ارزیابی بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده بارویکرد کالبدی- زیست محیطی و اجتماعی- فرهنگی (نمونه‌موردی: بندرماهشهر)

محورهای موضوعی : جغرافیا و برنامه ریزی شهری

دکتر صادق بشارتی فر ¹ , بهروز محسنی ²

1 - استادیار گروه جغرافیا، واحدماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران
2 - کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحدماهشهر، دانشگاه آزاداسلامی، ماهشهر، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/29 تاریخ پذیرش : 1402/10/30 تاریخ انتشار : 1402/11/07

کلید واژه: بازآفرینی شهری, محلات بافت فرسوده, کالبدی-زیست محیطی, اجتماعی- فرهنگی, بندرماهشهر,

چکیده مقاله :

امروزه توجه به بافت‌هاي فرسوده شهری و رفع ناپايداري آن‌ها، به موضوعي جدي و محوري تبديل شده، به گونه‌اي که سازمان هاي ذيربط را به تکاپوي ساماندهي و بازآفريني بافت‌هاي مذکور سوق داده و لزوم مداخله در اين بافت‌ها را در دوره‌هاي مختلف زماني مطرح نموده است. از این رو با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش به ارزیابی بازآفرینی‌شهری درمحلات بافت فرسوده بندرماهشهر با رویکرد اجتماعی- فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی پرداخته است. روش پژوهش از نظرهدف، توسعه‌ای-کاربردی و از نظر روش‌شناسی درگروه پژوهش‌های ترکیبی جای می‌گیرد. جامعه‌ی آماری تحقیق ساکنان هشت محله بافت فرسوده بندر ماهشهر و نمونه آماری 386 نفر با توجه به فرمول کوکران در نظر گرفته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد؛ مولفه کالبدی- زیست محیطی با میانگین امتیاز 85/3 و مولفه اجتماعی- فرهنگی با 83/3 به ترتیب درعدم تحقق بازآفرینی شهری نقش داشته است. همچنین براساس نتایج ضریب همبستگی پیرسون، ارتباط معناداری بین شاخص‌های اجتماعی- فرهنگی و کالبدی-زیست محیطی وجود داشته اما شدت همبستگی و معناداری آن‌ها در شاخص اجتماعی- فرهنگی با امتیاز 794/0 و شاخص کالبدی- زیست محیطی با امتیاز 854/0 می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

Today, paying attention to worn urban textures along with fixing their instability, has become a serious and pivotal issue, that the relevant organizations urge to organize and regenerate the mentioned tissues and also the need to intervene in these texture in different course of time has been emphasized. Therefore, due to the importance of the issue, this research has evaluated the urban regeneration in the worn texture of neighborhoods mahshahr port with social-cultural and physical-environmental approach. The research method in terms of the goal characterizes developmental-applied and in terms of methodology is placed in the group of combined researches. The statistical population of the research is the residents of eight neighborhoods of Mahshahr's port worn fabric and the statistical sample of 386 people is considered according to Cochran's formula. The findings of the research show that physical-environmental component with an average score of 3.85 and social-cultural component with 3.83 have played a crucial role in the non-realization of urban regeneration. This is Also worth considering, based on the results of the Pearson correlation coefficient, there has been a significant relationship between social-cultural and physical-environmental indicators but their intensity of correlation and significance in socio-cultural index with 0.794 points and the physical-environmental index has score of 0.854.

منابع و مأخذ:

منابع ومآخذ
1) امین¬زاده، بهناز، و رضابیگی ثانی، راضیه(1391). ارزیابی جایگاه مشارکت در طرح¬های منظر شهری به‌منظور ارائه فرایند مناسب بازآفرینی بافت‌های آسیب¬دیده. نشریه هنرهای زیبا،(17)3،29-40.
2) امینی، شیوا، و انصاری مهیاری، سحر (1400). برندسازی شهری به عنوان محرکی برای احیاء و بازآفرینی شهری. سومین کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش بنیان، دانشگاه آزاداسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، آذرماه، 1-12.
3) بحرینی، سیدحسین، ایزدی، محمدسعید، ومفیدی، مهرنوش(1392). رویکردها و سیاست‌های نوسازی شهری (از بازسازی تا بازآفرینی‌شهری پایدار). فصل‌نامه مطالعات شهری،3(9)،17-30.
4) بصیری، مصطفی، موسوی، میرسعید، وحسین زاده دلیر، کریم(1396). ارزیابی و اولویت‌بندی مداخله در محلات بافت مرکزی شهر تبریز. فصل‌نامه جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه‌ای)،7(28)، 115-131.
5) پوراحمد، احمد، کشاورز، مهناز، علی‌اکبری، اسماعیل، وهادوی، فرامرز(1396). بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکار آمد شهری(موردمطالعه: منطقه10شهر تهران)، فصل‌نامه آمایش محیط،10(37)،167-194.
6) جوانی دیزجی، آیدین(1391). رهنمودهایی برای بازآفرینی شهری در منطقه مدیترانه. نشر گنج هنر، چاپ اول، 84صفحه.
7) خالوباقری، مهدیه، و قریشی، سیدمحمدشایان(1390). نابرابری اقتصادی و شکل‌گیری و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرها - با تأکید برمورد ایران. اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، مشهد، دانشگاه فردوسی،
8) رحیمیان، محمدحسن، اسمعیل¬پور، نجما، و قربانی، سحر(1390). بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر بسیج اجتماعی(مطالعه موردی: محله کشتارگاه شهر یزد). مجله مطالعات و پژوهش¬های شهری و منطقه¬ای،(4)15، 123-140.
9) رستمی، اردشیر(1402). ارزشیابی توزیع خدمات عمومی شهری در شهرستان گتوند. فصل‌نامه اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 1(1)، 31-44.
10) زنگنه، یعقوب، فرهادی، جواد، وتوبی، وجیه(1392). تبیین و اولویت‌بندی مداخله در بافت‌های فرسوده شهری با استفاده از روش AHP(نمونه موردی: مشهد محله نوغان(قطاع4). فصل‌نامه پژوهش وبرنامه‌ریزی شهری،4(12)، 49-62.
11) زنگی‌آبادی، علی، ومویدفر، سعیده(1391). رویکرد بازآفرینی شهری در بافت‌های فرسوده: برزن شش بادگیری شهر یزد. فصل‌نامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، 5(9)،297-314.
12) سجادزاده، حسن، دالوند، رضوان، وحمیدی‌نیا، مریم(1395). نقش بازآفرینی با رویکرد محرک توسعه در محلات سنتی(نمونه موردی: محله حاجی‌شهرهمدان)، نشریه هفت شهر،(4)53، 54-76.
13) سیاحی، زهرا ، رهنما، محمدرحیم، واجزاء شکوهی، محمد(1398). تدوین راهبرد جهت احیاء بافت فرسوده با استفاده از ماتریس QSPM( نمونه موردی: بخش مرکزی شهر اهواز). فصل‌نامه جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه ای)،9(35)، 7-22.
14) شاه‌کرمی، نازنین(1395). اولویت‌بندی پهنه‌های مداخله دربافت‌فرسوده مرکزی شهراراک براساس شاخص‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی، مجله باغ نظر،(13)39،57-66.
15) شماعی، علی، وتلخابی، حمیدرضا(1395). تعیین اولویت‌های احیاء و مدیریت‌بهینه نوسازی بافت‌های فرسوده (مورد مطالعه: بخش مرکزی شهر اراک). فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس،5(18)،54-72.
16) شهرداری بندر ماهشهر(1400). دفنر فنی و امور نقشه‌های شهری
17) صفایی‌پور، مسعود، و زراعی، جواد(1396). برنامه‌ریزی محله محور وبازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده شهری با تأکید برسرمایه اجتماعی(نمونه‌موردی: محله‌جولان شهرهمدان). فصل‌نامه آمایش‌جغرافیایی فضا،7(23)، 135-149.
18) فرامرزی، یعقوب(1395). امکان¬سنجی بازآفرینی بافت فرسوده شهری(مطالعه موردی: محله خانلق شیروان). پایان-نامه کارشناسی ارشد برنامه¬ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی دانشکده علوم جغرافیا، استاد راهنما علی شماعی و حبیب¬اله فصیحی، 127صفحه.
19) مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی(1400).بررسی جایگاه بافت های تاریخی در طرح بازآفرینی شهری. معاونت مطالعات فرهنگی، 1-6.
20) نادریان، زهرا(1396). بازآفرینی فرهنگی، اجتماعی فضاهای شهری با هدف ارتقاء هویت محله‌ای( مطالعه موردی: محله سنگ شیران همدان). فصل‌نامه مطالعات محیطی هفت حصار،6(19)،87-96.
21) نصر، طاهره(1396). جستاری در ارزیابی اقدامات نوسازی بافت‌های فرسوده شهری ایران( در قیاس با تجارب نوسازی جهانی). فصل‌نامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای،7(27)،181-198.
22) نوریان، فرشاد، و آریانا، اندیشه(1391). تحلیل چگونگی حمایت قانون از مشارکت عمومی در بازآفرینی شهری(مطالعه موردی: میدان امام علی (عتیق) اصفهان)، نشریه هنرهای زیبا،(2)17، 2-15.
23) Alpopi, C., Mznole., C.(2013). Integrated Urban- Regeneration- Solution for Cities Revitalize. Procardia Economics and finance, (6). 178-185.
24) Bae, J. H., & Kim, J. H. (2014). China’s strategic environment and external relations in the transition period. Korea: Institute for National Unification.
25) Geuzey, O. (2009). Urban Regeneraton and Increased Competitive, Power: Ankara in an era of Globalization, Cities, V 26, pp: 27-37.

