ارزیابی و تحلیل وضعیت مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در باغ شهر بم

محورهای موضوعی : دو فصل‌نامه فضای زیست

فرانک ترک زاده ¹ , محسن قاسمی ^{2 *} , منصور نیک پور ³

1 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاد اسلامی، بم ، ایران
2 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاد اسلامی، بم، ایران
3 - .استادیار، گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاد اسلامی، بم، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/04/12 تاریخ پذیرش : 1403/04/01 تاریخ انتشار : 1403/12/28

کلید واژه: زیبایی‌شناسی, منظر شهری, آلودگی‌ بصری , باغشهر بم.,

چکیده مقاله :

انقلاب صنعتی، نوگرایی و نظام سرمایه‌داری در سطح جهانی، چنان تغییرات بنیادی و اساسی بوجود آورده است که میزان و شدت آن در کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته با توجه به زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به صورت‌های مختلف نمود پیدا کرده است که در کشور ایران، اولین نمود آن در شهر و سیمای شهرها تبلور کالبدی – فضایی یافته است و شهرها را به لحاظ کالبدی و فضایی دچار انقطاع تاریخی کرده که زمانی با الگوی معماری، سیما و منظری که از خود به نمایش می‌گذاشتند، زبانزد عام و خاص بودند؛ باغشهر بم با ارزش‌های طبیعی و سازه‌ای خود در دل کویر، یکی از این شهرهاست که با رویدادهای طبیعی و جریان‌های نوگرایی و... دیگر برای مخاطب به لحاظ زیبایی جذابیت خاصی ندارد، با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش به بررسی و تحلیل وضعیت مؤلفه‌‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری شهر بم پرداخته می‌شود، رویکرد تحقیق توصیفی – تحلیلی است که از دو زیرمطالعه تشکیل شده است و از روش‌های اسنادی و مطالعه‌ی کتابخانه‌ای، مشاهده میدانی و مصاحبه‌‌ی نیمه‌ساختاریافته برای گردآوری اطلاعات و داده‌ها بهره گرفته شده است و در بخش تجزیه و تحلیل داده ها در زیر مطالعه اول (کمی) از مدل VIKOR برای رتبه‌بندی راسته‌های مورد بررسی با توجه به معیارهای مورد مطالعه استفاده شد و همچنین در زیر مطالعه دوم (کیفی(مصاحبه) از نرم افزار ATLAS TI برای استخراج کدها بهره گرفته شد، نتایج حاصل از یافته های پژوهش نشان می دهد که مطلوبیت ساختار کالبدی و معماری موجود مناظر باغ شهر بم در وضعیت متوسطی قرار دارد که متخصصان : گسست از تاریخ و فرهنگ بومی ، بحرانهای اقتصادی، طبیعی و اجتماعی، عدم توجه به عنا صر طبیعی، اعمال سلیقه های فردی در سایه نبود قانون و محدودیتها را از مهمترین عوامل شکل‌گیری روند موجود آشتفتگی‌های منظر شهری باغشهر بم هستند.

چکیده انگلیسی:

The industrial revolution, modernization, and the capitalist system at the global level have brought about such fundamental and fundamental changes that the extent and intensity of it in developing and developed countries have manifested themselves in different ways according to the social, political, cultural, and economic fields, which in the country Iran, its first manifestation in the city and the appearance of the cities have found a physical-spatial crystallization and the cities have suffered a historical break in terms of physical and spatial, which were once famous for their architectural model, appearance, and landscape that they displayed. One of the main reasons for this crisis is the urbanization of capital, the promotion of profitability, the commodification of buildings, and the replacement of commercial and economic values with aesthetic and meaningful values, which has left a vague and unconventional image of urban landscapes in the public mind. City Garden Bam is located in the southeast of Kerman province and is one of the historical cities with a defensive structure in the heart of Lut Desert, which has a unique pattern of life and architecture. This city, with its natural and structural values in the heart of the desert, is one of these cities that is no longer attractive to the audience in terms of beauty due to natural events and modern trends. By looking at the landscape and view of Bam city garden, which is the first registered city garden in the world, and also considering its reconstruction after the earthquake of 2012, this study tries to investigate and evaluate the state of its urban landscapes. According to the importance of the subject, in this research, the state of the aesthetic indicators of the urban landscape of Bam City is examined and analyzed. The research approach is descriptive-analytical, which consists of two sub-studies and includes documentary methods and library study, field observation, and semi-structured interviews. The first phase is descriptive-analytical research that evaluates the aesthetic indices of the urban landscape in selected streets of City Garden, Bam. The result obtained from this stage actually represents the status of the investigated indicators in the selected streets and the knowledge obtained from this stage is fundamental for advancing the second goal of the research (recognition and analysis of the factors and contexts of the emergence of the current situation of the urban landscape of Bam from the perspective of experts and local experts). Therefore, according to the second objective of the research, the second sub-study has an analytical nature. In the first sub-study, the investigated indicators are obtained from the review of empirical research literature. The data at this stage have been extracted from urban land use maps and detailed reports of urban development plans of City Garden Bam and researcher's field observation. The data used in the first sub-study were prepared by Bam City Municipality and Bam Road and Urban Development Department. After quantification of the collected data, the comparative evaluation of the indicators in each of the investigated streets was done, for this purpose, the Vikor model was used. As a result, in general, it can be said that City Garden Bam had a unique construction pattern before the 1382 earthquake by taking advantage of the culture, history, local contractors, natural elements, streams and groves. But now, due to the construction pattern, the materials used and the design of unconventional facades, this city has suffered a cultural oblivion. The results of the research findings in the first sub-study show that there are challenges in the 5 studied streets according to the investigated indicator, which can be attributed to the lack of facades of some buildings, Visual pollution caused by wall writings and signs. The lack of rhythm and consistency in color and color combinations, lack of attention to natural elements and palm trees, and the use of unconventional and incompatible materials with the local climate pointed out in the second sub-study, the causes of the existing trend were analyzed and it was found that six individual factors, Natural, economic, social and cultural crises, incorrect modeling, lack of attention to natural elements, incorrect modeling, and contradictions are the most important in the formation of the current trend of disturbances in the urban landscape of City garden Bam.

متن کامل:



 

 

­

تبیین و تحلیل وضعیت مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در باغ شهر بم

 

 

¹ فرانک ترک زاده 1، محسن قاسمی 2*، منصور نیک پور3 

 

1 پژوهشگر دکتری، گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاد اسلامی، بم، ایران.

2 استادیار، گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاد اسلامی، بم، ایران. نویسنده مسئول.

3 استادیار، گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاد اسلامی، بم، ایران.

 

 

تاریخ دریافت: 02/12/1401  تاریخ پذیرش نهایی: 04/04/1402

 

n چکیده

انقلاب صنعتی، نوگرایی و نظام سرمایه‌داری در سطح جهانی، چنان تغییرات بنیادی و اساسی بوجود آورده است که میزان و شدت آن در کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته با توجه به زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به صورت‌های مختلف نمود پیدا کرده است که در ایران، اولین نمود آن در شهر و سیمای شهرها تبلور کالبدی – فضایی یافته است و شهرها را به لحاظ کالبدی و فضایی دچار انقطاع تاریخی کرده که زمانی با الگوی معماری، سیما و منظری که از خود به نمایش می‌گذاشتند، زبانزد عام و خاص بودند؛ باغشهر بم با ارزشهای طبیعی و سازه‌ای خود در دل کویر، یکی از این شهرهاست که با رویدادهای طبیعی و جریان‌های نوگرایی و... دیگر برای مخاطب به لحاظ زیبایی جذابیت خاصی ندارد، با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش به بررسی و تحلیل وضعیت مؤلفه‌‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری شهر بم با این پرسش که راهکارهای مناسب جهت ارتقاء کیفیت ساختار معماری منظر باغ شهر بم کدامند، پرداخته می‌شود. رویکرد این تحقیق توصیفی – تحلیلی است که از دو مطالعه تشکیل شده و از روش‌های اسنادی و کتابخانه‌ای، مشاهده میدانی و مصاحبه‌‌ی نیمه‌ساختاریافته برای گردآوری اطلاعات بهره گرفته شده است و در بخش تجزیه و تحلیل داده ها در مطالعه اول (کمی) از مدل VIKOR برای رتبه‌بندی راسته‌های مورد بررسی با توجه به معیارهای مورد مطالعه استفاده شد و همچنین در مطالعه دوم (کیفی(مصاحبه) از نرم افزار ATLAS TI برای استخراج کدها بهره گرفته شد، نتایج حاصل از یافته های پژوهش نشان می دهد که مطلوبیت ساختار کالبدی و معماری موجود مناظر باغ شهر بم در وضعیت متوسطی قرار دارد که متخصصان: گسست از تاریخ و فرهنگ بومی، بحرانهای اقتصادی، طبیعی و اجتماعی، عدم توجه به عناصر طبیعی، اعمال سلیقه های فردی در سایه نبود قانون و محدودیتها را از مهمترین عوامل شکل‌گیری روند موجود آشتفتگی‌های منظر شهری باغشهر بم هستند.

 

n واژگان کلیدی: زيبايي‌شناسي، منظر شهري، آلودگی‌ بصری ، باغشهر بم.

n مقدمه

منظر شهری اولین تصویری است که  با حضور در شهر و بخش های مختلف آن در ذهن ناظرین نقش می بندد که این امر موجب قضاوت و دیدگاه افراد در ارتباط با آن می شود. پیوند و ارتباط الگوهای طراحی و معماری با ارزش ها ، هویت و فرهنگ محلی ، آداب و رسوم ،اعتقادات ، مصالح و اقلیم بومی در گذشته ،  نشانه های عینی – ذهنی مطلوبی در ذهن مخاطبان ایجاد می کرد که بازتاب تصویری زیبا و ماندگار از مناظر شهری قدیم بوده است که این تصویر در چند دهه اخیر به دلیل وقوع انقلاب صنعتی ، گسترش جریان فکری – فلسفی مدرنیسم ، تغییر در اولویت های برنامه ریزی و طراحی با رویکرد تجاری سازی و ازبین رفتن مقیاس انسانی در فرایند طراحی و برنامه ریزی شهری و همچنین  قابل تعمیم نبودن روش های سنتی در پیکره شهرهای معاصر که از آن به عنوان منظر سرد در قرن بیستم یاد می کنند از مطلوبیت چندانی هم در بعد عینی (ایجاد تصویری زشت، مبهم و نامتعارف با ارزشهای فرهنگی، معماری و اقلیم محلی)و هم در بعد ذهنی(ناهمگونی با ترجیحات و سلایق مخاطبان و عدم القای حس خاطره انگیزی و نوستالژیک در مخاطبان و ناظران) برخوردار نیست  و تصویری مبهم و نامتعارف از مناظر شهری در اذهان عمومی برجای گذاشته است.

مشاهده برخی از نمونه‌های برجای مانده از گذشته و مرور تاریخ معماری ایرانی و تحقیقاتی که در طی سالهای اخیر توسط برخی از پژوهشگران در شهرهای ایران صورت گرفته، نشان می‌دهد در گذشته مناظر شهری و الگوهای طراحی و معماری پیوند عمیقی با ارزشها، اعتقادات، اقلیم و مصالح بومی داشته است که تصویری زیبا و ماندگار از شهرها در اذهان عمومی شکل می‌داد، کما اینکه مشاهده آثار و نشانه‌های برجای مانده در منظر شهرهای ایران، حس خاطره‌انگیز و زیبایی را در ناظران بوجود می‌آورد. با مقدمه‌ای که در ارتباط با مسئله‌ی تحقیق ارائه گردید مناظر شهری بم به عنوان نمونه‌ی مورد مطالعه مورد ارزیابی قرار گرفت، در توجیه انتخاب این شهر برای مطالعه می‌توان با بررسی تاریخ معماری و شکل شهر بم به این واقعیت پی برد که این شهر در طول تاریخ با طراحی‌ها و ساختار کالبدی – فضایی منحصر به فردی که داشته است، توجه بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران عرصه‌ی معماری و شهرسازی را به خود جلب کرده است که نمونه‌ی بارز آثار برجای مانده در این شهر ارگ بم را می‌توان نام برد.

