جستاری در شرح احوال و بررسی دیوان فنای خویی

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

شهریار حسن زاده ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی

تاریخ دریافت : 1398/04/23 تاریخ پذیرش : 1398/04/23 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: نسخۀ خطی, عبدالرسول زنوزی خویی, عصر دنبلی, دیوان قصاید و غزلیات,

چکیده مقاله :

میرزا عبدالرسول زنوزی خویی، متخلص به فنا، از نام‌آوران عصر دنبلی‌هاست. آمیختگی ‌نام دنبلی‌ها با تاریخ خوی که در دورۀ احمدخان دنبلی و پسرش حسینقلی خان برجسته است، حکایت‌ سال‌های طلایی علم و ادب و معرفت در تاریخ ادبیات آذربایجان و به‌تبع آن در ایران زبانزد شده است و باید گفت یکی از اعصار مهم ادب فارسی محسوب می‌شود. در این دوره، شهرت دادگری و دانش‌پروری خان‌های دنبلی، شهر خوی را به مأمنی برای گروه‌های کثیری از شاعران و دانشمندان از اطراف و اکناف ایران و کشورهای همسایه بدل می‌کند و به درگاه این امیران می‌کشاند؛ از جمله می‌توان از آذر بیگدلی، صبای کاشانی، ملا عبدالنبی طسوجی، ملا فتح‌الله ایروانی، میرزا محمدرضا هندی، میرزا محمدعلی اصفهانی، حریف جندقی، ساغر تبریزی، آقای میریعقوب کوه‌کمری و... نام برد. در نتیجه رواج شعر و ادب، تشکیل محافل و مدارس، یک محیط فرهنگی پدید می‌آید و به تربیت رجال ختم می‌شود. از برخورداران این خوان فضل و از تأثیرگذاران خاندان‌های علمی در ایجاد کانون دانش، خاندان‌ میرزا حسن زنوزی خویی و از این خانواده، میرزا عبدالرسول متخلص به فنای خویی نام‌آور است. لذا این پرسش مطرح می‌شود که جایگاه علمی و شاعری وی چه نقشی در این دوره داشته است؟ و دیوان شعر او ماحصل چه برجستگی‌هایی است؟ می‌توان گفت آثار فنا آیینۀ تمام‌نمای اوضاع اجتماعی، سیاسی و اخلاقی ایران در دورۀ قاجار است و علاوه بر آن، وی که در شاعری تواناتر از پدرش یعنی فانی است، در حکمت نیز دستی داشت و از پیروان ابن‌عربی و ملاصدرا و مریدان شیخ احمد احسایی بوده است. نگارنده در این نوشتار بر آن است ضمن معرفی نسخۀ خطی و شخصیت والای ادبی سراینده، به بررسی تحلیلی و متن‌شناسانۀ دیوان شاعر بپردازد.

منابع و مأخذ:

1. آقاسی، مهدی (1350)، تاریخ خوی، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.

2. تربیت، محمدعلی (1373)، دانشمندان آذربایجان، بی‌جا: انتشارات فخر آذر.

3. حسن‌زاده، شهریار (1390)، دیوان فانی خویی، تهران، میراث مکتوب.

4. دیوان بیگی، احمد (1364)، حدیقة الشعرا، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات زرین.

5. رامیان، محمود، تمدن، محمد و تکش، علاءالدین (1344)، بزرگان و سخن‌سرایان آذربایجان غربی، بی‌جا: نشر مؤلفان.

6. ریاحی، محمدامین (1373)، تاریخ خوی، تهران: انتشارات توس.

7. زرین کوب، عبدالحسین (1363)، شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب، تهران: انتشارت علمی.

8. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389‌)، موسیقی شعر، تهران: انتشارات آگه.

9. صدرایی خویی، علی (1373)، سیمای خوی، تهران: انتشارات تبلیغات اسلامی.

10. ـــــــــــ  (1389)، تذکرة الفضلا، قم: انتشارات قسیم.

11. ـــــــــــ (1385)، مراثی فنا، قم: چاپ اعتماد.

12. صفا، ذبیح اله (1366)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوسی.

13. فنای خویی، میرزا عبدالرسول (بی‌تا)، نسخۀ خطی، مجلس، به شمارۀ 9082، تاریخ کتابت 1332، تعداد صفحات 191.

14. ـــــــــــ (بی‌تا)، نسخۀ خطی، مجلس به شمارۀ 9146، تاریخ کتابت 1329ش، تعداد صفحات 92

15. مدرس، محمدعلی (1369)، ریحانة الادب، تهران: چاپ خیام.

16. نصیری، بهروز (1382)، فرهنگ نام‌آوران خوی،خوی: انتشارت قراقوش.