متن کامل:



Journal of New Ideas in The Geographical Sciences

https://sanad.iau.ir/journal/ntigs

ISSN: 2981-1473

IAU Mahshahr Branch

Volume 1, Issue 2, Jan 2024, P.115

 

Accepted:20/01/2024

Received: 20/11/2023

 

 

 

The Evaluation of Urban Regeneration in Worn Texture of Neighborhoods

Using Physical-Environmental and Socio-Cultural Productivity Approach

(Case Study: Mahshahr Port)

 

Dr.Sadegh Besharatifar

1

     Assistant Professor Department of Geography, Mahshahr Branch, Islamic Azad University, Mahshahr, Iran.

 

Behrouz Mohseni

M.A., Geography and urban planning, Mahshahr Branch, Islamic Azad University, Mahshahr, Iran.

 

 

Abstract

Today, paying attention to worn urban textures along with fixing their instability, has become a serious and pivotal issue, that the relevant organizations urge to organize and regenerate the mentioned tissues and also the need to intervene in these texture in different course of time has been emphasized. Therefore, due to the importance of the issue, this research has evaluated the urban regeneration in the worn texture of neighborhoods mahshahr port with social-cultural and physical-environmental approach. The research method in terms of the goal characterizes developmental-applied and in terms of methodology is placed in the group of combined researches. The statistical population of the research is the residents of eight neighborhoods of Mahshahr's port worn fabric and the statistical sample of 386 people is considered according to Cochran's formula. The findings of the research show that physical-environmental component with an average score of 3.85 and social-cultural component with 3.83 have played a crucial role in the non-realization of urban regeneration. This is Also worth considering, based on the results of the Pearson correlation coefficient, there has been a significant relationship between social-cultural and physical-environmental indicators but their intensity of correlation and significance in socio-cultural index with 0.794 points and the physical-environmental index has score of 0.854.

Key Words: Urban Regeneration, Worn Texture of Neighborhoods, Physical-Environmental, Socio-Cultural, Mahshahr Port

 

 

 

 

 

 

چکیده

امروزه توجه به بافت‌هاي فرسوده شهری و رفع ناپايداري آن‌ها، به موضوعي جدي و محوري تبديل شده، به گونه‌اي که سازمان هاي ذيربط را به تکاپوي ساماندهي و بازآفريني بافت‌هاي مذکور سوق داده و لزوم مداخله در اين بافت‌ها را در دوره‌هاي مختلف زماني مطرح نموده است. از این رو با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش به ارزیابی بازآفرینی‌شهری درمحلات بافت فرسوده بندرماهشهر با رویکرد اجتماعی- فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی پرداخته است. روش پژوهش از نظرهدف، توسعه‌ای-کاربردی و از نظر روش‌شناسی درگروه پژوهش‌های ترکیبی جای می‌گیرد. جامعه‌ی آماری تحقیق ساکنان هشت محله بافت فرسوده بندر ماهشهر و نمونه آماری 386 نفر با توجه به فرمول کوکران در نظر گرفته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد؛ مولفه کالبدی- زیست محیطی با میانگین امتیاز 85/3 و مولفه اجتماعی- فرهنگی با 83/3 به ترتیب درعدم تحقق بازآفرینی شهری نقش داشته است. همچنین براساس نتایج ضریب همبستگی پیرسون، ارتباط معناداری بین شاخص‌های اجتماعی- فرهنگی و کالبدی-زیست محیطی وجود داشته اما شدت همبستگی و معناداری آن‌ها در شاخص اجتماعی- فرهنگی با امتیاز 794/0 و شاخص کالبدی- زیست محیطی با امتیاز 854/0 می‌باشد.

کلمات کلیدی: بازآفرینی شهری، محلات بافت فرسوده، کالبدی-زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی، بندرماهشهر

 

 

 

مقدمه

توسعه سریع شهرنشینی، تأثیرات قبل توجهی بر بافت‌های قدیمی و تاریخی بر جای گذاشته است و مشکلاتی همچون ناهمخوانی کالبد و فعالیت، وجود عناصر ناهمخوان شهری، کمی سرانه برخی کاربری‌ها مانند فضاهای فراغتی فرهنگی و پارکینگ، فقدان سلسله‌مراتب مناسب در شبکه ارتباطی و عدم امکان نفوذناپذیری به داخل بافت ارگانیک، کمبود فضاهای عمومی مناسب جهت شکل‌گیری تعاملات اجتماعی، اختلال و نابسامانی در نظام کاربری زمین (شماعی و همکاران،1395: 54). برخی آلودگی‌های زیست‌محیطی، ضوابط نارسای ساخت‌وساز و خروج تدریجی سرمایه و فعالیت و جایگزینی کارکرد سکونتی با کیفیت بسیار نازل، موجب کاهش اهمیت و ارزش بافت قدیمی و هویت‌ساز شهرها شده و جابه‌جایی -های جمعیتی و خروج گروه‌های با توان بالا و حس تعلق خاطر به آن و جایگزینی با گروه‌های کم‌درآمد و فاقد حس تعلق به مکان و فضا صورت پذیرد(بصیری وهمکاران، 1396: 115). بافت‌های قدیمی و فرسوده شهری به‌عنوان هسته‌های اصلی شکل‌گیری تجزیه‌وتحلیل نظریه‌های توسعه کالبدی در یافت های قدیم شهری، اهمیت این بافت‌ها در کالبد شهرها به‌عنوان قلب تپنده اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای جمعیت رو به تزاید، اهمیت بار فرهنگی بافت‌ها، وجود المان‌های با ارزش تاریخی و میراثی، مشکلات ترافیکی حاصل از این بافت‌ها، اهمیت و لزوم خدمات‌رسانی به این مناطق در زمان بحران، قطعیت خطر وقوع زلزله و عدم امکان پیشگیری زمان وقوع زلزله، استفاده از سیستم‌های جدید برنامه‌ریزی و پردازش اطلاعاتی، لزوم حفظ و بهسازی و نوسازی این نوع از بافت‌های شهری را دوچندان می‌سازد (سیاحی وهمکاران، 1398: 7) . توجه به بافت‌های فرسوده و قدیمی و رفع ناپایداری آن‌ها، به موضوعی جدی و محوری تبدیل شده، بگونه‌ای که سازمان -های ذی‌ربط را به تکاپوی ساماندهی و بازآفرینی شهری بافت‌های مذکور سوق داده و لزوم مداخله در بافت‌ها را در دوره‌های مختلف زمانی مطرح نموده است(پوراحمد وهمکاران، 1396: 174). درسال‌های اخیر با اولویت یافتن پاردایم     (الگو) پایداری، توسعه پایدار و رویکرد بازآفرینی شهری پایدار، عرصه موضوعی جدید در ادبیات جهانی مطرح شده است (بحرینی وهمکاران، 1392: 17). از عمده‌ترین موضوعات و رویکردها در زمینه پایداری، احیای بافت‌های فرسوده شهری و تأکید بر رویکرد بازآفرینی است(صفایی‌پور و زراعی، 1396: 135). رویکردی که از بازسازی، باززنده سازی، نوسازی و توسعه مجدد به بازآفرینی و نوزایی شهری تکامل یافته و در این مسیرگذاری را از حوزه توجه به صرف کالبد به عرصه تآکید بر ملاحظات اجتماعی، اقتصادی فرهنگی نیز گذری داشته است(زنگی‌آبادی ومویدی فر، 1391: 297). که به خلق فضای شهری جدید با حفظ ویژگی‌های اصلی فضایی-کالبدی و فعالیتی منجر می‌گردد. در این اقدام فضای شهری جدیدی حادث می‌شوند که ضمن شباهت‌های اساسی با فضای شهری قدیم، تفاوت‌های ماهوی و معنایی را با فضای قدیم به نمایش می‌گذارند(زنگنه و همکاران، 1392: 49). و به دلیل فرسودگی کالبدی، برخورداری نامناسب از دسترسی سواره، تأسیسات خدماتی و وجود زیرساخت‌های شهری آسیب‌پذیر، ارزش محیطی واقتصادی پایینی داشته و عواملی همچون ساختار صنعتی و قیمت مسکن و زمین، توقف سرمایه‌گذاری در فضاهای عمومی بافت و افزایش بیکاری سبب بروز این بحران شده     است(Alpopi and Manole, 2013). باتوجه به رشد ستابان شهرنشینی در کشور ما، نابرابری در برخورداری از خدمات و تضاد میان محله‌ها، چالشی عمده در شهرها محسوب می‌شود. بنابراین ضروری است مهم‌ترین مسئولیت برنامه‌ریزان و متصدیان‌شهری، تلاش برای دستیابی به فرصت‌های برابر در دسترسی گروه‌های مختلف جامعه‌ی شهری به خدمات و از بین بردن تضاد در تامین فرصت‌ها باشد(رستمی، 32: 1402)