شهر بم با سیمای باغ شهر خود واقع در جنوب شرقی کشور ایران در شرق استان کرمان، شهری کویری با بستر طبیعی و فرهنگی خاص خود و منفک از سایر شهرهای کویری ایران است. با نگاه به منظر و نماي بدنه‌هاي باغ شهر بم، كه اولين باغ شهر ثبت شده جهاني است و همچنين با توجه به بازسازي آن پس از زلزله سال 1382،  سعی می‌شود در این مطالعه به بررسی و ارزیابی وضعیت مناظر شهری آن پرداخته شود كه مؤيد اهميت و ضرورت اين پژوهش است. غفلت از پرداختن به این موضوع در اسناد کنونی هدایت شهر و بیان نیاز به پرداختن آن در همین اسناد و روند سریع تغییر و تحولات در این حوزه، منجر به عدم توانایی در ادراک و خوانش محیط و به تبع آن تخریب ذهنی شهروندان و گردشگران از این محدوده و در نتیجه جذب پایین گردشگر و نزول توان رقابتی شهر با سایر شهرهای توریستی و نزول سرزندگی و نشاط شهروندان شده است. لذا پرداختن به موضوع ارتقا کیفیت منظر و نما شهری، از توجهات اساسی است. همچنین با گذشـت حـدود 20 سال از زلزلة بم و بازسازي پس از آن، ارزيابي كيفيت منظر از اهميت و ضرورت زيـادي برخـوردار اسـت. با این تفاسیر هدف این پژوهش:

1       ارزیابی وضعیت مولفه ‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در باغ شهر بم؛

2       شناخت چالش‌های منظر شهری از لحاظ زیبایی شناسی در مناظر شهری بم می باشند که جهت محقق شدن اهداف تحقیق به دنبال پاسخی برای این پرسش ها:

1       منظر شهری بم با توجه به مولفه های زیبایی شناسی در چه وضعیتی قرار دارند؟

2       مهمترین چالش های ساختار معماری مناظر باغ شهر بم از لحاظ زیبایی شناسی کدامند ؟

 

 

n پیشینه پژوهش

تصویری که ناظران فضا به هنگام حضور و زندگی در شهر و بخش‌های مختلف آن از فضاها دارند و از آن تأثیر می‌پذیرند، منظر شهری می‌باشد (Wang & Gu, 2020) که این تصویر به نوعی قضاوت و دیدگاه افراد را در ارتباط با فضا شکل‌ می‌دهد و در اولین برخورد نظر بیننده را بر خود جلب می‌کند (Stiles et al, 2014). بازتاب فضایی، ایجاد تصویری زیبا و ماندگار از مناظر شهری در شهرها ریشه در ارزش‌ها، هویت و فرهنگ محلی آن شهر دارد (Zurier,2006). در گذشته پیوند و ارتباط الگوهای طراحی و معماری با ارزش‌ها، اعتقادات، آداب و رسوم، مصالح و اقلیم محلی، آثار و نشانه‌های عینی – ذهنی پایدار و مطلوبی در ذهن مخاطبان ایجاد می‌کرد (Yamagata et al.,2016). ولی در چند دهه‌ی اخیر تصویر و قضاوت‌هایی که ناظران از مناظر شهری داشته‌اند، از مطلوبیت چندانی برخوردار نبوده است (Liu et al.,2022)؛ با وقوع انقلاب صنعتی و گسترش جریان فکری – فلسفی مدرنیسم و سرمایه‌داری، آشفتگی مناظر شهری در شهرها، در نتیجه‌ی تغییر اولویت‌های برنامه‌ریزی و طراحی با رویکرد تجاری‌سازی، از بین رفتن مقیاس انسانی در فرآیند طراحی و برنامه‌ریزی شهری، گسترش الگو‌های نامتعارف با ساختار و معماری بومی، تغییر الگوهای زیست و مصرف حاصل شده است (Robinson,2004) که آثار و نشانه‌های بازتاب فضایی این آشفتگی، هم در بعد عینی (ایجاد تصویری زشت، مبهم و نامتعارف با ارزشهای فرهنگی، معماری و اقلیم محلی)و هم در بعد ذهنی(ناهمگونی با ترجیحات و سلایق مخاطبان و عدم القای حس خاطره انگیزی و نوستالژیک در مخاطبان و ناظران) میتوان مشاهده کرد (Lazarus,2002). یکی از دلایل اصلی این بحران، شهری شدن سرمایه، ترویج سودآوری، نگاه کالایی به بناها و جایگزینی ارزشهای تجاری و اقتصادی با ارزشهای زیبایی و معنایی می‌باشد که تصویری مبهم و نامتعارف از مناظر شهری در اذهان عمومی برجای گذاشته است (Chen,2021).

مشاهده برخی از نمونه‌های برجای مانده از گذشته و مرور تاریخ معماری ایرانی و تحقیقاتی که در طی سالهای اخیر توسط برخی از پژوهشگران در شهرهای ایران صورت گرفته، نشان می‌دهد در گذشته مناظر شهری و الگوهای طراحی و معماری پیوند عمیقی با ارزشها، اعتقادات، اقلیم و مصالح بومی داشته است که تصویری زیبا و ماندگار از شهرها در اذهان عمومی شکل می‌داد، کما اینکه مشاهده آثار و نشانه‌های برجای مانده در درسیمای شهرهای ایران، حس خاطره‌انگیز و زیبایی را در ناظران بوجود می‌آورد(Mahan & Mansouri,2017 ; Mirvahedi,2017, Falahatkar & Aminzadeh,2018   ;Dincă et al.,2023; Rahimi & Breuste, 2023; Kafi et al.,2023) .

ولی با ورود جریان مدرنسیم ونظام سرمایه‌داری به ایران از قرن 14، ارزشها و نظام معنایی غیرمتعارف و ناهمگونی در قالب معماری مدرن متأخر، سبک بین‌الملل و... در تضاد با نظام و الگوهای طراحی معماری ایرانی در شهرهای ایرانی شکل گرفت، در واقع معماری و شهرسازی جزو اولین عرصه‌هایی بودند که در شهرهای ایران برای اشاعه‌ی نظام فکری و اندیشه‌ای مدرنیسم تحت چکش‌کاریهای بنیادی قرار گرفت (Diba & Dehbashi,2004)، البته با الگوبرداری تقلیدی و سطحی و بدون شناخت و انس گرفتن با واقعیت جامعه‌ی ایرانی و بویژه معماری و شهرسازی بیشتر در قالب شبه‌مدرنیسم ظاهر گردید (Ghasemi et al,2019) و می‌توان گفت پیوستگی ناهمگونی الگواره‌های و نظام معنایی سطحی شبه‌مدرنیسم، ساختار برنامه‌ریزی و طراحی شهری و معماری منظر در دوره‌ی معاصر و آینده دچار تضادی شده است که بدون بنیان فکری، فلسفی و فرهنگی پیش‌ می‌رود (Habibi & De Meulder,2015). قابل ذکر است که در طی سال‌های اخیر در جهت رفع و درمان آشفتگی‌های بصری و کالبدی در عرصه‌ی سیما و مناظر شهری توسط اندیشمندان تحقیقات مختلفی صورت گرفته است که همگی بر امر زیباسازی شهری با تکیه بر مبانی ارزشی، فرهنگی، اقلیمی و تاریخی شهرها تأکید داشته‌اند. صلاحی در سال 2023 درمقاله‌ای با عنوان «ارائه راهکارهای طراحی نماهای شهری بر اساس اصول زیبایی شناسی رنگ ها، مطالعه موردی: خیابان عفیف آباد شیراز» به عدم طراحی خاص زیبایی شناسی نما به ویژه رنگ ها در کلانشهر شیراز می پردازد. هدف از این تحقیق ارائه راهکارهایی برای بهبود منظر شهری در سطوح خیابان ها و نماهای شهری است. روش تحقیق مورد استفاده، یک مطالعه کاربردی-تحلیلی بوده که شامل پیمایش است که در آن از پرسشنامه برای جمع آوری داده ها از ساکنان شهر شیراز استفاده شده است. جامعه آماری و حجم نمونه شامل کلیه ساکنان شهر شیراز بود که از بین آنها 405 نفر بر اساس فرمول کوکران و روش نمونه گیری انتخاب شدند. یافته ها و نتایج تحقیق شامل ویژگی های جمعیت شناختی پاسخگویان از قبیل سن، تحصیلات، ارتباط رشته تحصیلی با موضوع و جنسیت می باشد. داده های به دست آمده از پرسشنامه ها در دو بخش آمار توصیفی، مشخصات دموگرافیک پاسخ دهندگان و اولویت بندی مولفه های زیبایی شناسی رنگ ها در خیابان عفیف آباد شیراز مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت . همچنین در این مقاله مدلی برای طراحی نمای شهری بر اساس اصول زیبایی شناسی رنگ ها ارائه شده است که شامل ۱۳ مولفه سرزندگی، فاصله، تمرکز، آرامش، امنیت، خلاقیت، تعادل، اجتماعی بودن، شادی، خوش بینی، ساختن خاطره، نفوذ پذیری و سرگرم کننده بصری است. به طور کلی، این تحقیق بینش های ارزشمندی در مورد چگونگی بهبود زیبایی شناسی نماهای شهری و اهمیت در نظر گرفتن اصول رنگ ها در طراحی نماهای شهری ارائه می دهد (salahi&moztarzadeh,2023 ) .همچنین مقاله‌ای با عنوان «شناخت مؤلفه‌های عناصر و ارزش‌های نظام بصری منظر شهری» توسط کریمی وهمکاران در سال 1401 نوشته شده است. این مقاله به بررسی ماهیت عینی - ذهنی منظر شهری و چگونگی درک حواس مختلف انسان، به ویژه بینایی می‌پردازد. اهمیت توجه به نقش فعالیت در شکل گیری سیستم بصری منظر شهری را برجسته می کند. نویسندگان از روش تحقیق کیفی برای تجزیه و تحلیل اجزای سیستم بصری منظر شهری استفاده کردند. آنها مروری بر ادبیات انجام دادند و مطالعات موردی مختلفی را برای شناسایی عناصر و ارزش‌های سیستم بصری تجزیه و تحلیل کردند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که سیستم بصری منظر شهری از عناصر مختلفی از جمله محیط های طبیعی و ساخته شده تشکیل شده است و این عناصر دارای ارزش های متفاوتی هستند که به صورت ذهنی توسط افراد درک می شوند. این مطالعه همچنین اهمیت در نظر گرفتن نقش فعالیت در شکل‌گیری سیستم بصری منظر شهری را برجسته می‌کند. نتایج مقاله حاکی از آن است که سیستم بصری منظر شهری از عناصر مختلفی از جمله محیط های طبیعی و ساخته شده تشکیل شده است و این عناصر دارای ارزش های متفاوتی هستند که به صورت ذهنی توسط افراد درک می شوند. این مطالعه همچنین اهمیت در نظر گرفتن نقش فعالیت در شکل‌گیری سیستم بصری منظر شهری را برجسته می‌کند. مطالعه‌ی حاضر بینش های ارزشمندی را در مورد اجزا و ارزش های سیستم بصری منظر شهری ارائه می دهد که می تواند برای برنامه ریزان شهری، معماران و طراحان در ایجاد محیط های شهری قابل زندگی تر و پایدارتر مفید باشد (karimi et al , 2023 ). لیوو و همکاران در سال 2023 یک مطالعه تحقیقاتی انجام داده‌اند که با استفاده از رودخانه Qiantang در هانگژو به عنوان مطالعه موردی، رابطه بین فضا، روان‌شناسی و رفتار را در زمینه فضاهای سبز حاشیه آب شهری بررسی می‌کند. هدف این مطالعه شناسایی عواملی است که به ارزش زیبایی‌شناختی فضاهای سبز کنار آب کمک می‌کنند و بینش‌هایی درباره نحوه طراحی و مدیریت این فضاها برای افزایش جذابیت زیبایی‌شناختی و ترویج رفتارهای مثبت در بین بازدیدکنندگان ارائه می‌کند. این مطالعه از ترکیبی از روش‌های تحقیق کمی و کیفی، از جمله نظرسنجی، مصاحبه و مشاهدات برای جمع‌آوری داده‌ها در مورد ادراک و رفتار بازدیدکنندگان در فضای سبز حاشیه رودخانه Qiantang استفاده می‌کند. مقاله‌ی حاضر نشان می‌دهد که بازدیدکنندگان درک قوی از دو چشم‌انداز پارک دارند و منظره پارک جذابیت زیادی برای بازدیدکنندگان دارد، با بازدیدکنندگانی که شناخت بالایی از چشم‌انداز پارک دارند. این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که ارزش زیبایی‌شناختی فضای سه‌بعدی نسبتاً خوب بود، در حالی که ارزش زیبایی‌شناختی فضای عمودی ضعیف بود. این مطالعه نتیجه‌گیری می‌کند که ارزش زیبایی‌شناختی فضاهای سبز کنار آب تحت تأثیر طیفی از عوامل، از جمله محیط طبیعی، محیط ساخته شده و محیط اجتماعی است. این مطالعه پیشنهاد می کند که طراحان و مدیران فضاهای سبز اسکله شهری باید این عوامل را در هنگام طراحی و مدیریت این فضاها در نظر بگیرند تا جذابیت زیبایی شناختی آنها را افزایش داده و رفتارهای مثبت را در بین بازدیدکنندگان ترویج دهند (liu et al , 2023 ) . معتمدی‌نژاد و سعیدی مفرد در مطالعه‌ای در سال 1400 به ارزیابی تاثیرات بصری نمای ساختمان ها بر منظر طبیعی با موردی از بلوار نماز در مشهد پرداختند. در این پژوهش، تاثیرات مثبت و منفی نماهای شهری بر منظر طبیعی بررسی شده است. در این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. ابتدا با استفاده از روش برداشت میدانی و ابزار عکسبرداری، کیفیتهای بصری محدوده مطالعاتی شناسایی شده و سپس داده ها با استفاده از نرم افزارهای گرافیکی تحلیل شده و در نهایت با استفاده از روش ارزیابی تاثیرات بصری VIA، به ارزیابی اثرات نماهای شهر بر منظر طبیعی محدوده اقدام گردیده است. نتایج نشان داد که نماهای شهری می توانند تاثیرات مثبت و منفی بر منظر طبیعی داشته باشند. به عنوان مثال، نماهایی که از جنس سبزه و گیاهان استفاده می کنند، تاثیرات مثبت بر منظر طبیعی دارند. از طرفی، نماهایی که از جنس بتن و فلز استفاده می کنند، تاثیرات منفی بر منظر طبیعی دارند. همچنین، نتایج نشان داد که این تاثیرات می توانند برای همیشه باقی بمانند و در برخی موارد، تاثیرات منفی نماهای شهری بر منظر طبیعی قابل بازگشت نیستند ( motamedi & saeidi,2022 ).با مقدمه‌ای که در ارتباط با مسئله‌ی تحقیق ارائه گردید مناظر شهری بم به عنوان نمونه‌ی مورد مطالعه مورد ارزیابی قرار گرفت، در توجیه انتخاب این شهر برای مطالعه می‌توان با بررسی تاریخ معماری و شکل شهر بم به این واقعیت پی برد که این شهر در طول تاریخ با طراحی‌ها و ساختار کالبدی – فضایی منحصر به فردی که داشته است، توجه بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران عرصه‌ی معماری و شهرسازی را به خود جلب کرده است که نمونه‌ی بارز آثار برجای مانده در این شهر ارگ بم را می‌توان نام برد.

