀ فرامرز نجد‌سمیعی، تهران: نسیم دانش، صص 48- 50.
فون‌گال، هوبرتوس (1378). ضمیمۀ تشرحی. نقش‌برجستۀ شاپور اوّل به عنوان فاتح- تجسم پیروزی به روایت رومی، در: [جنگ سواران: در هنر ایرانی و هنر متأثر از هنر ایرانی در دوره پارت و ساسانی]، ترجمۀ فرامرز نجد‌سمیعی، تهران: نسیم دانش، صص 162- 173..
قندی، زهرا(1395). بازتاب نمادهای پیروزی در نقوش برجستۀ دوران اشکانی و ساسانی، چاپ اول، اصفهان، انتشارات نخبگان شریف.
کریستن‌سن، آرتور (1374). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، ویراستار حسن رضائی باغ‌بیدی، چاپ نهم، تهران: دنیای کتاب.
گیرشمن، رومن (1370)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران: علمی و فرهنگی.
گیرشمن، رومن (1372). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران: علمی و فرهنگی.
گیرشمن، رومن (1379). بیشاپور، جلد اول، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
لباف‌خانیکی، میثم(1400). باستان‌شناسی ایرانِ ساسانی، چاپ اوّل، تهران، دانشگاه تهران.
لویت – تاویل، دالیا (1375). نقش برجسته دارابگرد یک ارزیابی مجدد، ترجمۀ عباسعلی شفیعی سروستانی، فرهنگ فارس، سال سوم، شماره 11 و 12، صص 53- 76.
مالاندرا، ویلیام (1391). مقدمه‌ای بر دین ایران باستان، ترجمۀ خسرو قلی‌زاده، تهران: کتاب پارسه.
مطلوب‌کاری، اسماعیل (1403). سکه‌نوشته‌های ساسانی(رویکردی زبان‌شناختی به تحلیل تاریخی)، چاپ اوّل، تهران، نشر نگاه معاصر.
مک¬درمات، بی. سی (1389/ 1390). امپراتوران رومی در نقش برجسته¬های ساسانی، ترجمۀ مجتبی چرمچیان، سال دوم و سوم، شماره چهارم و پنجم، صص 153- 159.
موسوی‌حاجی، سیّد رسول و سرفراز، علی‌اکبر (1396). نقش‌برجسته‌های ساسانی، چاپ اول، تهران، سمت.
واندنبرگ، لویی(1397). نقش‌برجسته‌های صخره‌ای ایران باستان، ترجمۀ حسین کهنسال واجارگاه و ستاره صفا، چاپ اوّل، رشت، دانشگاه گیلان.
وینتر، انگلبرت و دیگناس، بئاته (1384). روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ اول، تهران: فرزان روز.
هرتسفلد، ارنست (۱۳۸۱). ایران در شرق باستان، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان.
هرمن، جرجینا(1389). نقوش برجستۀ صخره‌ای ایران در دورۀ ساسانی، در: [بین‌النهرین و ایران در دوران اشکانی و ساسانی]، سیمینار یادوارۀ ولادیمیر لوکونین، ویراستۀ جان کُرتیس، ترجمۀ زهرا باستی، چاپ اوّل، تهران، سمت، صص 50- 67.
هینتس، والتر (1385). یافته‌های تازه از ایران باستان، ترجمۀ پرویز رجبی، چاپ دوم، تهران: ققنوس.
Grenet, f.(2005). Découvert d̕un Relief Sassanide dans le nord de L'Afghanistan, Académie des inscription et Bells Lettre, Paris, Boccard. pp. 115- 134.
Herrmann, G(1969). The Dārābgird Relief: Ardashīr or Shāhpūr? A Discassion in the context of Erly Sasanian Sculpture, Iran, vol VII, pp. 63- 88.
Kettenhofen, E(2001). Das Jahr 7 Kaiser Valerians, in: Nāme-ye Iran-e Bāstān, vol 1, No. 1, Spring and Summer 2001, pp. 17- 22.
Nogaret, M(1983). A Propos du Rilife Sassanide de Bosat en Turquie Orientale, in: Iranica Antiqua, vol XVIII, PP. 221- 232.