بندرماهشهر ازجمله شهرهای صنعتی و تاریخی محسوب می‌شود که دارای دو قسمت یکی ماهشهر جدید که منطبق بر ناحیه صنعتی است که این قسمت همزمان با تحولات نظام شهری به تبع صنعت و پتروشیمی‌ها شکل‌گرفته و دیگری ماهشهر کهنه و یا قدیمی در مرکز شهر که هسته نخستین شکل‌گیری شهری باشد که جود بافت‌های فرسوده و قدیمی در آن نواحی سبب ناکارآمدی مراکز شهری و بروز مسائل عمده‌ای در نظام کالبدی - کارکردی آنها شده است. از 48 محله واقع دربندر ماهشهر حدود 8 محله بطور کامل با مساحتی 3286185  متر مربع و جمعیتی بالغ 42904 نفر حدود یک سوم جمعیت شهر ماهشهر دارای بافت فرسوده شهری است. این شهر با پیشینه‌ای  بسیارقدیمی وبا جایگاهی بسیار مؤثر و استراتژیک در منطقه دارای مرکز شهری قدیمی، فرسوده، تاریخی ودارای ماهیت و ارزش سیاسی و اجتماعی بسیار با اهمیتی است که تمام تحولات و تغییرات این مراکز مهم در کل شهر قابل احساس و نفوذ است. از انجایی که اینگونه بافت‌ها مشکلات فراوانی را برای شهروندان و متخصصان شهری در اجرای طرح‌های شهری به وجود آوردند. لزوم شناسایی این بافت‌ها و لزوم مداخله وارزیابی آن‌ها احساس می‌شود. بنابراین هدف اصلی در این پژوهش ارزیابی و شناسایی‌های بافت -‌های فرسوده بندر ماهشهر در راستای تحقق بازآفرینی شهری موردمطالعه قرار گرفته است. و در این راستا دو سوال اساسی مطرح شده است.

·       آیا چالش‌های کالبدی – زیست‌محیطی منجر به عدم تحقق رویکرد بازآفرینی شهری در بافت‌های فرسوده محلات بندر ماهشهر گردیده است؟

·       آیا چالش‌های اجتماعی- فرهنگی در عدم تحقق رویکرد بازآفرینی شهری در بافت فرسوده محلات بندر ماهشهر مؤثر بوده است؟

 

پیشینه پژوهش

سجادزاده وهمکاران(1395) در پژوهشی به نقش بازآفرینی با رویکرد محرک توسعه در محلات سنتی (نمونه موردی: محله حاجی‌شهر همدان) به این نتایج دست‌یافت می‌توان با رویکرد محرک توسعه به‌عنوان بینشی جامع و یکپارچه به احیاء و بازآفرینی محله و همچنین حفظ ارزش‌های تاریخی وکالبدی آن درجهت تبدیل محله به یک‌مکان زیستی هماهنگ با زندگی امروزی و متناسب با شخصیت و هویت تاریخی دست‌یافت.

پوراحمد وهمکاران(1396) در پژوهشی بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکارآمد شهری موردمطالعه منطقه10 شهر تهران را مورد مطالعه قرارداده‌اند. نتایج نشان داده که این منطقه دروهله اول از لحاظ اقتصادی و در مرحله بعد به لحاظ اجتماعی و زیست‌ -محیطی ناپایدار می‌باشند. ناپایداری ابعاد اقتصادی بافت هست که منجر به ناپایداری دیگر ابعاد بافت گردیده و در نهایت خود را به‌صورت ناپایداری کالبدی نشان می‌دهد.

نصر(1396) درمقاله‌ای به جستاری در ارزیابی اقدامات نوسازی بافت‌های فرسوده شهری ایران (در قیاس با تجارب نوسازی جهانی)در راستای توجه به اهداف توسعه پایدار با استفاده از مدل پیشنهادی در راستای توجه به توسعه پایدار با استفاده از ابزار پیشنهادی(نوسازی) پرداخت. نتایج حاصل حاکی از این است که مشکلاتی در راستای عدم تحقق نوسازی وجود دارد که شاید بتوان آن را در سطوح ساختاری، نهادی و خردی که از اهداف توسعه پایدار می‌باشد، بررسی نمود.

شاه کرمی(1395) در تحقیقی به‌منظور اولویت‌بندی بلوک‌های بافت فرسوده مرکزی شهر اراک از روش AHP و Delphi بهره گرفته بدین صورت که پس از استخراج شاخص‌های کالبدی، اجتماعی - اقتصادی و محیطی اولویت‌بندی صورت‌گرفته است و نتایج تحقیقات ایشان بیانگر تطابق نسبی مناطق اولویت‌بندی شده بر اساس معیارهای اجتماعی - اقتصادی و محیطی با معیارهای کالبدی است.

بصیری وهمکاران(1396) به ارزیابی و اولویت‌بندی مداخله در محلات بافت مرکزی شهر تبریز به این نتیجه دست‌یافتند که بافت مرکزی شهرتبریز در ابعاد مختلف کالبدی اجتماعی و اقتصادی متفاوت می‌باشند و بر اساس تکنیک کپ لند¹ گویای محله مقصودیه در مرتبه اول جهت مداخله در بافت فرسوده به لحاظ معیارهای مذکور می‌باشد و محله تبلی باغ در مرتبه ششم و محله قره باغ در مرتبه پنجم قرار دارند.

نادریان (1396) به بازآفرینی فرهنگی، اجتماعی فضاهای شهری با هدف ارتقاء هویت محله‌ای (مطالعه موردی محله سنگ شیران همدان) نتایج گویای آن است باتوجه‌به چهار معیار اصلی بازآفرینی فرهنگی و شش معیار اصلی هویت محله‌ای و ارتباط قوی بین این معیارها با یکدیگر می‌تواند به ارتقاء هویت محله‌ای محلات تاریخی کمک نموده و از این طریق حس تعلق شهروندان را موجب گردد.

صفایی‌پور وزراعی(1396) در پژوهشی به برنامه‌ریزی محله محور و بازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر سرمایه اجتماعی: نمونه موردی محله جولان شهر همدان از طریق برداشت‌های میدانی، اسناد فرداشت و مصاحبه با ساکنان و پرسش‌نامه با بهره‌مندی از آزمون‌های آماری اسپیرمن و رگرسیون چندمتغیره و روش تحلیل SWOT سعی نموده که چگونگی بازآفرینی پایدار محله جولان همدان را در قالب برنامه‌ای جامع و یکپارچه ارائه نماید. نتایج تحقیق حاکی از آن است که اگر رویکرد بازآفرینی؛ اجتماع مدار، جامع و استراتژیک باشد. آنگاه به‌خودی‌خود رویکرد بازآفرینی پایدار حاصل خواهد شد.