 از همان ابتدای شکل گیری شهر که هسته اولیه آن قنوات بوده، حالت باغی را داشته و ساختار اصلی سکونتی آن خانه باغ می باشد .در زلزله سال 1382 در حدود 80 درصد شهر بم ویران شد. به جهت غنای قدمت و تاریخ بم ، سعی برآن شده که باغشهر بودنش حفظ شود .در همین راستا منظر فرهنگی شهر بم توسط سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است .( عارفی ، 1394 :9 ) از مهمترین فاکتورهایی که یونسکو برای ثبت منظر بم در نظر داشته تعامل انسان با طبیعت در این شهر بوده است .با توجه به اینکه نظام آبرسانی قنوات بر مبنای نظام اجتماعی حاکم در بم شکل گرفته، نخلستان های بم به عنوان یك عامل مهم و موثر درثبت منظر فرهنگی به شمار می رود .بدین ترتیب شهر بم را باغ شهر نمونه در سطح جهان معرفی کرده است که این گویای غنای بالای فرهنگ طبیعت دوستی و اهمیت به محیط زیست شهری می باشد. ( گلپایگانی و عینی فر ، 1386: 96 ). شهر بم با سیمای باغ شهر خود واقع در جنوب شرقی کشور ایران در شرق استان کرمان، شهری کویری با بستر طبیعی و فرهنگی خاص خود و منفک از سایر شهرهای کویری ایران است. با نگاه به منظر و نماي بدنه‌هاي باغ شهر بم، كه اولين باغ شهر ثبت شده جهاني است و همچنين با توجه به بازسازي آن پس از زلزله سال 1382،  سعی می‌شود در این مطالعه به بررسی و ارزیابی وضعیت مناظر شهری آن پرداخته شود كه مؤيد اهميت و ضرورت اين پژوهش است. غفلت از پرداختن به این موضوع در اسناد کنونی هدایت شهر و بیان نیاز به پرداختن آن در همین اسناد و روند سریع تغییر و تحولات در این حوزه، منجر به عدم توانایی در ادراک و خوانش محیط و به تبع آن تخریب ذهنی شهروندان و گردشگران از این محدوده و در نتیجه جذب پایین گردشگر و نزول توان رقابتی شهر با سایر شهرهای توریستی و نزول سرزندگی و نشاط شهروندان شده است. لذا پرداختن به موضوع ارتقا کیفیت منظر و نما شهری، از توجهات اساسی است. همچنین با گذشـت حـدود 19 سال از زلزلة بم و بازسازي پس از آن، ارزيابي كيفيت منظر از اهميت و ضرورت زيـادي برخـوردار اسـت. با این تفاسیر هدف این پژوهش:

ارزیابی وضعیت مولفه ‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در باغ شهر بم؛

 شناخت چالش‌های منظر شهری از لحاظ زیبایی شناسی در مناظر شهری بم می باشند که جهت محقق شدن اهداف تحقیق به دنبال پاسخی برای این پرسش ها:

منظر شهری بم با توجه به مولفه های زیبایی شناسی در چه وضعیتی قرار دارند؟

مهمترین چالش های ساختار معماری مناظر باغ شهر بم از لحاظ زیبایی شناسی کدامند ؟

 

 

 

n مبانی نظری

در ارتباط با مفاهیم زیبایی‌شناسی شهری و منظر شهری نظریه‌پردازی‌های مختلفی صورت گرفته است که در این بخش به بررسی و مرور گزاره‌های نظری نظریه‌پردازانی چون "کوین لینچ"، "جین جاکوبز"، "ویلیام وایت"، "یان گهل" و "ریچارد سنت" پرداخته می‌شود.

"کوین لینچ" بیشتر به خاطر کتاب تأثیرگذارش «تصویر شهر» شناخته می‌شود. در این کتاب، لینچ به نحوه تجربه و مسیریابی افراد در محیط های شهری می‌پردازد و بر اهمیت ایجاد مناظر منسجم و به یاد ماندنی در شهرها تأکید می‌کند(Lynch,1964). یکی از مشهورترین اظهارات لینچ در مورد منظر شهری این ادعاست که "شهر خوب شهری است که تصویری قوی داشته باشد."  منظور او این است که یک شهر باید دارای نشانه‌های مشخص، مناظر خیابانی و سایر عناصری باشد که آن را به راحتی قابل تشخیص و به یاد ماندنی می‌کند. وقتی شهری دارای وجهه قوی باشد، عبور و مرور در آن برای مردم آسان‌تر می‌شود و همچنین حس غرور و دلبستگی را در بین ساکنان ایجاد می‌کند(Lynch,1995). لینچ همچنین معتقد بود که منظر شهری باید با در نظر گرفتن نیازهای انسان طراحی شود. او استدلال کرد که شهرها باید قابل پیاده‌روی باشند، دارای فضاهای عمومی و امکانات رفاهی فراوانی باشند که تعامل اجتماعی و ساختن جامعه را تشویق می‌کنند(Lynch,1984). وی همچنین بر اهمیت ایجاد محله‌هایی با کاربری‌های ترکیبی مانند مناطق مسکونی، تجاری و تفریحی به منظور ارتقای تنوع و سرزندگی تأکید می‌کرد(Taylor,2009). 

"یان گهل" یک معمار و طراح شهری دانمارکی است که به خاطر کارهای تاثیرگذارش در ایجاد شهرهای دوستدار مردم شهرت دارد. او چندین کتاب در این زمینه نوشته است، از جمله "زندگی بین ساختمان‌ها" و "شهرها برای مردم" که به زبان‌های بسیاری ترجمه شده‌اند و بر طراحی مناظر شهری در سراسر جهان تأثیر گذاشته‌اند(Gehl,2013). نظر گهل در مورد منظر شهری این است که باید به گونه‌ای طراحی شود که نیازها و خواسته‌های مردم نسبت به نیازها و خواسته‌های خودروها یا سایر روش‌های حمل و نقل در اولویت قرار دهد (Gehl & Svarre,2013). گهل استدلال می‌کند که مقیاس انسانی باید در مرکز طراحی مناظر شهری قرار گیرد و ساختمان‌ها و فضاهای عمومی برای ایجاد حس صمیمیت و ارتباط بین مردم طراحی شوند(Matan & Newman,2016). 

با توجه به ماهیت چند بعدی موضوع منظر شهری در این مطالعه با نگاه تخصصی و کارشناسی معماری و اهمیت مقیاس انسانی بر ادراک مخاطب به ارزیابی مناظر شهری بم در مقیاس خرد و میانی پرداخته شد. یکی از بخش‌ها و عرصه‌های مهمی که در ارتباط با زیبایی و مطلوبیت مناظر شهری تأثیر بسیار زیادی دارد، نمای بناها و نحوه‌ی طراحی آن است که به عنوان پوسته‌ی ظاهری و اولیه بنا در شهرها ظاهر می‌شود. نما و طراحی آن در حوزه‌ی مطالعاتی رشته معماری بوده که در ادامه به مرور گزاره‌های نظری مهمترین نظریه پردازان در حوزه نما و کیفیت آن پرداخته می‌شود.

"لئون باتیستا آلبرتی"، معمار و محقق ایتالیایی قرن پانزدهم، علاقه زیادی به طراحی شهری و محیط ساخته شده داشت. او معتقد بود که یک منظره شهری با طراحی خوب باید «میهمانی برای چشم‌ها» باشد(Alberti,1991). با معماری زیبا، فضاهای عمومی با دقت برنامه‌ریزی شده و خیابان‌هایی که به راحتی می‌توان در آنها پیمایش کرد(Alberti,1983). او استدلال کرد که چیدمان یک شهر باید بر اساس اصول هندسی، با خیابان‌های مستقیم، بلوک‌های مستطیلی و ساختمان‌هایی باشد که به صورت شبکه‌ای چیده شده‌اند(Grafton,2002). او همچنین معتقد بود که نمای ساختمان‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که منظره‌ای زیبا از نظر زیبایی‌شناسی با سبک‌های مختلف معماری و عناصر تزئینی ایجاد کنند(Alberti,1992) آلبرتی همچنین معتقد بود که منظره شهری زیبا می‌تواند الهام بخش ساکنان آن باشد و حس غرور مدنی را ترویج دهد(Alberti,1996).

"کریستوفر رن"، معمار مشهور انگلیسی که بیشتر به خاطر طراحی کلیسای جامع "سنت پل" در لندن شناخته شده است، هیچ نظر مستقیمی در مورد مناظر شهری به خودی خود به جای نگذاشت. با این حال، طرح ها و نوشته‌های او بینش‌هایی را در مورد دیدگاه‌های او در مورد شهرسازی و معماری ارائه می دهد(Doyle,2007).  رن معتقد بود که شهرها باید با در نظر گرفتن زیبایی و عملکرد طراحی شوند، او طرفدار معماری کلاسیک بود که بر تقارن، تناسب و نظم تأکید دارد(Darn & Mark,1981). او اغلب در طرح‌های خود از فضاهای عمومی بزرگ مانند میادین و پارک‌ها استفاده می‌کرد که قرار بود همه افراد جامعه از آنها لذت ببرند(Bennett,1975). علاوه بر این، رن اهمیت انطباق با نیازها و شرایط در حال تغییر را تشخیص داد، رن معتقد بود «معماری ابدیت را هدف می‌گیرد»، اما او همچنین می‌دانست که ساختمان‌ها و شهرها باید در طول زمان تکامل یابند، تا نیازهای متغیر ساکنان خود را برآورده کنند(Bennett,1972). به طور کلی، در حالی که کریستوفر رن به صراحت در مورد مناظر شهری اظهار نظر نکرد، میراث او به عنوان یک معمار و شهرساز نشان دهنده تعهد او به ایجاد شهرهای زیبا، کاربردی و سازگار است که نیازهای شهروندان خود را برآورده می‌کند.

از"لویی سالیوان" معمار مشهور آمریکایی و «پدر مدرنیسم» اغلب نقل می‌شود که می‌گوید: «فرم همیشه از عملکرد پیروی می‌کند» با این حال، او در مورد مناظر شهری نیز نظریه‌پردازی می‌کرد(Manieri-Elia,1996). سالیوان در مقاله‌اش «ساختمان اداری بلند که از نظر هنری در نظر گرفته می‌شود» در مورد اهمیت طراحی بناهایی نوشت که با محیط شهری خود هماهنگ باشند(Abbott,2000). او معتقد بود که یک ساختمان نه تنها باید در خدمت هدف عملی خود باشد، بلکه باید به زیبایی‌شناسی کلی منظر شهری نیز کمک کند(Crook,1967). سالیوان از گرایش در زمان خود به سمت نماهای تزئینی که به نظر او از عملکرد ساختمان جدا شده بود انتقاد داشت(Schleier,2002). او از رویکرد صادقانه‌تری برای طراحی دفاع می‌کرد، جایی که نمای بیرونی ساختمان ساختار و هدف داخلی آن را بیان می‌کرد؛ او معتقد بود که این منجر به یک محیط شهری منسجم تر و هماهنگ تر می‌شود(Bentel,1994). به طور خلاصه، سالیوان معتقد بود که طراحی یک ساختمان نباید از محیط اطراف جدا شود، بلکه باید در بافت وسیع‌تر منظر شهری ادغام شود و به زیبایی و عملکرد کلی محیط ساخته شده کمک کند.

"لوکوربوزیه" از پیشگامان معماری و شهرسازی مدرن، نظری قوی در مورد نماهای شهری داشت(Samuel,2010). او معتقد بود که شهرها نیاز به بازسازی دارند تا کارایی، عملکرد و بهداشت را به زیبایی و تزئینات ترجیح دهند(Cohen,2006). برای لوکوربوزیه، مناظر شهری فقط در مورد زیبایی ساختمان‌ها یا خط افق نبود، بلکه بیشتر به ایجاد فضاهایی بود که بهره‌وری را تشویق می‌کرد و کیفیت زندگی را برای ساکنان بهبود می‌بخشید(Flint,2014). او استدلال کرد که شهرها باید با فضاهای باز بزرگ و مناطق سبز طراحی شوند و ساختمان‌ها باید حول محور مرکزی سازماندهی شوند تا نور خورشید و تهویه به حداکثر برسد(Samuel,2007). 