زنگی‌آبادی ومویدفر(1391) در مقاله‌ای تحت عنوان رویکرد بازآفرینی شهری در بافت‌های فرسوده: برزن شش بادگیری شهر یزد به این نتیجه رسیده‌اند که نقش عوامل بیرونی در بازآفرینی بافت فرسوده برزن شش بادگیری بیشتر و شدیدتر از نقش عوامل موجود در درون محله مذکور است همچنین با بهره‌گیری از نمودار چهارخانه‌ای ماتریس‌داخلی-خارجی استفاده از راهبردهای متمرکز پیشنهاد می‌شود تا علاوه بر حفظ وضع موجود، تلاش کافی در زمینه تقویت نقاط قوت و استفاده بهینه آن‌ها، کاهش نقاط ضعف و تبدیل آنها به نقطه قوت و استفاده بهینه از فرصت‌ها و تبدیل تهدیدها به فرصت صورت پذیرد.

بائه²( 2014) در پژوهشی در زمینه نوسازی شهری در کره جنوبی پرداخته و نتیجه گیری می کند که پیگیری همزمان منافع، بخش عمومی و خصوصی و دوره ی طولانی مدت پروژه و توجه به خواسته های اجتماعی و فرهنگی ساکنان بافت های ناکارآمد از جمله عوامل حیاتی موفقیت احیاء این بافت ها بوده است.

‌گزی³ (2009) به بررسی راه‌کارهای بهسازی و باز زنده‌سازی نواحی مسکونی فرسوده شهر آنکارا پرداخته و معتقد است که با زنده‌سازی این مناطق، راهبردی فضایی جهت هویت‌بخشیدن به ساکنین و افزایش تجهیزات موردنیاز آنهاست.

 

مبانی نظری

بازآفرینی‌شهری3⁴وابعاد آن

در كلامي موجز بازآفريني شهري را مي‌توان فرايند زيست‌پذير كردن مناطق شهري كم كيفيت با حداكثر مشاركت ذينفعان شهري و مديريت يكپارچه در سطح محلي دانست. فلسفه شكل گيري اين مفهوم را مي‌توان به انقلاب صنعتي، پيشرفتهاي تكنولوژيكي و افزايش جمعيت شهرها و به تبع آن پاسخگو نبودن بافت‌هاي ناكارآمد شهري به نياز شهروندان، مرتبط دانست. مفهومي كه در آن اصولي نظير نقش حمايت‌گر و تسهيل‌گر دولت، توجه به محوريت مديريت شهري، رويكرد چندوجهي، رويكرد محله محور، رويكرد تقاضامحور، توجه به بستر فعاليت، مشاركت مردمي، تأكيد بر توسعه دروني و پايدار، اولويت‌بندي محلات و همچنين توجه توأمان به پيشگيري و حل مسئله بر آن، حاكم است(گزارش مرکز پژوهش -های مجلس شورای اسلامی،1400: 1). بازآفرینی به معنی احیا، تجدید حیات و نوزایی شهری و به عبارتی دوباره زنده شدن است که به عنوان یک واژه عام در ادبیات شهرسازی مورد استفاده قرار گرفته و مفاهیمی چون بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی، روان بخشی و نوزایی شهری را در برمی‌گیرد(رحیمیان وهمکاران،1390: 126). مفهوم بازآفرینی شهری، بسته به سطح توسعه کشور می تواند به طرق مختلفی تعریف شود. در اقتصادهای بسیار توسعه یافته، هدف بازگشت به شهر می‌باشد، که به وسیله باززنده‌سازی مرکز شهر، بازگرداندن فعالیت در چارچوب رقابت سریع جهانی و اجرای طرح های بهبود کیفیت محیط زیست، با دیدی گسترده، جهت تمرکز در مرکز شهر انجام می‌شود.(جوانی‌دیزجی، 1391: 15). از منظر ابعاد بازآفرینی شهر می توان سه بعد برنامه ریزی ، مشارکت و پایداری را دسته بندی نمود که هریک از این سه ابعاد و اقدامات به تکمیل فرآیند آن کمک می کند. مثلاً در حوزه برنامه ریزی مقابله با فرسودگی و افت شهری و رفع مشکل بسیار حائز اهمیت است. یا در ارتباط با مشارکت استفاده از توانایی های مردمی و مشارکت بین سازمانی و مشارکت بین سازمان ها و مردم نقش بسزایی دارد. یا در حوزه پایداری، استمرار در عمل به برنامه ریزی و پایداری اقتصادی و اجتماعی بسیار مهم است(شکل1).

 

 

 

 

شکل1: مثلث بازآفرینی و ابعادآن

مآخذ: نوریان وآرایانا،1391: 17

ماهیت و اهداف بازآفرینی شهری

ماهیت بازآفرینی شهری را در شش مقوله مجزا می توان به طور خلاصه مطرح نمود. نخست بازآفرینی شهری یک فعالیت مداخله گر است. دوم، عملیات بازآفرینی شهری با فعالیت مشترک بخشهای مختلف اجتماعی، عمومی و خصوصی صورت می گیرد. سوم، بازآفرینی شهری فعالیتی است که در طول زمان همراه با تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، تغییرات عمده ای در ساختارهای اداری به وجود می آورد. چهارم، بازآفرینی شهری مبتنی بر عملکرد عناصر مختلف سیستم شهری (اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی )است. ششم، بازآفرینی شهری، مستلزم یکپارچگی در مدیریت تغییر در نواحی شهری است). هدف از بازآفرینی شهری توجه به گستردگی پویایی شهر است. بدین منظور، رویکردهای همتراز که شامل چند اصل اساسی است اعمال می شود:

- دارای ویژگی محلی است، که به مشکلات خاص تمام اجزای شهر رسیدگی می کند و کاهش اختلاف، در دیدگاه جهانی محیط اجتماعی همگن را نتیجه می دهد.

- بازه زمانی مختلف را پوشش می دهد، بطوریکه به نیازهای اجتماعی زمان حاضرجواب داده و پایداری بلندمدتی، در جهت پیش بینی تغییرات آتی دارد.

- چند بعدی است، بطوریکه توسط بسیاری از ذینفعان خصوصی و عمومی قابل استفاده است .بازآفرینی شهری باید بتواند بر تناقضات، از طریق مذاکره، و اولویت بندی اهداف غلبه نماید. اولویت‌ها به انطباق بین سیاست‌های ملی و محلی وابسته اند. اهداف دارای اولویت در بازآفرینی شهری بر اساس ماهیت آن میتوان به شرح زیر بیان کرد:

اهداف بازآفريني اقتصادي: جذب سرمايه گذاري، ايجاد اشتغال، نو شدن اقتصاد شهر، بهبود توزيع ثروت.

- اهداف بازآفريني اجتماعي :جذب نمادها وسازمان‌هاي آموزشي وپژوهشي، رسيدن به ارزش‌ها وترجيحات جامعه و گروه -هاي مختلف اجتماعي، سازماندهي مجدد سازوكارهاي انطباق تصميم با مردمسالاري، افزايش ميزان فضاي همكاري و مشاركت، توجه به تعاملات ميان سازمانها و نمادها و روابط  دروني آن‌ها.

- اهداف محيطي: ارتقاي محيطزيست، مبارزه با آلودگي‌ها.

- اهداف كالبدي: حل مشكلات فرسودگي كالبدي، گسترش امكانات سكونت در شهر و توسعه زيرساخت ناي محلي، ارتقاي ميراث معماري در هسته هاي تاريخي وگردشگري شهر(امینی وانصاری‌مهیاری،1400: 5).

ناکارآمدی بافت‌های شهری و ناهمگونی در ساختار فضایی آن‌ها

هدف از این مبحث تشریح و تبیین این مسئله است که چگونه پایگاه متفاوت اقتصادی و اجتماعی افراد منجر به شکل‌گیری محلات و نواحی متفاوت و نابرابر از حیث شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی و متعاقباً سطوح برخورداری از امکانات و خدمات شهری خواهد شد. ضمن آنکه این نابرابری و تفاوت در وضعیت اقتصادی و اجتماعی و کالبدی منجر به ظهور و تشدید نابرابری و ناهمگونی در ساختار فضایی شهری خواهد و این چرخه ادامه دار خواهد بود مگر آنکه جهت تعادل بخشی به ساختار فضایی شهر اقداماتی مؤثر و دامنه داری در سطوح کلان و خرد  و در چارچوب برنامه‌ریزی های اقتصادی، اجتماعی و فضایی از سوی مدیریت های سطوح بالا، میانی و خرد شهری صورت گیرد. لازم به توضیح است که نابرابری فضایی در سطح شهرها که بر اثر نابرابری اقتصادی (و سایر عوامل)  به وجود می‌آید به رشد و شکل‌گیری دودسته نواحی شهری منجر می‌گردد: دسته اول نواحی دچار افت شهری و دسته دوم نواحی سکونتگاه غیررسمی می‌باشد که پایین بودن سطح شاخص‌های کیفیت زندگی از جمله ویژگی‌های مشترک هر دو ناحیه مذکور در سطح شهرها محسوب می‌شود (خالوباقری وقریشی، 1390: 11).

 

مواد و روش تحقیق

روش پژوهش حاضراز نظرهدف، توسعه‌ای-کاربردی و از نظر روش‌شناسی در گروه پژوهش‌های ترکیبی جای می‌گیرد در این پژوهش از روش دو روش کمی و کیفی برای جمع‌آوری و تحلیل آسیب‌های مؤثر در بازآفرینی شهری پایدار استفاده شد. همچنین روش­های گردآوری اطلاعات در این تحقیق به دو صورت کتابخانه (اسنادی) و میدانی بوده که در روش مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی از منابع، اسناد و مدارک علمی از جمله کتاب­ها، مقالات، پایان­نامه‌ها و جزوات مرتبط با تحقیق استفاده شده است. اما در روش میدانی؛ با مراجعه به منطقه مورد مطالعه و استفاده از ابزار تحقیق (پرسش‌نامه، مصاحبه) اطلاعات مختلف گردآوری شده است. برای جمع‌آوری اطلاعات دراین تحقیق به روش پرسش‌ -نامه‌ای به‌صورت زیر عمل شده است: در روش کمی از ابزار پرسش‌نامه محقق ساخته استفاده شد و داده‌های تحقیق در پرسش‌نامه از نوع سؤالات باز مهم‌ترین چالش‌ها و موانع فراروی تحقق سیاست‌های بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده بندر ماهشهر شناسایی و پس از پالایش و غربالگری این چالش‌ها در دو شاخص اجتماعی با 7 گویه و شاخص‌کالبدی با 5 گویه استخراج(جدول1) و در قالب طیف 5 گزینه‌ای لیکرت با دامنه گزینه یک (خیلی کم) تا پنج (خیلی زیاد) مورد ارزیابی قرارگرفته‌اند. جامعه آماری پژوهش را ساکنان واقع در بافت‌های فرسوده محلات 8 گانه بندرماهشهر که جمعیت آنان بالغ‌بر که در سال 1395 برابر با 42586 نفر بوده تشکیل می‌دهد. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برابر با 381 نفر به دست آمد. روش نمونه‌گیری توجه به نسبت جمعیت محلات به‌صورت تصادفی از شهروندان سرپرست خانوارها پر شد. ابتدا 60 پرسش‌نامه پر شده و پایایی گویه ها در نرم‌افزار SPSS22 با روش آلفای کرونباخ به دست آمد که نتایج آن در جدول2، مشاهده می‌شود.

 

 

 

جدول1- شاخص‌ها و گویه‌های انتخابی پژوهش

مولفه/شاخص	گویه
اجتماعی- فرهنگی	1.وضعیت بزهکاری وناهنجاری اجتماعی در محله. 2.سطح آگاهی و سواد ساکنان محله. 3.وضعیت طبقات اجتماعی محله. 4.ساختار سنی جمعیت محله. 5.تراکم و سرانه جمعیت محله . 6.وضعیت ثمن‌ها(NGO) در محله. 7.وضعیت مشارکت ساکنان محله.
کالبدی-زیست محیطی	1.وضعیت خدمات و تاسیسات محله. 2.وضعیت بهداشت و نظافت عمومی محله. 3. وضعیت شبکه و دسترسی به معابر محله. 4.وضعیت آسیب پذیری بافت محله در برابر حوادث. 5.وضعیت فرسودگی بناهای تاریخی و فرهنگی در محله.

مآخذ: نویسندگان،1400

 

جدول2- نتایج آزمون آلفای کرونباخ برای هریک از معیارها

آلفای کرونباخ	تعداد گویه	معیارها
767/.0	5	شاخص کالبدی-زیست محیطی
813/0	7	چالش‌های مربوط به شاخص اجتماعی- فرهنگی

ماخذ: یافته‌های پژوهش،1400

 

طبق نتایج جدول2، مقدار آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده بیشتر از مقدار 7/0 است که نشان می‌دهد پایایی گویه ها در حد مطلوب قرار دارند. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در نرم‌افزار spss از طریق آزمون‌های آماری همچون آزمون تحلیل واریانس، فریدمن، ضریب همبستگی پیرسیون وکای اسکوار استفاده شده است.

 

معرفی محدوده مورد مطالعه

بندرماه‌شهردر جنوب استان خوزستان با طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۱۳ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۰ درجه و ۳۳ دقیقه واقع شده است(شکل2). جمعیت آن بر اساس آمار آخرین سرشماری نفوس و مسکن سال1395 کشور برابر با162797نفر برآورد شده است. بندر ماه‌شهر دارای دو منطقه شهرداری می‌باشد. منطقه یک که به ماه‌شهر قدیم معروف و منطقه دو که به ناحیه صنعتی معروف می‌باشد. بخش‌های بندرماه‌شهر قدیم شامل: طالقانی، کوی آزادگان، فازهای یک تاشش، کوی‌گلستان، کوی‌سعدی، شهرک‌طالقانی(کوره‌ها)، شهرک‌رجایی(زنجیر)، شهرک‌مدنی و بافت‌قدیم‌که خیابان‌های‌اصلی آن؛ خیابان‌امام‌خمینی، شهیدمنتظری، سعیدی، مطهری، شریفی،طالقانی، باهنر،۲۲ بهمن وهمچنین بازار قدیم اشاره‌کرد. بخش‌های از ناحیه‌صنعتی شامل: ۲۱۸دستگاه ،۵۲ دستگاه، کارگری‌ها، SQ ها، کوی ‌توحید (اتلانتیک)، کمپ A، کویتی‌ ها، فارابی، یکصدو هشتاد دستگاه و بازار جدید نام برد. بر اساس نتایج طرح تفصیلی بندر ماهشهر، تقسیمات کالبدی شهر از 5 منطقه شهری، 13 ناحیه شهری و 48 محله و جمعیتی بالغ‌ بر 167222 هزار نفر تشکیل شده است.  تعداد محلات واقع در بافت فرسوده شهری در بندر ماهشهر بر اساس شکل3، حدود 12 محله می‌باشد. که از این تعداد فقط 8 محله (محله‌های شماره 15، 16، 17، 18، 19، 20 و 21) بطور کامل در معرض فرسودگی قرار دارند و سایر محلات(محله شماره 3، 11، 12 و 44) بخاطر اینکه بخش ناچیزی از مساحت آنان دچار فرسودگی بودند حذف شدند. بر اساس آمار نفوس و مسکن مرکز امار ایران، مساحت بندر ماهشهر در سال 1395 بالغ ‌بر 22355654 متر مربع است. از محلات بافت فرسوده بندر ماهشهر فقط محله شماره 10 در منطقه 2 واقع شده و سایر محلات در منطقه شماره 1 که عمدتاً منطبق با مرکز قدیمی و تاریخی شهر است که امروز بعنوان مرکز شهر شناخته می شود. 