"رابرت ونتوری" معمار و نظریه‌پرداز مشهور آمریکایی، به دلیل دیدگاه‌هایش در مورد پیچیدگی بصری معماری و طراحی شهری شناخته شده است(Venturi et al.,1977). او در کتاب «یادگیری از لاس وگاس» که با همکاری دنیس اسکات براون و استیون ایزنور تألیف کرد، درباره مناظر شهری اظهار نظری کرد که در این زمینه به شهرت رسیده است، او بیان کرد: "من عناصری را دوست دارم که ترکیبی هستند تا "خالص"، سازش‌کننده به جای "تمیز"، ... سازگار به جای حذف ... ارث بری به جای رد ... متعارف به جای طراحی ... مبهم بیان شده ... ضمنی به جای صریح ... معمولی به جای نادر ... ناقص به جای کلی ... " این متن، نظر او را منعکس می‌کند که شهرها باید به گونه‌ای طراحی شوند که انواع سبک‌ها و فرم‌های بصری را در خود جای دهند، نه اینکه اصول طراحی یا ایدئولوژی‌های دقیق را رعایت کنند (Venturi & Brown,2004). ونتوری معتقد بود که شهرها باید در طول زمان به طور ارگانیک تکامل یابند و سبک‌های جدید و متفاوتی را در هنگام ظهور در خود بگنجانند(Gold et al.,2019).

چندین ایده مهم در مورد کیفیت مناظر شهری از نظریات نظریه‌پردازان مطرح شده در ادبیات تحقیق استخراج گردید که می توان به آنها توجه کرد، تمامی گزاره‌های نظری که از نظریه‌پردازان مورد بررسی در این مطالعه گردآوری شد در حول محورهای زیبایی، کارکرد، پیوستگی و ادغام با متن و استفاده از عناصر شاخص و نمادهای محلی می‌باشد.

ایجاد مناظر منسجم و به یاد ماندنی در شهرها فرآیندی پیچیده است که مستلزم بررسی دقیق عوامل مختلف است. در اینجا چند ایده مهم وجود دارد:

وضوح مفهومی: یک مفهوم واضح یا چشم انداز طراحی برای منظره برای ایجاد یک فضای منسجم و به یاد ماندنی ضروری است. این می تواند شامل استفاده از یک تم، طرح رنگ یا موادی باشد که عناصر مختلف منظره را به هم گره می‌زند(Janson & Tigges,2014) ؛

 کارکرد: منظر باید به گونه‌ای طراحی شود که نیازهای کاربرانش را برآورده کند، خواه فضایی برای تفریح، حمل و نقل یا اهداف دیگر فراهم کند. عملکرد منظره نیز باید در طراحی کلی آن ادغام شود(Motloch,2000) ؛

 مقیاس و نسبت: اندازه و مقیاس عناصر منظره باید به دقت در نظر گرفته شود تا از ترکیب هماهنگ و متعادل اطمینان حاصل شود. ساختمان‌ها یا سازه‌های بزرگ می‌توانند عناصر کوچک‌تر منظر را تحت تأثیر قرار دهند، در حالی که ممکن است عناصر کوچک در مناظر بزرگ‌تر گم شوند(Lenzholzer,2013) ؛

 متریال بودن: مصالح مورد استفاده در منظره، مانند سنگفرش، دیوارها و کاشت ها، باید با دقت انتخاب شوند تا اطمینان حاصل شود که مکمل یکدیگر هستند و یک کل منسجم ایجاد می‌کنند ودر انطباق با الگوهای اقلیمی – محیطی و فرهنگی فضای طراحی شده باشد(Nijhuis te al.,2019) ؛

 توجه به جزئیات: توجه به جزئیات در ایجاد یک منظره به یاد ماندنی بسیار مهم است. جزئیات کوچک مانند نورپردازی، تابلوها و هنر عمومی می‌تواند تجربه کلی فضا را افزایش دهد(Dee,2001) ؛

 ادغام متنی: منظر باید به گونه‌ای طراحی شود که با بافت شهری وسیع تر خود، با در نظر گرفتن معماری، توپوگرافی و بافت فرهنگی یا تاریخی اطراف، تناسب داشته باشد(Murphy,2016).به طور کلی، ایجاد یک منظر شهری منسجم و به یاد ماندنی نیازمند یک رویکرد متفکرانه و کل نگر است که هر دو جنبه عملی و زیبایی شناختی فضا را در نظر می‌گیرد. 

 

شکل شماره ( 1) : مؤلفه‌های مؤثر بر زیبایی مناظر شهری ( نگارندگان )

 

شکل شماره (2) : مدل مفهومی ( نگارندگان ) 

n روش تحقیق

قبل از پرداختن به معرفی روشها و مدلهای مورد استفاده در تحقیق به معرفی مولفه های مورد استفاده در بخش ارزیابی زیبایی‌شناسی منظر شهری خیابانهای منتخب در شهر بم پرداخته می‌شود، بعد ازبررسی و مرور ادبیات تحقیق، گزاره‌های نظری از نظریات نظریهپردزان استخراج گردید که بر ماندگاری، توجه به جزئیات و استفاده از نماد، کارکردی بودن، انطباق با متن، انسجام، همگونی و ادغام اشاره کرده بودند که مولفه های تحقیق در ارتباط با مؤلفه‌های شناسایی شده انتخاب شدند که بدین صورت می‌باشند:

استفاده از عناصر طبیعی: طراحی باید از عناصر طبیعی مانند درختان، آب‌نماها و فضاهای سبز برای ایجاد حس مقیاس و نسبت و ایجاد محیطی در مقیاس انسانی استفاده کند.

تعادل بصری: طراحی باید با استفاده از عناصر متناسب مانند ارتفاع ساختمان، فضای سبز و عرض خیابان به تعادل بصری دست یابد.

سلسله مراتب فضاها: طراحی باید سلسله مراتب فضاها مانند میدان های عمومی، خیابان های عابر پیاده، پارک‌ها و مناطق مسکونی را در نظر بگیرد و اطمینان حاصل کند که اندازه و تناسب مناسبی دارند.

نور و سایه: نور و سایه نقش مهمی در درک عمق و سلسله مراتب فضایی در نمای ساختمان دارند. با قرار دادن عناصر استراتژیک برای ایجاد سایه‌ها و برجسته‌ها، طراحان می توانند حس عمق و علاقه بصری ایجاد کنند.

متریال بودن: انتخاب مصالح به کار رفته در نمای ساختمان می تواند تأثیر بسزایی در ظاهر کلی و سلسله مراتب فضایی آن داشته باشد. می‌توان از مواد مختلفی برای ایجاد بافت‌ها و رنگ‌های متضاد استفاده کرد که می‌تواند به تأکید بر برخی مناطق نما کمک کند.

ملاحظات زمینه ای: در نهایت، مهم است که در نظر گرفتن زمینه‌ای که نمای ساختمان در آن قرار می‌گیرد، منطبق باشد. محیط اطراف، ساختمان های مجاور و هنجارهای فرهنگی همگی می توانند بر طراحی نما و سلسله مراتب فضایی آن تأثیر بگذارند.

ترکیب رنگی: پالت رنگی به کار رفته در مناظرشهری و نماها می‌تواند حالات و احساسات مختلف را منتقل کند. رنگ‌های روشن می‌توانند ساختمان را سرزنده و پرانرژی نشان دهند، در حالی که رنگ‌های خاموش می‌توانند ظاهری پیچیده‌تر و ظریف‌تر ایجاد کنند.

فینیش‌ها: انتخاب پوشش‌هایی مانند رنگ، روکش و عناصر تزئینی می‌تواند تاثیر بسزایی در ظاهر نهایی نما داشته باشد. برای ایجاد ظاهری هماهنگ و یکدست باید به رنگ، بافت و انعکاس پوشش‌ها توجه کرد.

 

شکل شماره (3) : مولفه های مؤثر بر زیبایی مناظر شهری (نگارندگان)

با توجه به اهداف تحقیق، پژوهش حاضر از دو مطالعه تشکیل شده است و از روش تحقیق ترکیبی برای پیشبرد اهداف تحقیق بهره گرفته شده است، در فاز اول، تحقیق ماهیتاً توصیفی – تحلیلی بوده که به ارزیابی مولفه ‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در خیابان‌های منتخب باغشهر بم پرداخته می‌شود و نتیجه‌ای که از این مرحله بدست می‌آید، در واقع نمایانگر وضعیت مولفه های مورد بررسی در خیابان‌های منتخب است و شناخت حاصل از این مرحله بنیانی برای پیشبرد هدف دوم تحقیق( شناخت و تحلیل عوامل و زمینه‌های پیدایش وضعیت موجود منظر شهری بم از نگاه و دیدگاه کارشناسان و متخصصین محلی) است، بنابراین با توجه به هدف دوم تحقیق، مطالعه دوم ماهیت تحلیلی دارد. در مطالعه‌ی اول، مولفه ‌های مورد بررسی از مطالعه و مرور ادبیات تجربی تحقیق بدست آمده است. اطلاعات و داده‌های لازم در این مرحله از نقشه‌های کاربری اراضی شهری و گزارش‌های تفصیلی طرح‌های توسعه‌ی شهری باغشهر بم و مشاهده میدانی محقق استخراج شده است که داده‌های مورد استفاده در مطالعه اول از شهرداری شهر بم و اداره راه و شهرسازی شهر بم تهیه شده است. بعد از مولفه ‌سازی و کمی سازی داده‌‌های گردآوری شده، به ارزیابی تطبیقی مولفه ‌ها در هر یک از خیابانهای مورد بررسی پرداخته شد که بدین منظور از مدل ویکور استفاده شد که در ادامه به تشریح  فرآیند مدل پرداخته می‌شود:

مدل  VIKOR

ويکور یک روش MCDM توافقی است که توسط آپريکوويچ و زنگ توسعه يافت (Wei, Lin:2008). که بر مبنای روش ال پي متريک1 توسعه یافته است.                                                                فرمول شماره (1)

(Wei, Lin:2008).

·       مرحله اول: تشکیل ماتریس تصمیم گیری؛

·       مرحله دوم: نرمال کردن ماتریس تصمیم گیری؛                                                      فرمول شماره (2)

       (Wei, Lin:2008).

 

·       مرحله سوم: وزن‌دار کردن ماتریس نرمال؛

·       مرحله چهارم: تعیین مقادیر بالاترین و پایین‌ترین ارزش ماتریس نرمال وزنی؛         فرمول شماره (3)

   (Wei, Lin:2008).

·       مرحله پنجم: تعیین مولفه مطلوبیت (S) و مولفه نارضایتی (R)؛                    فرمول شماره (4)

       (Wei, Lin:2008).

·       مرحله ششم: محاسبه مقدار Q و رتبه‌بندی نهایی گزینه‌ها؛                          فرمول شماره (5)

         (Wei, Lin:2008).

هنگام وزن دادن به معیارهای ارزیابی وضعیت مولفه های زیبایی شناختی منظر شهری در باغ شهر بم به نکات زیر توجه شده: برای به دست آوردن بینش در مورد اهمیت و ارتباط هر معیار، با تحقیقات، مطالعات و نظرات تخصصی موجود در مورد زیبایی شناسی منظر شهری از نظر اساتید راهنما ومشاور باتوجه به شناختی که نسبت به شهرداشتند استفاده شده است.  از سویی دیگر دیدگاه ها و اولویت های ذینفعان مربوطه مانند معماران منظر، شهرسازان، ساکنان محلی و بازدیدکنندگان باغ شهر بم در نظر گرفته شده است. در نهایت ویژگی ها و بافت منحصر به فرد باغ شهر بم از جمله جنبه های تاریخی ، فرهنگی و بافت باغی و چگونگی ارتباط هر معیار با این عوامل مدنظر بوده است.

در مطالعه دوم تحقیق که بخش تحلیلی تحقیق را شامل می‌شود،  به تحلیل عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روند موجود منظر شهری بم پرداخته می‌شود که بدین منظور از مصاحبه نیمه‌ساختار یافته‌ای بهره گرفته شده است.  در این بخش از تحقیق جامعه آماری شامل کارشناسان معماری، طراحی شهری و مدیریت شهری باغشهر بم می‌باشند. برای نمونه‌گیری و تعیین حجم نمونه از روش‌های نمونه‌گیری هدفمند و گلوله برفی و برای تعیین حجم نمونه از شاخص اشباع نظری نسب به نمونه‌گیری از جامعه پژوهش استفاده شد. در این راستا، با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند، چند نفر از کارشناسان و اساتیدی که سابقه‌ی سکونت و فعالیت در ارتباط با معماری و ساخت و ساز شهری در باغشهر بم قبل اززلزله و بعد از آن را داشته‌اند انتخاب شدند و در روش گلوله برفی از افرادی که مورد پرسشگری قرار گرفته بودند، خواسته شد سایر افرادی را که در وضعیت مشابهی هستند و می توانند اطلاعات بیشتری ارائه بدهند، معرفی کنند و از آنها نیز پرسشگری به عمل آمد. نمونه گيري گلوله برفي يك روش نمونه گيري غير احتمالي براي مواقعي است كه واحدهاي مورد مطالعه براحتي قابل شناسايي نباشند، در اين روش محقق پس از شناسايي يا انتخاب اولين واحد نمونه گيري، از آن براي شناسايي و انتخاب دومين واحد نمونه گيري استفاده يا كمك مي گيرد(Etikan te al.,2016). این کار تا زمانی که محقق دریافت که اطلاعات دریافتی از طریق مصاحبه تکراری می‌باشند و به اطلاعات بیشتری نخواهد رسید ادامه پیدا کرد که اصطلاحاً در پژوهشات کیفی به آن شاخص اشباع نظری گفته می‌شود که در این مطالعه تعداد افراد مورد بررسی 8 نفر می‌باشد، از مصاحبه‌شونده شماره 6 پاسخ‌هایی که دریافت می‌شد، تکراری بودند، برای حصول اطمینان فرآیند پرسشگری تا نفر8 ادامه یافت،همچنین برای کدینگ و استخراج عوامل از نرم‌افزار ATLAS TI بهره گرفته شد.