 

 

شکل2: موقعیت جغرافیایی بندر ماهشهر در کشور و استان خوزستان

ماخذ: دفتر فنی شهرداری بندرماهشهر، 1400

 

 

شکل3: وضعیت بافت فرسوده محلات شهری بندر ماهشهر

ماخذ: دفتر فنی شهرداری بندرماهشهر، 1400

 

همچنین مطابق جدول3،  تراکم جمعیت در محلات فرسوده 8 گانه بندر ماهشهر به نسبت سایر محلات بیشتر می‌باشد. این پراکندگی نامتوازن جمعیت در محله‌های بندر ماهشهر، در فرایند فرسودگی و تخریب فضای شهری مؤثر است. معمولا ً نواحی پر تراکم جمعیتی، آلودگی‌های زیست‌محیطی بیشتری دارند برای مثال سر و صدای زیاد و آلودگی هوا روند تخریب را تشدید می‌کند.  بخش‌های مرکزی شهر معمولاً به علت تراکم زیاد جمعیت و فعالیت‌ها از یک طرف و از طرف دیگر سرانه ی کم شهری فشار جمعیت پر فضاها موجب تخریب و فرسودگی بیشتر فضاها می‌شود این امر روند فرسودگی، تخریب و متروکه شدن بافت، در بیشتر بافت‌های قدیم شهری، به دلیل کم بودن تراکم جمعیت تشدید شده است. به دلیل پایین بودن ضریب امنیت در این بافت‌ها، حفاظت و نگهداری کمتر و ضعیف‌تر شده و از طرف دیگر ارائه امکانات و خدمات شهری برای سازمان های سرویس دهنده هم مقرون به صرفه نیست، در نتیجه روند بی رونقی و فرسودگی این بافت‌ها تشدید می‌شود. خلاصه بعضی از بافت‌های قدیم به علت تراکم زیاد جمعیت دچار آسیب‌های فرسایشی و ساختار می‌شوند. برای نمونه بالا آمدن سطح آبهای زیر زمین ناشی از فاضلاب های شهری، الودگی های شدید هوا که در تخریب مصالح ساختمانی تاثیر عمیقی می‌گذارد، آلودگی‌های شدید هوا که در تخریب مصالح ساختمانی تاثیر عمیقی می‌گذارد، آلودگی‌های شدید صوتی و آتش سوزی از جمله مهم‌ترین عوامل تخریب و فرسودگی بافت‌های شهری در نواحی پر تراکم است.

 

 

 

جدول3- ویژگی‌های کلی محلات بافت فرسوده بندر ماهشهر

محله	جمعیت کل	جمعیت مرد	جمعیت زن		مساحت	تعداد کل خانوار	تراکم‌جمعیت
10	7988	2867	2790		513306	1561	157
15	3231	1614	1617		280658	934	115
16	2878	1446	1432		355888	877	82
17	4695	2318	2377		316500	1267	151
18	5041	2490	2551		314884	1394	163
19	6924	3401	3523		502132	1939	138
20	9187	4603	4584		606373	2481	153
21	5291	2639	2652		396444	1445	136
مجموع	42904	21378	21526		3286185	11890	131

ماخذ: دفتر فنی شهرداری بندرماهشهر، 1400

 

بحث و یافته های تحقیق

بازآفرینی یعنی تولید سازمان فضایی جدید منطبق بر شرایط تازه و ویژگی‌های نو که همگی در ایجاد روابط شهری جدید و یا تعریف دوباره روابط شهری کهن یا موجود مؤثر می­افتد. در این رویکرد توجه به حفظ ارزش‌های فرهنگی و حفظ ثروت­های بومی و تاریخی، انتقاد از ساخت­وسازهای دارای یک نوع کاربری به‌جای کاربری­های متعدد، توجه به اقدام‌های کیفی به‌موازات اقدام‌های کمی، مشارکت گروه­های اجتماعی و غیره مشهود می­باشد (زنگی­آبادی و مؤیدفر، 298:1391). بازآفرینی شهری شکل کامل و جامعی از عمل وسیاست است و با تأکید بر اقدامات یکپارچه و نیاز به مشارکت مردم، سبب بروز ایده­هایی درزمینه توانمندسازی بافت می­شود(فرامرزی، 3:1395). ماهیت بازآفرینی شهری را در شش مقوله مجزا می­توان به طور خلاصه مطرح نمود: 1- بازآفرینی شهری یک فعالیت مداخله­گراست. 2- عملیات بازآفرینی شهری با فعالیت مشترک بخش‌های مختلف اجتماعی، عمومی وخصوصی صورت می­گیرد. 3- بازآفرینی شهری فعالیتی است که در طول زمان همراه با تحولات اقتصادی، اجتماعی، محیطی و سیاسی، تغییرات قابل ملاحظه­ای در ساختارهای اداری به وجود می­آورد. 4- بازآفرینی شهری به بسیج تلاش جمعی می­پردازد. 5- فرایند بازآفرینی شهری مبتنی بر عملکردعناصر مختلف سیستم شهری (اقتصادی، اجتماعی و کالبدی  محیطی) است. 6- بازآفرینی شهری، مستلزم یکپارچگی در مدیریت تغییر در نواحی شهری است (نوریان و آریانا، 17:1391). بازآفرینی شهری موضوعی با ابعاد کالبدی و غیر کالبدی که ابعاد اجتماعی و فرهنگی را نیز شامل می­شود. از این رو یک وجه در بازآفرینی شهری و توسعه درون­زای بافت‌های فرسوده، تلاش درجهت ایجاد تعادل و هماهنگی میان بنیان­های زندگی اجتماعی در این بافت‌ها آن‌هم با استفاده از پویش اجتماعی مردم و مشارکت آنهاست (رحیمیان و همکاران، 124:1390).

رابرتز1⁵از اصلی­ترین نظریه­پردازان در این زمینه، بر اهمیت حمایت از جمعیت محلی و درگیرسازی آن‌ها درفرایند بازآفرینی تأکیددارد. از دیدگاه او، به‌طورکلی نقش مشارکت در رویکرد بازآفرینی شهری از سه جنبه حائز اهمیت است: 1- اهمیت پیچیده و چند بعدی افت شهری که طیف وسیعی از فعالان را درجهت رفع آن درگیر اجرای برنامه­های بازآفرینی شهری می­نماید.2- تمرکزگرایی قدرت و تفکیک وظایف در سازمان­های شهری که شکست این تمرکزگرایی و متشکل نمودن سازمان­ها در برابر هر یک از مشکلات نیازمند تأکید بر جایگاه مشارکت در بازآفرینی است. 3- نیاز به بودجه برای اجرای ایده­های جدید در بازآفرینی شهری که مشارکت دسته وسیعی از فعالان شامل بخش‌های‌عمومی، خصوصی، سازمان­ها ونهادهای اجتماعی وداوطلب محلی را می­طلبد(امین­زاده ورضابیگی‌ثانی، 31:1391 ).  

 

یافته های استنباطی 

آزمون تحلیل واریانس

جهت معنی‌داری و یا عدم معنی‌داری تفاوت میانگین با استفاده از آزمون تحلیل واریانس گویه‌های دو شاخص اجتماعی-فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی مورد بررسی قرارگرفت. بر اساس معنی‌داری مقدار F زمانی که سطح معنی‌داری Sig آزمون f کوچک‌تر از 05/0 نشانگر تفاوت میانگین محلات در پراکندگی شاخص‌های اجتماعی- فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی است و در مقابل فرض یکسانی آماری رد می‌شود. از این‌رو بر اساس جدول4، هر دو شاخص با سطح معناداری 000/0 کمتر از p تفاوت معنی‌داری را بین محلات بافت فرسوده شهر ماهشهر نشان می‌دهد؛ بنابراین شاخص‌های اجتماعی-فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی در سطح کوچک‌تر از 01/0 و با اطمینان 99 درصد معنی‌دار می‌باشند.

 

جدول4- تحلیل واریانس تفاوت محلات به لحاظ شاخص‌های اجتماعی- فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی در بافت‌های فرسوده بندر ماهشهر

شاخص اجتماعی- فرهنگی
Sig	F	Mean square	Df	Sum of squares
000/0	987/5	005/73	381	879/787	Bettween Groups
		354/11	358	564/354	Within Groups
			383	231/3654	Total
شاخص کالبدی- زیست محیطی
Sig	F	Mean square	Df	Sum of squares
000/0	087/7	455/78	381	549/689	Bettween Groups
		158/12	353	387/365	Within Groups
			369	650/4512	Total

آزمون فریدمن

نتایج آزمون فریدمن بیانگر آن است که بین مولفه‌های اجتماعی- فرهنگی مؤثردر عدم تحقق رویکرد بازآفرینی در سطح محلات بافت‌های فرسوده ماهشهر تفاوت آشکاری وجود دارد. به گونه‌ای که در بین این مولفه‌ها، مولفه مشارکت ساکنان محله در فرایند نوسازی و بهسازی با امتیاز 38/26 در رتبه اول،  مولفه وضعیت طبقات اجتماعی در محله با نمره 13/24 در رتبه دوم، مولفه تراکم و سرانه جمعیت محله با امتیاز 27/23 رتبه سوم بیشترین تأثیر را در عدم تحقق رویکرد بازآفرینی شهری در شهر ماهشهر داشته است و سایر مولفه بصورتی که درجدول5، آمده است در رتبه های بعدی قرار دارند. همچنین نتایج آزمون فریدمن برای مولفه کالبدی-زیست محیطی نشان می‌دهد تفاوت معنی‌داری بین گویه های آن در عدم تحقق سیاست‌های بازآفرینی در محلات فرسوده بندر ماهشهر وجود دارد به گونهای که گویه وضعیت شبکه و دسترسی به معابر با امتیاز 75/26، وگویه وضعیت خدمات و تأسیسات محله با امتیاز 29/24 و  گویه وضعیت فرسودگی بناهاهای تاریخی و فرهنگی با امتیاز 98/23 به ترتیب بالاترین اثر را در عدم تحقق بازآفرینی شهری دارا می‌باشند که در جدول6، سطح معنی‌داری آنان را مورد تأیید قرار می‌دهد.