 

n معرفی محدوده مورد مطالعه

باغشهر بم در جنوب شرقی استان کرمان واقع شده است و یکی از شهرهای تاریخی با ساختار دفاعی در دل کویر لوت می‌باشد که دارای الگوی زیست و معماری – سازه‌ای منحصر به فردی می‌باشد و وجود 4 اثر با ثبت جهانی و بزرگترین بنای خشتی جهان در این شهر، گواهی بر این واقعیت است که در اقلیم گرم و خشک کویر لوت با بهره‌گیری از سازه‌ها و مصالح بومی و خلاقیت معماران بومی و محلی، جذابیت معماری و سازه‌ای خاصی بر جای مانده است، تا زلزله سال 1382 نمونه‌ی بارز آن را در ارگ بم می‌شد، مشاهده کرد، با این اوصاف و تصویری که باغشهر بم با عناصر طبیعی و سازه‌ای خود برجای گذاشته است، در این پژوهش ابتدا تمامی خیابان های شهر بم با توجه به ساختار شهری آن ( بافت تاریخی ،  بافت تفکیک شده و نوساخته ، بافت خانه – باغ ) مورد ارزیابی و شناسایی قرار گرفته و خیابان ها براساس نوع خیابان ( خیابان شهری ، خیابان اصلی ، بلوار ، خیابان محلی و .... ) دسته بندی شده اند  و در ادامه   کاربری ها و کارکردهای هر خیابان با توجه به موثر بودن عامل باغ در به وجود آمدن شاکله نمونه موردی پژوهش ، به صورت باغی، باغی- مسکونی ، باغی- مسکونی –تجاری ، تجاری ، تجاری – مسکونی تعیین شد و سپس با تعریف ارائه شده که از مطالعه طرح تفصیلی و تحقیقات انجام شده در زمینه خیابان ها و عملکردهای آن به دست آمد ، نوع کاربری هر خیابان مشخص گردید و در مرحله آخر پس از بررسی پژوهش های انجام گرفته ، دلیل انتخاب خیابان های مورد مطالعه در هر یك از این پژوهش ها استخراج گردید و دلایل بدست آمده از پژوهش ها ، معیاری برای انتخاب مسیرهای مورد مطالعه این پژوهش قرار گرفته است معیارها شامل 1-اهمیت بالای خیابان از نظر شریانی 2- اهمیت بالای خیابان به دلیل قرارگیری ساختمان های تاریخی – مذهبی – اداری و تجاری مهم 3- اهمیت بالا به دلیل قرار گیری در مسیرهای گردشگری 4- استفاده اقشار مختلف مردم از خیابان 5- آشفتگی و آلودگی بصری در نماهای ساختمان های حاشیه خیابان می باشند که از هر عملکرد یک خیابان که بیشترین فراوانی معیار انتخاب را داشتند به عنوان نمونه های منتخب جهت ارزیابی انتخاب شدند که موقعیت و اسامی 5 خیابان‌ منتخب در شکل شماره (4) نمایش داده شده است. 

 

شکل شماره (4) موقعیت خیابان‌های مورد مطالعه در باغشهر بم (نگارندگان )

 

 

n  تحلیل یافته‌ها

در مطالعه اول، هر یک از خیابان‌های منتخب بر اساس مولفه ‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری: استفاده از عناصر طبیعی(a)، تعادل بصری(درصد)(b)، سلسله مراتب فضاها (c)، نور و سایه ُ(d)، متریال بودن (e)، ملاحظات زمینه‌ای (f)، ترکیب رنگی (g)، فینیش‌ها (h) که در جدول شماره (1 ) نمایش داده شده اند.

جدول (1) : ماتریس تصمیم‌گیری مولفه های مورد بررسی ( خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور)

اسامی خیابان‌ها	A	B	C	D	E	F	G	H
خیابان چمران	11	10	10	0	0	2	2	83
خیابان بهمن	3	6	6	3	0	0	2	100
خیابان طباطبایی	38	33	56	5	3	8	2	83
خیابان امام شمالی	115	62	107	4	2	10	4	82
خیابان امام جنوبی	61	35	77	4	3	18	3	93

ابتدا همه مقادیر ماتریس به توان ۲ رسانده و مجموع هر ستون جمع می‌گردد و سپس جذر مجموع هر ستون گرفته ‌شده و درنهایت هر یک مقادیر بر جذر به ‌دست ‌آمده تقسیم می‌گردد که در جدول شماره (2) نمایش داده شده است.

جدول(2): ماتریس تصمیم‌گیری نرمال شده( خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور)

اسامی خیابان‌ها	A	B	C	D	E	F	G	H
خیابان امام شمالی	0.081	0.126	0/070	0/000	0/000	0/090	0/329	0.419
خیابان طباطبایی	0.022	0.076	0/042	0/369	0/000	0/000	0/329	0.505
خیابان بهمن	0.279	0.416	0/390	0/615	0/640	0/361	0/329	0.419
خیابان امام جنوبی	0.845	0.781	0/745	0/492	0/426	0/451	0/658	0.414
خیابان چمران	0.445	0.441	0/536	0/492	0/640	0/812	0/493	0.470

براي بيان اهميت نسبي مولفه ‌های مورد بررسی مي‌بايست، وزن نسبي آن‌ها را تعيين كرد. در اين پژوهش به ‌منظور وزن‌دهی بـه مولفه ‌های منتخب، پرسشنامه‌اي تدوين شد تا با استفاده از نظرات خبرگان اين معيارهـا مقايـسه زوجـي شوند. در نهایت وزن مولفه ‌ها بر اساس مـدل AHP فـازي محاسـبه شد که به شرح جدول (3) می‌باشد.

جدول (3): وزن دهی مولفه ­های مورد بررسی( خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور)

مولفه	A	B	C	D	E	F	G	H
وزن	0.211	0.163	0.119	0.091	0.042	0.051	0.258	0.066

جهت وزن‌دار کردن، مقادیر ماتریس نرمال  هر یک از گزینه‌ها بر وزن مولفه ‌ها ضرب می‌گردد .(جدول شماره 4)

جدول (4): ماتریس وزن‌دار شده( خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور)

اسامی خیابان‌ها	A	B	C	D	E	F	G	H
خیابان امام شمالی	0/017	0/021	0/008	0/000	0/000	0/005	0/085	0/028
خیابان طباطبایی	0/005	0/012	0/005	0/034	0/000	0/000	0/085	0/033
خیابان بهمن	0/059	0/068	0/046	0/056	0/027	0/018	0/085	0/028
خیابان امام جنوبی	0/178	0/127	0/089	0/045	0/018	0/023	0/170	0/027
خیابان چمران	0/095	0/072	0/064	0/045	0/027	0/041	0/127	0/031

در این مرحله مطابق جدول شماره 5 ، بزرگ‌ترین و کوچک‌ترین عدد هر ستون تعیین می‌گردد. که منظور از بزرگ‌ترین عدد، یعنی عددی که بیشترین ارزش مثبت را داراست و کوچک‌ترین مقدار یعنی بیشترین ارزش منفی را دارد، بنابراین اگر مولفه مورد بررسی از نوع منفی باشد، بزرگ‌ترین عدد برعکس می‌شود، یعنی می‌شود کمترین مقدار و کوچک‌ترین مقدار می‌شود، بیشترین مقدار و بالعکس.

جدول (5): تعیین مقادیر بالاترین و پایین‌ترین ارزش ماتریس نرمال وزنی مولفه ‌ها (خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور)

	A	B	C	D	E	F	G	H
F+	0/178	0/127	0/089	0/056	0/027	0/041	0/170	0/033
F-	0/005	0/012	0/005	0/000	0/000	0/000	0/085	0/027
(F+)-(F-)	0/174	0/115	0/084	0/056	0/027	0/041	0/085	0/006

درادامه به تعیین مولفه مطلوبیت و نارضایتی پرداخته می‌شود، در این مرحله طبیعتاً برای گزینه‌ها به ازای هر معیار یک مولفه مطلوبیت به دست می‌آید که مجموع آن‌ها مولفه نهایی Sj گزینه‌ها را مشخص می‌کند. بزرگ‌ترین Sj هر گزینه به ازای هر مولفه ، مولفه نارضایتی (R) آن گزینه می‌باشد که در جدول شماره( 6 )نمایش داده شده است.

 

جدول (6) : ماتریس مولفه مطلوبیت و مولفه نارضایتی مولفه ‌ها( خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور)

اسامی خیابان‌ها	A	B	C	D	E	F	G	H
خیابان امام شمالی	0/196	0/151	0/114	0/091	0/042	0/045	0/258	0/062
خیابان طباطبایی	0/211	0/163	0/119	0/036	0/042	0/051	0/258	0/000
خیابان بهمن	0/145	0/084	0/060	0/000	0/000	0/028	0/258	0/062
خیابان امام جنوبی	0/000	0/000	0/000	0/018	0/014	0/023	0/000	0/066
خیابان چمران	0/102	0/079	0/035	0/018	0/000	0/000	0/129	0/026

 در مرحله نهایی به مرتب کردن راهکارها بر اساس مقادیر SI و RI و QI پرداخته می‌شود؛ رتبه خیابان‌های مورد بررسی بر اساس مقدار QI سنجیده می‌شود، که مقدارآن از 0 تا 1 متغیر است و هرچه مقدار QI به عدد 0 نزدیکتر باشد، وضعیت گزینه‌ی مورد بررسی مطلوبتر بوده و از رتبه‌ی بالایی برخوردار است و بر عکس هر چقدر مقدار بدست آمده به عدد 1 نزدیکتر باشد، وضعیت گزینه‌ی‌ مورد بررسی با توجه به مولفه های مورد بررسی چندان مطلوب نبوده و نسبت به گزینه‌های دیگر از رتبه‌ی پایین‌تری برخوردار است. نتايج بدست آمده طبق جدول شماره (7) نشان می‌دهد که به لحاظ مولفه ‌های مورد بررسی خیابان امام شمالی در رتبه اول قرار دارد، خیابان امام جنوبی در رتبه‌ی دوم قرار گرفته است و خیابان‌های بهمن، چمران و طباطبایی با توجه به مولفه ‌های مورد بررسی در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.

جدول (7):  رتبه‌بندی خیابان‌های مورد بررسی موردمطالعه به لحاظ مولفه ‌های زیبایی شناسی منظر شهری( خروجی نرم افزار اکسل براساس مدل ویکور )

خیابان	SI	RI	QI	رتبه گزینه‌ها
خیابان چمران	0/960	0/258	1/00	5
خیابان بهمن	0/880	0/258	0/95	4
خیابان طباطبایی	0/638	0/258	0/81	3
خیابان امام شمالی	0/121	0/066	0/00	1
خیابان امام جنوبی	0/389	0/129	0/32	2

بررسی و مشاهدات میدانی محقق از برخی مولفه ‌های مورد بررسی نشان می‌دهد که در خیابان‌های مورد مطالعه با توجه به مولفه سلسله‌مراتب فضایی، در هر دو خیابان امام‌ شمالی( از میدان امام خمینی تا 17 شهریور) و امام خمینی جنوبی( از 17 شهریور تا میدان سرداران شهید) بیش از 60 درصد جداره‌های شرقی و غربی دارای پیوستگی و مداومت هستند، ولی در خیابان‌های بهمن، چمران و طباطبایی در هر دو جداره‌ی شمالی و جنوبی بیش از 55 درصد ناپیوستگی مشاهده می‌شود که در مجموع دلیل این ناپیوستگی را می‌توان به اراضی بدون حصار و نما و گستردگی ساختمان‌های بدون نما نسبت داد. به لحاظ متریال بودن، با توجه به مطالعه میدانی محقق و تجزیه‌ و تحلیل نقشه‌ی کاربری اراضی شهری باغشهر بم، می‌توان گفت حدود 88درصد از بناهای موجود در خیابان‌های مورد بررسی، از یک نوع مصالح برای طراحی نما استفاده کرده‌اند. یکی دیگر از معیارهایی که در خیابان‌های مورد مطالعه مورد بررسی قرار گرفت، تعادل بصری بود که این مولفه از نسبت ارتفاع خیابان به عرض آن بدست آمد که نسبت مطلوب تقریباً برابر 1 به 2 است، عرض تمامی خیابان‌های مورد مطالعه متغیر می‌باشد، عرض خیابان چمران 16 متر، خیابان بهمن 15 متر، خیابان طباطبایی 24 متر، خیابان امام خمینی(1) 30 متر و خیابان امام خمینی (2) 36 متر محاسبه شده است، با توجه به اینکه تمامی خیابان‌های مورد بررسی تراکم پایینی داشته و توزیع تراکم و طبقات بنا در تمامی خیابان‌های مورد بررسی تقریباً یکنواخت می‌باشد(خیابان چمران حدود 77 درصد یک طبقه، خیابان بهمن حدود 100 درصد یک طبقه، خیابان طبابایی 86 درصد دو طبقه، خیابان امام (از ميدان امام تا ميدان 17 شهريور) 59 درصد دو طبقه و خیابان امام ( از ميدان 17 شهريور تا ميدان سرداران شهيد )، 45 درصد دو طبقه و 41 درصد یک طبقه. با این اوصاف، در تمامی خیابان‌ها ناظري که در پیاده رو قرار دارد، در مجموع بدنه و خط آسمان سمت دیگر خیابان را درك می‌کند، اختلاف شديد طبقاتي در كل خيابان‌ها مشاهده نمي‌شود. ترکیب رنگی و تنوع رنگی نماها و جداره‌ها یکی دیگر از مؤلفه‌های مورد بررسی بوده که در سطح خیابان‌های باغشهر بم بررسی شد، بغیر از جداره‌های خیابان بهمن، تمامی خیابانها در طراحی نمای خود از ترکیبات رنگی متنوعی استفاده کرده‌اند، بویژه خیابان‌های امام شمالی و جنوبی که بیشتر ماهیت تجاری و اقتصادی دارند، برای جذابیت بیشتر از ترکیبات رنگی مختلفی استفاده کرده‌اند. بررسی فینیش‌بودن نمای بناها در سطح خیابانهای مورد مطالعه نشان می‌دهد که خیابان چمران و خیابان امام خمینی شمالی بیشترین تعادل و هماهنگی از نظر تمیزی، بافت و انعکاس را در بین خیابان‌های مورد مطالعه داشته است و از سویی دیگر با توجه به گستردگی و توزیع بناهای فرسوده و بی‌کیفیت در راسته خیابان بهمن، می‌توان گفت حدود 50 درصد از نمای بناهای این راسته به لحاظ مولفه فینیش بودن از کیفیت نامطلوبی برخوردار بوده است، در حالت کلی در خیابانهای مورد مطالعه، میزان فینیش بودن نمای بناها در باغشهر بم در حد متوسط بوده که برخی از بناهای جدید و نوسازی شده دارای پوشش مناسبی بوده و برخی دیگر از بناها فاقد نما، حصار و دیوار بوده و بعضی هم به علت فرسودگی از کیفیت نامناسبی برخوردار بوده‌اند که زیبایی بافت و منظر شهری را به چالش کشانده است. یکی از عینی‌ترین اجزاي منظر شهري، رعایت ملاحظات زمینه‌ای است که در گذشت زمان و پیوند با عناصر محیط پیرامون و الگوهای فرهنگی و هویتی محل شکل می‌گیرد. یکی از چالشهای اساسی در خیابانهای مورد بررسی عدم توجه به ملاحظات زمینه‌ای در طراحی نماها و مناظر شهری بوده است که یکی از نمونه‌های بارز آن استفاده از نمای کلاسیک در طراحی نماها بناها می‌باشد که هیچ سنخیتی با ارزشهای محلی و الگوهای طراحی معماری شهر بم نداشته است که در اکثر خیابان‌های مورد بررسی منجر به عدم هماهنگی در منظره خیابان شده است. طراحی نمای نامتعارف و عدم همخوانی آن با محیط پیرامون که تصاویری از آن در جدول شماره (8) نشان داده شده است، تکمیل کننده بناهای همسایه نبوده است که همین امر منجر به ظاهری از هم گسیخته شده و زیبایی‌شناسی کلی منطقه را مختل کرده است. عدم توجه به محیط پیرامون در برخی از خیابان‌های شهر بم، منجر به ایجاد بناهایی شده که با اقلیم و شرایط محلی خود سازگاری ضعیفی دارند. به عنوان مثال، طراحی نما بدون در نظر گرفتن جهت بنا منجر به افزایش حرارت بیش از حد شده و در نتیجه هزینه های انرژی بالاتری را به همراه داشته است در ارتباط با استفاده از عناصر طبیعی در طراحی منظر شهری شهر بم با وجود کاهش میزان استفاده از این عنصر حیاتی، نکته قابل توجه در شهر بم این است که در بسیاری از نقاط خط آسمان بناها در پیوند با عناصر سبز شکل گرفته است. به عبارتی، با بررسي خط آسمان در خيابان هاي مورد مطالعه، مشخص گرديد كه درختان نقش زيادي در شكل گرفتن خط آسمان در باغ شهر بم دارند و خط آسمان در خیابان‌هاي منتخب بیشتر بوسیله درختان شکل گرفته است. همچنين اختلاف ارتفاع فاحشي در هيچ يك از خيابان‌هاي مورد مطالعه به جز يك مورد در خيابان امام خميني(از ميدان امام خميني تا ميدان سرداران شهيد)، ارتفاع زياد مسجد جامع نسبت به بناهاي اطراف آن، مشاهده نشد و همچنين عقب نشيني هم در يك محدوده از همين خيابان وجود دارد كه باعث شكستگي در يك نقطه از خط آسمان شده است، اما مي‌توان گفت که خط آسمان در بيشتر جدارهاي مورد مطالعه، هماهنگ و متعادل است. یکی از چالشهایی که در ارتباط با طراحی منظر شهری بم در بین خیابانهای مورد بررسی بیشتر به چشم می خورد عدم توجه به عنصر نورپردازی و سایه می‌باشد. همانطور که توجه به نور و سایه در طراحی ساختمان های فردی مهم است، در چشم انداز کلی شهری نیز بسیار مهم است. استفاده از نور و سایه می تواند به ایجاد حس مکان و هویت در یک شهر یا شهرک کمک کند. برای مثال، با وجود نشانه‌های محدود معماری محلی و بومی در شهر بم از این عنصر برای ایجاد تصویری زیبا و برجسته برای نمایش عناصر طبیعی(نخلها) و دیوارها و حصارهای گلی استفاده نشده است و به نوعی جذابیت‌های محدود معماری در حاشیه خیابان‌ها در حاشیه قرار گرفته‌اند، عدم نورپردازی و سایه‌پردازی در سطوح خیابان عمق و بافت را از مناظر خیابانی و نماهای شاخص بومی گرفته و ناظران را از داشتن تجربه‌ی جذاب و پویا محروم کرده است. از سویی دیگر،گستردگی نماهای مسکونی یکنواخت و نیمه‌تمام در برخی از جداره‌ها محیط و منظر شهری مسطح و بدون الهامی را در نقاط مختلف شهر به تصویر کشیده است. جدول شماره (8) نمایی از برخی مولفه های مورد بررسی نشان داده شده است.

 

جدول شماره(8): نمایی از برخی مؤلفه‌های مورد بررسی در خیابان‌های مورد بررسی (باغشهر بم) ( نگارندگان )

استفاده از نمای رومی غیرمتعارف	استفاده از نمای رومی غیرمتعارف	عدم‌همخوانی متریالها، عدم هماهنگی و پیوستگی مصالح
فاقد نما بودن بناها، آشفتگی بصری به علت تابلوها و آفتاب زدگی آنها	زیبایی ناشی از حفظ عناصر طبیعی و نخلها در جداره‌ها	نازیبایی ناشی از وجود نماها و بناهای نیمه‌ تمام در سطح شهر
استفاده از حصارهای نامتعارف	عدم بهره‌گیری از عناصر طبیعی در منظر شهری و در حاشیه ماندن آنها	وجود دیوارهای کاهگلی در سطح شهر وتوجه به معماری بومی
عدم رعایت ریتم و پیوستگی	عدم رعایت ریتم و پیوستگی	آلودگی بصری ناشی از تابلوها و دیوار نگاره‌ها

 

 

 

شناخت و تحلیل ساز و کارهای دخیل در وضعیت موجود منظر شهری بم

در مطالعه دوم تحقیق به شناخت و تحلیل عوامل دخیل در وضعیت موجود منظر شهری بم پرداخته شد، با توجه به یافته‌های حاصل از مطالعه‌ی نخست تحقیق، شناخت و بنیان لازم برای پیشبرد مطالعه‌ی دوم تحقیق بدست آمد و تصویری از وضعیت مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در خیاباهای مورد مطالعه ارائه گردید. شناخت عوامل دخیل در وضعیت موجود منظر شهری از نگاه کارشناسان و متخصصین محلی که دانش و آگاهی فنی و تاریخی لازم را در ارتباط با الگوی معماری و شهرسازی باغشهر بم را دارند، می‌تواند در شناخت نقاط ضعف، قوت و فرصتهای بهبود کیفیت منظر شهری بم بسیار کارساز باشد؛ در این مرحله از تحقیق از نظر 8 کارشناس محلی با استفاده از روش مصاحبه نیمه‌ ساختاریافته بهره گرفته شد که در جدول شماره (9) به برخی از نظرات نمونه‌های منتخب اشاره شده است.

جدول(9): نمونه‌ای از کدگذاری اولیه مصاحبه‌‌ها ( نگارندگان )

مصاحبه‌شونده	متن مصاحبه	کدگذاری اولیه
1	این که افراد در ساخت نمای بناها به صورت سلیقه ای عمل می کنند ، یکی از مهمترین چالش هاست. نبود یک سری قوانین خاص که افراد در صورت ساخت ملزم به رعایت آن ها باشند، ساخت نماهای متناسب با اقلیم، یکسان‌سازی کد ارتفاعی پنجره‌ها و موارد دیگر که می‌تواند قدمی مهم در جهت زیباسازی فضای شهری باشند.	سلیقه‌ای بودن نماها، فقدان قوانین خاص در ارتباط با نماسازی، توجه به عامل اقلیم در نماسازی و تبدیل به تبصره قانونی نشدن، هماهنگی ارتفاع پنجره‌ها،
3	در طی ساخت و ساز اتفاقی که افتاده اینه که حداقل از نظر من الگوهای بومی و حتی اون چیزی که قبل از زلزله رایج بود ناخواسته و به یکباره نادیده گرفته شد و تمام سمت و سو رفت به سمت مصالح نو ، سبک های جدید مثلا نماهای رومی جدید و سبک های غیر بومی ، انواع سفال‌ها را به صورت رنگی دیدیم و آن چیزی که بود کاملا متحول شد. شایدم به دلیل اینکه حجم تخریب آنقدر زیاد بود که ما به یکباره تمام آن الگوها‌ی قبلی را از دست دادیم به دلیل اینکه برای ما رایج نیست که حتی معماری معاصری که مربوط به 50 سال گذشته‌ام بوده را مستند سازی کنیم به همین دلیل بعد زلزله تقریباً تمام الگوهایی بود که در شهرهای دیگه رواج داشت  به واسطه حضور اون نهادهایی که متولی بودن هم تاثیر گذار بود این ها باعث شد که روند قبلی واقعا اتفاق نیفته و یک تغییر اساسی در شهر صورت بگیره.	از بین رفتن الگوهای بومی در روند طراح، تغییر الگوی ساخت و ساز بعد از لزله، شکل‌گیری سبکهای جدید و ناآشنا با محیط شهری بم، گستردگی حجم تخریب زلزله وتأثیر آن بر منظر شهری بم، عدم مستندسازی الگو و سبک معماری قدیمی و سنتی، الگوبرداری نادرست از الگوی ساخت و ساز شهرهای دیگر.
5	ببینید ما بیشتر از اینکه چالش داشته باشیم مشکل داریم مسئله اینه که اکثر نماهایی که ما داریم برنامه ریزی نشده است، یعنی ما برنامه مدونی برای سیمای شهر بم نداریم که بخوایم مبنایی را براش تعریف کنیم، بخاطر همین  بعد این مسئله نما یک بخشیش گره خورده به اقتصاد و زندگی مردمه؛ ما اکثرا در سطح شهر نماهایی را میبینیم که حتی الگو و مصالح بکار برده مصالح سفت کاریه در واقع حتی به مرحله نازک کاری نرسیده و رها شده یعنی بخشی از سیمای شهر ما را ساختمان هایی تشکیل می دهند که اصلا فاقد نما و در مرحله سفت کاری باقی مانده و اصلا نازک کاری نرسیده که بخش زیادی از سیمای شهر را تشکیل می دهد که خیلی نازیبا هست یک بخش دیگه ساختمان هایی تشکیل میدهند که نما کار شده ولی از اونجایی که ما در واقع الگویی برای طراحی نداریم مصالح مختلف رنگ های مختلف ،تکنیک های مختلف اومده اجرا شده و خیلی نابسامانه آن چیزی که در حال حاضر شاهدش هستیم.	عدم برنامه ریزی برای نماها، عدم تدوین برنامه برای سیمای شهر، تأثیر مشکلات اقتصادی بر منظر شهری و نماسازی، نیمه تمام ماندن نماها، نبودن الگوی مشخص برای نماسازی و استفاده از مصالح

 بعد از بررسی و پیاده‌کردن متن‌های مصاحبه از فایل صوتی و انسجام‌دهی به آنها با همکاری دو کدگذار، به استخراج کدهای اولیه و غربالگری کدهای مشابه پرداخته و کدگذاری ثانویه صورت گرفت که در فرآیند کدگذاری ثانویه به تعدیل، ادغام کدهای مشترک و حذف کدهای تکراری پرداخته شد. در نهایت از کدهای ثانویه، مفاهیم و مؤلفه‌های مؤثر در شکل‌گیری و تداوم وضعیت موجود منظر شهری شناسایی گردید که نتایج در جدول (10) ارائه شده است. قابل ذکر است، در فرآیند کدگذاری و استخراج مفاهیم از نظرات کارشناسان و متخصصینی که در فرآیند مصاحبه و پرسشگری شرکت کرده بودند، استفاده شد و از این طریق به ارتقای سطح پایایی نتایج مصاحبه پرداخته و نتایج قابل اطمینانی تولید گردید.