 

جدول5- امتیاز گویه­ها در چالش‌های اجتماعی- فرهنگی با استفاده از تحلیل آزمون فریدمن

ردیف	شاخص­ها	زیرشاخص‌های اجتماعی- فرهنگی		Mean Rank
1	چالش اجتماعی- فرهنگی	وضعیت بزهکاری وناهنجاری اجتماعی در محله		21/33
2	سطح آگاهی و سواد ساکنان محله		20.98
3	وضعیت طبقات اجتماعی محله		24.13
4	ساختار سنی جمعیت محله		21.75
5	تراکم و سرانه جمعیت محله		23.27
6	وضعیت ثمن‌ها(NGO) در محله		20.21
7	وضعیت مشارکت ساکنان محله		26.38

مآخذ: یافته‌های پژوهش،1400

جدول6- امتیاز گویه­ها در چالش‌های کالبدی- زیست محیطی بااستفاده از تحلیل آزمون فریدمن

ردیف	شاخص­ها	زیرشاخص­های کالبدی- زیست محیطی		Mean Rank
1	چالش کالبدی	وضعیت خدمات و تاسیسات محله		24/29
2	وضعیت بهداشت و نظافت عمومی		15.33
3	وضعیت شبکه و دسترسی به معابر محله		26.75
4	وضعیت آسیب پذیری بافت محله در برابر حوادث		20.90
5	وضعیت فرسودگی بناهای تاریخی و فرهنگی در محله		23.98

مآخذ: یافته‌های پژوهش،1400

آزمون ضریب همبستگی پیرسون و کای اسکوار

دررابطه ‌با ارتباط معنی‌داری بین دو متغیر اجتماعی- فرهنگی و تأثیر آن بر عدم تحقق بازآفرینی شهری بافت‌های فرسوده محلات بندر ماهشهر، باتوجه به جدول7، آزمون کای اسکوار نشان می‌دهد که درجه آزادی برابر با 6، است. در این جدول همچنین درجه آزادی آماره آزمون و سطح معناداری آزمون آمده است. همچنین در آزمون ضریب همبستگی پیرسون(جدول8) سطح معنی داری 008/0 شده است. نتایج حاصل از تحلیل واریانس و فریدمن نشان داد که آزمون مربع کای (6df = )  و (558/116=Chi-Square) معنی دار بوده است. بنابراین می‌توان گفت از آن جایی که سطح معناداری 000/0 کوچک‌تر از 05/0 است. ارتباط معناداری بین چالش اجتماعی- فرهنگی و عدم تحقق بازآفرینی شهری وجود دارد.

 

جدول7- نتایج حاصل از آزمون کای اسکوار در ارتباط با شاخص اجتماعی- فرهنگی

N	381
Chi-Square	558/116
Df	6
Asymp. Sig.	000/0

مآخذ: یافته‌های پژوهش،1400

        

جدول8- آزمون ضریب همبستگی پیرسون برای ارتباط معناداری شاخص اجتماعی –فرهنگی و بازآفرینی بافت محلات فرسوده در بندر ماهشهر

مقدار ضریب همبستگی	سطح معناداری	نتیجه آزمون
794/0	008/0	رابطه معنادار می‌باشد

مآخذ: یافته‌های پژوهش،1400

 

همچنین دررابطه‌با معنی‌داری دو متغیر کالبدی-زیست محیطی و تأثیر آن بر عدم تحقق بازآفرینی شهری بافت‌های فرسوده محلات بندرماهشهر، با توجه به جدول9، نشان می‌دهد که درجه آزادی برابر با 5، است. در این جدول همچنین درجه‌آزادی آماره آزمون وسطح معناداری آزمون آمده است. همچنین در آزمون ضریب همبستگی پیرسون (جدول10) سطح معنی داری 017/0 شده است. نتایج حاصل از تحلیل واریانس و فریدمن نشان داد که آزمون مربع کای (6df = ) و(6231/119=Chi-Square) معنی‌دار بوده است. بنابراین می‌توان گفت از آن جایی که سطح معناداری 000/0 کوچک‌تر از 05/0 است. ارتباط معناداری بین چالش کالبدی-زیست محیطی و عدم تحقق بازآفرینی شهری وجود دارد.

 

 

 

جدول9- نتایج حاصل از آزمون کای اسکوار در ارتباط با شاخص کالبدی- زیست محیطی

N	381
Chi-Square	6231/119
Df	5
Asymp. Sig.	000/0

        مآخذ: یافته‌های پژوهش،1400

 

جدول10- آزمون ضریب همبستگی پیرسون برای ارتباط معناداری شاخص کالبدی-زیست محیطی و عدم تحقق بازآفرینی بافت محلات فرسوده در بندر ماهشهر 

مقدار ضریب همبستگی	سطح معناداری	نتیجه آزمون
854/0	017/0	رابطه معنادار می‌باشد

مآخذ: یافته‌های پژوهش،1400

 

نتیجه گیری و پیشنهادها

تحول بازآفرینی‌شهری، داستان تعامل و گاه تضاد اولویت‌های اقتصادی و فرهنگی بوده و این موضوع در بستر تغییر پارادایم‌ها والگوهای‌حاکم برنظام‌های‌سیاسی - اقتصادی و تحولات اجتماعی رخ داده است. نقش فرهنگ در بازآفرینی شهری نسبت به دیگر عوامل تغییر معناداری داشته است؛ چنانچه در دهه‌های اخیر تأکیدهای فرهنگی اصلی‌ترین رویکرد در بازآفرینی شهری بوده است. از طرفی دیگر کیفیت محیط ساخته‌شده و میزان رضایتمندی از سکونت می‌تواند نقش مؤثری در شکل‌گیری سیاست‌های بازآفرینی برای محدوده‌های هدف داشته باشد. رضایتمندی و حضور مردم درمحلات ازجمله مهم‌ترین مواردی است که امروز در ارزیابی محلات موفق مورد بحث قرار می‌گیرد. تحلیل و ارزیابی شرایط کیفی محیط‌های سکونتی به‌واسطه روش‌های کمی و مدل‌های تجربی، رویکردی است که امروزه برای شناسایی سطح کلی کیفیت محیط به کار می‌رود. در این میان، دست پیداکردن به نتایجی نزدیک به واقعیت وقابل‌اعتماد که مبنای برنامه‌ریزی، تصمیم سازی و تصمیم -‌گیری پیرامون راهکارهای اقدام و مداخله کالبدی و غیر کالبدی در محیط‌های مسکونی قرار گیرد؛ مشروط به کاربرد آن دسته از رویکردهای سنجش کیفیت محیط است که بر ارزیابی دیدگاه‌های ساکنان در مورد وجوه مختلف محیط سکونتی آنان استوار می‌باشد. در پژوهش حاضر سعی شده میزان نقش و اثرگذاری هریک از شاخص‌های منتخب یعنی شاخص اجتماعی- فرهنگی و کالبدی- زیست محیطی را در عدم تحقق رویکرد بازآفرینی شهری در سطح محلات بافت‌های فرسوده بندرماهشهر موردمطالعه قرار داد. بر این اساس باتوجه ‌به نتایج آزمون‌های آماری، می‌توان گفت که هر دو شاخص در عدم تحقق بازآفرینی شهری نقش مهمی داشته است. اما با شدت و ضعف همراه بوده به نوعی که بیشترین نقش را مولفه کالبدی- زیست محیطی با 85/3 و اجتماعی- فرهنگی با 83/3 را داشته است. از سوی دیگر باتوجه‌به نتایج ضریب همبستگی پیرسون ارتباط معناداری بین شاخص‌های اجتماعی- فرهنگی و کالبدی-زیست محیطی درعدم تحقق رویکرد بازآفرینی شهری در محلات فرسوده بندرماهشهر وجود دارد. به طوری که ضریب همبستگی و معناداری آن بین دو متغیر مستقل و عدم تحقق رویکرد بازآفرینی شهری وجود دارد اما شدت این همبستگی و معناداری آن در شاخص اجتماعی- فرهنگی 794/0 و کالبدی- زیست محیطی 854/0 می‌باشد. که بیانگر آن است که فراهم نمودن رویکرد بازآفرینی در بافت‌های فرسوده در شهر ماهشهر نیازمند توجه به هر دو مولفه است. در ارتباط با پیشنهادهای پژوهش می توان به موارد زیر اشاره کرد:

نکته مهمی که جامعه ساکنین بافت‌های فرسوده شهر ماهشهر را به شدت تهدید می‌کند معضل اجتماعی است.  که شیوع آن به خودی خود دافعه قوی برای فرار دادن افراد سالم از محیط پیرامون و بافت آلوده شده سکونتی محسوب می‌شود و چنانچه از سوی مسولین امر برای حل این معضل چاره اندیشی نشود چه بسا هرگونه اقدام درجهت بازآفرینی شهری بلااثر شود.