جدول (10): مقوله‌های شناسایی شده ( نگارندگان)

ردیف	مؤلفه	کد	منبع کد
1	مديریتی و نهادی(a)	فقدان قوانین خاص در ارتباط با نماسازی(a1)  عدم توجه به عامل اقلیم در نماسازی (a2) عدم برنامه‌ریزی برای نماها(a3) عدم تدوین برنامه برای سیمای شهر(a4) نبودن الگوی مشخص برای نماسازی و استفاده از مصالح(a5)	5و 6 و 7 و 3
2	بحرانهای طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی(b)	تأثیر مشکلات اقتصادی بر منظر شهری و نماسازی(b1) آثار روانی بعد از زلزله(b2) توجه به مسائل فنی و مقاومت بنا بجای تزئینات(b3) اولویت بندی نیازها بعد از  مشکلات اقتصادی(b4) توجه به امنیت جانی به جای سلیقه و ...(b5) تغییر سبک زندگی بعد از زلزله(b6) توجه به سازه به جای فرم و منظر  بعد از زلزله(b7)	5 و 7و 6و 8
3	الگوبرداری نادرست(c)	نبودن الگوی مشخص برای نماسازی و استفاده از مصالح(c1) از بین رفتن الگوهای بومی در روند طراح، تغییر الگوی ساخت و ساز بعد از زلزله(c2) شکل‌گیری سبک‌های جدید و ناآشنا با محیط شهری بم(c3) عدم مستندسازی الگو و سبک معماری قدیمی و سنتی(c6)  الگوبرداری نادرست از الگوی ساخت و ساز شهرهای دیگر(c5) الگوبردای از سبکهای مدرن و عدم توجه به الگوهای پست مدرن(c6)	4 و 2 و 3و 7 و 6
4	تضادها و تناقضات(d)	داشتن الگوی همانند در ساخت و سازها، نداشتن تنوع در ساخت و ساز و شکل‌گیری نماها(d1) نبود هماهنگی و هارمونی اجزأ با ساختار شهری(d2) تغییر الگوی ساخت و ساز قبل و بعد از زلزله(d3) عدم انطباق و سنخیت مصالح با اقلیم منطقه(d4) استفاده از عناصر مدرن در نماسازی از جمله شیشه(d5) عدم انطباق رنگ نماها با کلیت منطقه(d6) عدم تطابق عناصر مصنوع با زیبایی‌های طبیعی شهر(d7)	1و 2 و 3 و 4 و 7
5	عدم توجه به عناصر طبیعی(e)	عدم بهره‌گیری از منظر باغ‌ها در زیباسازی شهری(e1) عدم توجه به جوی‌ها و مسیرهای آب و ساماندهی و پاکسازی این عناصر(e2) عدم توجه به ارتفاع نخلستان‌ها در تعریف خط آسمان(e3) تسلط خیابان‌ها و ماشین‌ها بر عناصر طبیعی و درختان(e4)  جانمایی نامناسب معابر و خطر نابودی درختان(e5)	1 و 3و 5 و 8
6	عوامل فردی(f)	سلیقه‌ای بودن نماها(f1) تغییر اولویتها برای افراد(اولویت ساخت سریع  و عدم توجه به نماها)(f2) فاقد نما بودن بسیاری از بناها در سطح شهر توسط مردم(f3)	8 و 1 و 5 و 3

نتایج حاصل از مصاحبه و پرسشگری  از متخصصان گویای این است که شهر بم به علت بحران طبیعی زلزله و به دنبال آن مشکلات اقتصادی و اجتماعی ، تخریب شهر و بناهای سنتی که موجب شد مردم نسبت به معماری سنتی تصویر ذهنی بدی پیدا کنند و بیشترین توجه خود را در زمان ساخت به سازه و استحکام بنا دهند و به نما توجهی نداشته باشند و همچنین فوت استاد کاران سنتی و .... موجب شد تا این شهر به لحاظ منظر شهری با چالشهای جدی مواجه بوده است . نتایج نشان داد که چالش ها و عوامل اصلی نامطلوبی کیفیت زیبایی شناسی منظر شهری بم در 6 گروه 1 -عوامل فردی مانند سلیقه ای بودن نماها ، تغییر اولویتها برای افراد( اولویت ساخت سریع و عدم توجه به نماها) و فاقد نما بودن بسیاری از بناها در سطح شهر ، 2 -قانونی و مدیریتی مانند فقدان قوانین خاص در ارتباط با نما سازی، عدم توجه به عامل اقلیم در نما سازی و تبدیل به تبصره قانونی نشدن، عدم برنامه ریزی برای نماها ، عدم تدوین برنامه برای سیمای شهر، نبودن الگوی مختص برای نماسازی و استفاده از مصالح، 3- بحرانهای اقتصادی و طبیعی و.. مانند تأثیر مشکلات اقتصادی بر منظر شهری و نماسازی ، آثار روانی بعد از زلزله ، توجه به مسائل فنی و مقاومت بنا بجای تزئینات ، اولویت بندی نیازها بعد از مشکلات اقتصادی ، توجه به امنیت جانی به جای سلیقه و ... ، تغییر سبك زندگی بعد از زلزله ، توجه به سازه به جای فرم و منظر بعد از زلزله ، 4 -عدم توجه به عناصر طبیعی در ساماندهی مناظر شهری مانند عدم بهره گیری از منظر باغها در زیباسازی شهری ، عدم استفاده از عنصر آب در زیباسازی مناظر شهری، توجه به جویهای و مسیرهای آب و ساماندهی و پاک سازی این عنا صر، عدم توجه به ارتفاع نخلستانها در تعریف خط آسمان، نابودی فضاهای طبیعی در گذر زمان، تسلط خیابانها و ماشین ها بر عناصر طبیعی و درختان، جانمایی نامنا سب معابر و خطر نابودی درختان، 5 -الگوبرداری های نادر ست مانند نبودن الگوی مشخص برای نما سازی و ا ستفاده از مصالح ، از بین رفتن الگوهای بومی در روند طراحی، شکلگیری سبکهای جدید و ناآشنا با محیط شهری بم ، عدم مستندسازی الگو و سبك معماری قدیمی و سنتی، الگوبرداری نادر ست از الگوی ساخت و ساز شهرهای دیگر، الگوبردای از سبکهای مدرن و عدم توجه به الگوهای پست مدرن، 6 -تضاد و ناهماهنگی ها مانند دا شتن الگوی همانند در ساخت و سازها، ندا شتن تنوع در ساخت و ساز و شکلگیری نماها ، نبود هماهنگی و هارمونی اجز با ساختار شهری، تغییر الگوی ساخت و ساز قبل و بعد از زلزله، عدم انطباق و سنخیت مصالح با اقلیم منطقه، استفاده از عناصر مدرن در نما سازی از جمله شیشه، عدم انطباق رنگ نماها با کلیت منطقه ، عدم تطابق عناصر مصنوع با زیبایی های طبیعی شهر که از نگاه کارشناسان مستخرج شدند ، قرار می گیرند و ارتقای کیفیت منظر شهری منوط به برطرف کردن و از میان بردا شتن چالشهای یاد شده ا ست. و بدین منظور راهکارهای دخیل در ارتقا کیفیت زیبایی شنا سی منظر باغ شهر بم را در 1 -ا ستفاده معمار و طراح از پتانسیل ها و نیروهای حاکم بر محیط و سایت 2 -فرهنگ سازی و تغییر سلیقه مردم با الگو سازی های مناسب 3 -تدوین قوانین و ضوابط توسط نهادها و یکپارچگی آ نها 4 -توجه به صنعت ساختمان و مصالح 5- ایجاد نهادهای نظارتی جهت کنترل قوانین و اجرای آن و 6 -تدوین ضوابط و قوانین جهت حفظ باغات و قنوات می دانند . که در شکل شماره (5) نمودار درختی مولفه های شناسایی شده نشان داده شده است.

 

 

شکل شماره(5): نمودار درختی مؤلفه‌های شناسایی شده ( خروجی نرم افزار atlas ti )

 

تحقیق حاضر با توجه به اهداف تحقیق و ماهیت توصیفی-تحلیلی آن از دو مطالعه تشکیل شده است، در مطالعه اول تحقیق، به بررسی و ارزیابی مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری 5 خیابان منتخب باغشهر بم پرداخته شد که نتایج حاصل از این بخش نشان داد که در باغشهر بم به لحاظ معیارهای عینی زیبایی‌شناسی شهری، بین خیابان‌ها تفاوت آشکاری وجود دارد، البته سنجش نمونه‌ها بر اساس نسبت کاربری‌هایی که در راسته‌ها توزیع شده است، صورت گرفت، یافته‌های حاصل از ارزیابی مؤلفه‌ها، گویای این است که دو خیابان امام خمینی جنوبی و شمالی به لحاظ مؤلفه‌های زیبایی شناسی منظر شهری، وضعیت مطلوب‌تری دارند، ولی خیابان‌های بهمن، چمران و طباطبایی وضعیت چندان مطلوبی ندارند و تصویر چندان زیبا و ماندگار در ذهن مخاطبان ایجاد نمی‌کنند. بمنظور شناسایی علل شکل‌گیری وضعیت موجود منظر شهری بم در مطالعه دوم تحقیق به مصاحبه از کارشناسان و متخصصین محلی پرداخته شد. از نگاه کارشناسان و متخصصین، گسست از تاریخ و فرهنگ بومی مردم، بحران‌های اقتصادی، طبیعی و اجتماعی، عدم توجه به عناصر طبیعی، اعمال سلیقه های فردی در سایه نبود قانون و ضوابط نظارتی در نابسامانی منظر شهری باغشهر بم بسیار دخیل هستند و ارتقای کیفیت منظر شهری به برطرف کردن و اصلاح چالش‌های یاد شده منوط می‌باشد. پس از تجربه زلزله‌ی سال 1382 شهر بم، اثرات روانی عمیقی بر افراد و جوامع محلی داشته است. مردم محلی بعد از زلزله شهر بم احساس از دست دادن ایمنی، امنیت و ثبات کردند که  بر رفاه و درک آنها از منظر شهری تأثیر گذاشته است. این اثرات روانشناختی بر ترجیحات طراحی معماری و زیبایی شناسی تأثیر گذاشته است. برای مثال،  در این وضعیت مردم محلی به جای تمرکز صرف بر ملاحظات زیبایی شناختی، بر ساختمان ها و فضاهایی که حس ایمنی و انعطاف پذیری را ارائه می دهند، تاکید بیشتری کنند. بطور کلی،پس از بحران‌های طبیعی، اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی، اغلب اولویت‌ها به سمت پرداختن به مسائل فنی و ایجاد مقاومت به جای تمرکز بر عناصر تزئینی تغییر می‌کند. در زمان بحران، نگرانی اصلی تضمین ایمنی و یکپارچگی ساختاری ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها است. بنابراین زیبایی شناسی و ویژگی های تزئینی ممکن است در اولویت نباشند. گرچه اگر این امر به درستی مدیریت شود می تواند منجر به یک رویکرد مفیدتر و مینیمالیستی برای طراحی، با تاکید بر دوام و انعطاف پذیری شود. همه این ها نشان می‌دهد که بحران‌های طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌توانند بر چالش‌های زیبایی‌شناختی منظر شهری تأثیر بگذارند. با این حال، ایجاد تعادل بین پرداختن به نیازهای فوری و حفظ کیفیت زیباشناختی طولانی مدت محیط شهری مهم است.

یکی از چالشهای اساسی دیگر که در ارتباط با طراحی نما و مناظر شهری بم به چشم می‌خورد، عدم توجه به نیازهای و ترجیحات مردم محلی در روند طراحی است، عدم توجه به نیازهای کاربران و الگوهای فرهنگی بومی در طراحی نماهای شهری تأثیر بسزایی در زیست پذیری و سرزندگی شهر بم داشته است. نمای ساختمان اغلب اولین نقطه تماسی است که افراد با یک ساختمان دارند و می تواند تجربه آنها از محیط اطراف را شکل دهد؛ بیشتر طرحهای شکل گرفته شده در شهر بم با الگوهای فرهنگی محلی سنخیتی نداشته و منجر به ایجاد بناهایی شده است که با محیط اطراف همخوانی و  چندان مورد استقبال جامعه‌ی محلی قرار نگرفته است. این می تواند منجر به عدم انسجام اجتماعی شود، چرا که مردم ممکن است احساس بیگانگی نسبت به ساختمان و محله اطراف کنند، نکته‌ای که "کریستوفر رن" بر آن تأکید داشت و وی معتقد بود که طراحی مناظر شهری باید کاربردی، سازگار و در عین حال زیبایی داشته باشد تا نیازهای کاربران و مخاطبان فضا را تأمین کند. در حالت کلی وضعیت مناظر شهری بم با توجه به مولفه های مورد بررسی چندان مطلوب نبوده است که به نوعی می‌توان گفت با توجه به تاریخ و پیشینه غنی معماری و فرهنگ شهر بم که نمونه‌ی بارز آن ارگ بم می‌باشد که نبوغ معماری این شهر را به تصویر می‌کشد، ولی مناظر شهری موجود از نظر زیبایی و سرزندگی چندان دلپذیر نبوده و از نظر عملکردی، فرهنگی و محیطی بازتاب‌کننده جامعه و الگوی بومی شهر بم نمی‌باشد.