-       تعیین تکلیف اسناد مالکیت برخی واحدهای مسکونی در این محلات.

-       تهیه یک نقشه مدون و مشخص برای هر محله با رعایت و در نظر گرفتن معذوریت‌های بومی و محلی و قومی.

-       بازآفرینی اعتماد بین ساکنان این بافت‌ها با نهادهای مجری احیاء بافت زیرا در اکثر مواقع بدعهدی یا به تاخیر انداختن تعهدات (وام بانکی و ارائه سایر تسهیلات و...) باعث شده ساکنان در برابر هر گونه طرحی از خود مقاوت نشان دهند.

-       ایجاد انگیزه های تشویقی بین ساکنان.مثلاً اختصاص پروانه تغییر کاربری تجاری رایگان به برخی از واحدهای مسکونی که در این بافت ها شرایط و موقعیت مکانی مناسبی دارند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع ومآخذ

1)       امین­زاده، بهناز، و رضابیگی ثانی، راضیه(1391). ارزیابی جایگاه مشارکت در طرح­های منظر شهری به‌منظور ارائه فرایند مناسب بازآفرینی بافت‌های آسیب­دیده. نشریه هنرهای زیبا،(17)3،29-40.

2)       امینی، شیوا، و انصاری مهیاری، سحر (1400). برندسازی شهری به عنوان محرکی برای احیاء و بازآفرینی شهری. سومین کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش بنیان، دانشگاه آزاداسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، آذرماه، 1-12.

3)       بحرینی، سیدحسین، ایزدی، محمدسعید، ومفیدی، مهرنوش(1392). رویکردها و سیاست‌های نوسازی شهری (از بازسازی تا بازآفرینی‌شهری پایدار). فصل‌نامه مطالعات شهری،3(9)،17-30.

4)       بصیری، مصطفی، موسوی، میرسعید، وحسین زاده دلیر، کریم(1396). ارزیابی و اولویت‌بندی مداخله در محلات بافت مرکزی شهر تبریز. فصل‌نامه جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه‌ای)،7(28)، 115-131.

5)       پوراحمد، احمد، کشاورز، مهناز، علی‌اکبری، اسماعیل، وهادوی، فرامرز(1396). بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکار آمد شهری(موردمطالعه: منطقه10شهر تهران)، فصل‌نامه آمایش محیط،10(37)،167-194.

6)       جوانی دیزجی، آیدین(1391). رهنمودهایی برای بازآفرینی شهری در منطقه مدیترانه. نشر گنج هنر، چاپ اول، 84صفحه.

7)       خالوباقری، مهدیه، و قریشی، سیدمحمدشایان(1390). نابرابری اقتصادی و شکل‌گیری و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرها - با تأکید برمورد ایران. اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، مشهد، دانشگاه فردوسی،

8)       رحیمیان، محمدحسن، اسمعیل­پور، نجما، و قربانی، سحر(1390). بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر بسیج اجتماعی(مطالعه موردی: محله کشتارگاه شهر یزد). مجله مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقه­ای،(4)15، 123-140.

9)       رستمی، اردشیر(1402). ارزشیابی توزیع خدمات عمومی شهری در شهرستان گتوند. فصل‌نامه اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 1(1)، 31-44.

10)       زنگنه، یعقوب، فرهادی، جواد، وتوبی، وجیه(1392). تبیین و اولویت‌بندی مداخله در بافت‌های فرسوده شهری با استفاده از روش AHP(نمونه موردی: مشهد محله نوغان(قطاع4). فصل‌نامه پژوهش وبرنامه‌ریزی شهری،4(12)، 49-62.

11)       زنگی‌آبادی، علی، ومویدفر، سعیده(1391). رویکرد بازآفرینی شهری در بافت‌های فرسوده: برزن شش بادگیری شهر یزد. فصل‌نامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، 5(9)،297-314.

12)       سجادزاده، حسن، دالوند، رضوان، وحمیدی‌نیا، مریم(1395). نقش بازآفرینی با رویکرد محرک توسعه در محلات سنتی(نمونه موردی: محله حاجی‌شهرهمدان)، نشریه هفت شهر،(4)53، 54-76.

13)       سیاحی، زهرا ، رهنما، محمدرحیم، واجزاء شکوهی، محمد(1398). تدوین راهبرد جهت احیاء بافت فرسوده با استفاده از ماتریس QSPM( نمونه موردی: بخش مرکزی شهر اهواز). فصل‌نامه جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه ای)،9(35)، 7-22.

14)       شاه‌کرمی، نازنین(1395). اولویت‌بندی پهنه‌های مداخله دربافت‌فرسوده مرکزی شهراراک براساس شاخص‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی، مجله باغ نظر،(13)39،57-66.

15)       شماعی، علی، وتلخابی، حمیدرضا(1395). تعیین اولویت‌های احیاء و مدیریت‌بهینه نوسازی بافت‌های فرسوده (مورد مطالعه: بخش مرکزی شهر اراک). فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس،5(18)،54-72.

16)       شهرداری بندر ماهشهر(1400). دفنر فنی و امور نقشه‌های شهری

17)       صفایی‌پور، مسعود، و زراعی، جواد(1396). برنامه‌ریزی محله محور وبازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده شهری با تأکید برسرمایه اجتماعی(نمونه‌موردی: محله‌جولان شهرهمدان). فصل‌نامه آمایش‌جغرافیایی فضا،7(23)، 135-149.

18)       فرامرزی، یعقوب(1395). امکان­سنجی بازآفرینی بافت فرسوده شهری(مطالعه موردی: محله خانلق شیروان). پایان­نامه کارشناسی ارشد برنامه­ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی دانشکده علوم جغرافیا، استاد راهنما علی شماعی و حبیب­اله فصیحی، 127صفحه.

19)       مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی(1400).بررسی جایگاه بافت های تاریخی در طرح بازآفرینی شهری. معاونت مطالعات فرهنگی، 1-6.

20)       نادریان، زهرا(1396). بازآفرینی فرهنگی، اجتماعی فضاهای شهری با هدف ارتقاء هویت محله‌ای( مطالعه موردی: محله سنگ شیران همدان). فصل‌نامه مطالعات محیطی هفت حصار،6(19)،87-96.

21)       نصر، طاهره(1396). جستاری در ارزیابی اقدامات نوسازی بافت‌های فرسوده شهری ایران( در قیاس با تجارب نوسازی جهانی). فصل‌نامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای،7(27)،181-198.

22)       نوریان، فرشاد، و آریانا، اندیشه(1391). تحلیل چگونگی حمایت قانون از مشارکت عمومی در بازآفرینی شهری(مطالعه موردی: میدان امام علی (عتیق) اصفهان)، نشریه هنرهای زیبا،(2)17، 2-15.

23)       Alpopi, C., Mznole., C.(2013). Integrated Urban- Regeneration- Solution for Cities Revitalize. Procardia Economics and finance, (6). 178-185.

24)       Bae, J. H., & Kim, J. H. (2014). China’s strategic environment and external relations in the transition period. Korea: Institute for National Unification.

25)       Geuzey, O. (2009). Urban Regeneraton and Increased Competitive, Power: Ankara in an era of Globalization, Cities, V 26, pp: 27-37.

 

 

 

 

 

 

1.Corresponding Author: [e-mail]

 

 

 

---

[1] 1.Capeland technique

[2] 1.Bae

[3] 2.Geuzey 

[4] 3.Urban Regeneration

[5] 1.Roberts