چالش‌ دیگر زیبایی‌شناختی منظر شهری بم تحت تأثیر عوامل اداری و نهادی از جمله ساختارهای حاکمیتی، سیاست‌ها و مقررات است. این عامل نشان می‌دهد که نحوه اداره شهر، سیاست‌ها و مقررات موجود و چارچوب نهادی کلی بر کیفیت زیبایی‌شناختی منظر شهری بم تأثیر گذاشته است که پرداختن به این عوامل اداری و نهادی می تواند به طور بالقوه چالش های زیبایی شناختی را کاهش دهد و به بهبود محیط شهری کمک کند. به عبارتی چالشهایی که در این رابطه در این تحقیق شناسایی شد میتوان به این موارد اشاره کرد:

1-       یکی از مشکلات مدیریتی و نهادی مرتبط با چالش‌های زیبایی‌شناختی منظر شهری شهر بم، نبود قوانین یا مقررات خاص حاکم بر نماسازی است. هنگامی که هیچ دستورالعمل روشنی وجود نداشته باشد، می تواند منجر به توسعه ناسازگار و تصادفی نماها در سراسر شهر شود. این فقدان مقررات منجر به عدم انسجام بصری منظر شهری بم شده است، در بیشتر خیابان ‌های مورد مطالعه بنا ها با یکدیگر یا محیط اطراف هماهنگ نیستند. همچنین این چالش منجر به ساخت و ساز با کیفیت پایین و استفاده از مصالح نامناسب شده است که بر کیفیت کلی زیبایی شناسی منظر شهری تأثیر گذاشته است.

2-       مشکل دیگر عدم در نظر گرفتن فاکتور اقلیم در نماسازی است. شهر بم دارای اقلیم گرم و خشک است و در طراحی نما باید عواملی مانند نور خورشید، دما، باد و بارندگی در نظر گرفته شود. نادیده گرفتن این ملاحظات اقلیمی می تواند منجر به مصرف ناکارآمد انرژی، ناراحتی برای ساکنان و تأثیر منفی بر جذابیت بصری کلی شهر شود. برای مؤسسات و نهادهای مدیریتی مهم است که دستورالعمل‌هایی را ایجاد کنند که طراحی نمای پایدار و سازگار با آب و هوا را برای ارتقای کیفیت زیبایی‌شناختی و زیست‌پذیری منظر شهری ترویج کند.

3-        چالش دیگر عدم برنامه ریزی برای نماها در توسعه منظر شهری است. نماها نقش مهمی در شکل دادن به تجربه بصری یک شهر دارند. زمانی که توجهی به حفظ یا ارتقای نماها از نشانه‌ها، ویژگی‌های طبیعی یا دیگر عناصر زیبایی‌شناختی نمی‌شود، می‌تواند منجر به از دست دادن علاقه بصری و یک محیط شهری یکنواخت شود. برنامه‌ریزی و هماهنگی مناسب بین مؤسسات، معماران و برنامه‌ریزان شهری برای اطمینان از محافظت از نماها و ادغام در فرآیند طراحی ضروری است و به ایجاد چشم‌انداز شهری جذاب‌تر کمک می‌کند.

مشکلات اقتصادی نیز می تواند تأثیر بسزایی بر منظر شهری و طراحی نما داشته باشد. در زمان بحران اقتصادی یا رکود، ممکن است کمبود سرمایه گذاری در پروژه های توسعه شهری وجود داشته باشد که منجر به بی توجهی یا تخریب ساختمان ها و زیرساخت ها شود. منابع مالی محدود برخی ساکنین شهر بم پس از زلزله منجر به تکمیل نشدن نما ها در این شهر شده است که بر کیفیت کلی زیبایی شناسی منظر شهری تأثیر منفی گذاشته است. در چنین شرایطی، ملاحظات زیبایی‌شناختی ممکن است در اولویت‌های اقتصادی قرارنگیرند و منجر به کاهش جذابیت بصری شهر شوند.

درارتباط با کد الگوبرداری نادرست از سبکهای غربی و بیگانه در منظرشهری بم باید گفت، عدم وجود مدلی خاص برای نماسازی و استفاده از مصالح غیربومی منجر به انتخاب هایی در طراحی در شهر بم شده است که با چالش های زیبایی شناختی منظر شهری بم همخوانی نداشته باشد. یکی از دلایل این امر، از بین رفتن الگوهای بومی در فرآیند طراحی و تغییر الگوی ساخت پس از زلزله به مشکلات مدل سازی نادرست کمک کرده است. که این امر  منجر به از بین رفتن زیبایی شناسی منحصر به فرد منظر شهری و عدم تداوم فرهنگی در طراحی شود. همچنین یکی از چالشهای جدی در ارتباط با کد شناسایی شده، عدم مستندسازی الگوها و سبک‌های معماری قدیمی و سنتی شهر بم که باعث مشکلات مدل‌سازی نادرست منظر شهری بم شده است. بدون مستندات مناسب، طراحان ممکن است به اطلاعات و دانش لازم برای گنجاندن عناصر معماری محلی در طرح های خود دسترسی نداشته باشند که این امردرشهر باعث  از دست دادن میراث فرهنگی و بی توجهی به زیبایی شناسی منحصر به فرد منظر شهری شده است. زمانی که طراحان بدون در نظر گرفتن بافت خاص شهر بم سعی در تکرار الگوهای ساخت و ساز شهرهای دیگر دارند، مدل سازی نادرست رخ داده است. این الگوبرداری نادرست در شهر بم به ایجاد ساختمان هایی شده که برای آب و هوا، فرهنگ یا منظر محلی مناسب نیستند و باعث ایجاد عدم تطابق بین طراحی و محیط شهری شده است. یکی دیگر از مشکلاتی که باعث  آشفتگی بصری از مدل سازی های نادرست ناشی شده، تمرکز انحصاری بر الگوبرداری ظاهری سبک های مدرن بدون در نظر گرفتن مدل های پست مدرن است. رواج این سبک منجر به عدم تنوع در بیان معماری و عدم پاسخگویی به نیازها و ترجیحات در حال تحول منظر شهری بم شده است.

چالش دیگری که از متنهای مصاحبه استخراج گردید، عدم تنوع در الگوهای ساخت و شکل گیری نماها که یک منظر شهری یکنواخت و تکراری ازخود در شهر بم به نمایش گذاشته است که در آن همه ساختمان ها ظاهری مشابه دارند و منحصر به فرد نیستند. این ضعف باعث به عدم علاقه بصری شده و مانع توسعه یک محیط شهری پر جنب و جوش و پویا شده است. از سویی دیگر، در این رابطه عدم هماهنگی و همخوانی قطعات با ساختار شهری بم چشم‌انداز نامنظمی از خود به تصویر کشیده است. در بیشتر قسمتهای شهر بناها بدون در نظر گرفتن بافت اطراف و بدون ادغام با بافت شهری موجود طراحی شدند. بخشی از این عدم هماهنگی به تغییر الگوی ساخت و ساز بعد از زلزله برمی‌گردد که به تناقضات و ناهماهنگی در منظر شهری کمک کرده است. بعد از زلزله شهر بم، شیوه های طراحی و ساخت به طور ناگهانی به دلیل یک بلای طبیعی تغییر کرده است که عدم تداوم و انسجام در سبک ها و الگوهای معماری منظر شهر بم را به رخ کشیده است. در ارتباط با عدم هماهنگی وتضادها و تناقضاتی که درمنظر شهری بم مشاهده می‌شود، این عناصر اثرگذار هستند:

استفاده از مصالح نامناسب با توجه به اقلیم منطقه مشکلات زیبایی را به همراه داشته است. به عنوان مثال، در شهر بم با توجه به شرایط خاص آب وهوایی، استفاده از موادی که در برابر گرما مقاوم نیستند یا از نظر انرژی کارآمد نیستند، منجر به تخریب ساختمان‌هایی شده است که به سرعت خراب می‌شوند یا در دراز مدت پایدار نیستند. همچنین، استفاده از عناصر مدرن مانند شیشه بیش از حد در نماسازی بناهای شهر بم بویژه در راسته‌های تجاری، تناقضاتی با چالش های زیبایی شناختی منظر شهری ایجاد کرده است. هنگامی که عناصر مدرن بدون در نظر گرفتن بافت معماری و محیط اطراف ترکیب شوند، می توانند هماهنگی و انسجام بصری شهر را مختل کنند. به عنوان مثال، استفاده بیش از حد از شیشه می تواند تضاد کاملی با سبک های معماری موجود ایجاد کند و می تواند منجر به عدم یکپارچگی بصری شود. زمانی که عناصر مصنوعی مانند تابلوها، نورپردازی یا عناصر تزئینی با زیبایی طبیعی شهر ناسازگار باشند، می تواند تضادها و چالش های زیبایی شناختی ایجاد کند. به عنوان مثال،  در شهر بم به خصوص در راسته‌های تجاری قرار دادن بیلبوردهای بزرگ و سرزده،  زیبایی طبیعی را  راسته را کاهش داده و هماهنگی بصری منظر شهری را مختل کرده است. مهم است که تأثیر عناصر مصنوعی بر کیفیت کلی زیبایی شهر را در نظر گرفته شود و اطمینان حاصل شود که آنها به جای کاهش زیبایی طبیعی، زیبایی طبیعی را افزایش می دهند. عامل دیگر در ارتباط با تضادها و تناقضات منظر شهری بم، زمانی است که رنگ نماها با متراژ کلی مطابقت نداشته باشد. وقتی ساختمان ها دارای نماهایی با رنگ هایی هستند که با محیط اطراف در تضاد هستند یا با پالت رنگ موجود هماهنگی ندارند، می تواند ناهماهنگی بصری ایجاد کند. عدم هماهنگی رنگ می تواند منجر به یک چشم انداز شهری نامطلوب و از هم گسیخته شود.

یکی از چالشهای جدی منظر شهری بم عدم توجه به عناصر طبیعی در پرداختن به زیبایی مناظر شهری می‌باشد، در این رابطه بیشتر چالشها به نحوه‌ی مدیریت شهری برمیگردد، هنگامی که شهرها از گنجاندن باغ ها و فضاهای سبز در تلاش های زیباسازی شهری غفلت می کنند، می تواند منجر به کمبود عناصر طبیعی در منظر شهری شود. شهر هنمانطورکه درعنوان تحقیق اشاره شده است قبلاًبه عنوان باغشهر شناخته شده و ثبت جهانی شده است، وجود باغ های نخل در این شهر قبلاً مزایای بی شماری از جمله بهبود کیفیت هوا، کاهش آلودگی صوتی و ایجاد جذابیت های زیبایی داشته است. آنها همچنین فرصت هایی برای فعالیت های تفریحی ارائه می دادند و به نوعی هویت شهر بم به شمار می‌آمدند. از سویی دیگر، نهرها و مسیرهای آبی نقش مهمی در منظر شهری از نظر زیبایی و عملکرد شهر بم داشتند که درایجاد حس آرامش  و به عنوان نقاط کانونی برای فعالیت های تفریحی نقش مهمی بازی می‌کردند. با این حال، زمانی که شهرها به این عناصر طبیعی توجه نکنند، ممکن است مورد غفلت و آلودگی قرار گیرند. که هیمن غفلت در شهر بم منجر به تخریب محیط شهری شده است و خطراتی برای سلامت و رفاه ساکنان ایجاد کند. برای شهرها سازماندهی مناسب و تمیز کردن نهرها و مسیرهای آبی برای اطمینان از حفظ آنها و به حداکثر رساندن مزایای بالقوه آنها در منظر شهری مهم است. ارتفاع نخلستان ها، یا خوشه های درختان، می تواند به طور قابل توجهی به کیفیت زیبایی منظر شهری کمک کند. در بیشتر قسمتهای شهر بم در نظر گرفتن ارتفاع نخلستان ها در تعیین خط افق غفلت شده، که باعث شده منظر شهری بم یک محیط شهری یکنواخت و از نظر بصری غیرجذاب شود. بطور کلی نادیده گرفتن ارتفاع نخلستان ها در طراحی منظر شهری بم به از دست رفتن فرصت ها برای افزایش جذابیت زیبایی شناختی و زیبایی کلی منظر شهری شهر بم را بدنبال داشته است. بخشی دیگر از عدم استفاده و توجه به عناصرطبیعی در شهر بم این است که خیابان ها و اتومبیل ها بر چشم انداز شهری تسلط دارند، عناصر طبیعی و درختان تحت الشعاع قرار گرفته و مورد بی توجهی قرار گرفته است. بنابراین، برای ایجاد یک محیط شهری متعادل تر و پایدار، اولویت بندی و ادغام عناصر طبیعی و درختان در برنامه ریزی و طراحی شهری مهم است تا اطمینان حاصل شود که آنها نادیده گرفته نمی شوند.

اولین راهکار پر کردن خلأهای قانونی و ضابطه‌مندی نماسازی و پرداختن به نما از سوی مدیریت شهری است که  نیاز به سیاستگذاری و اصلاحات در مقیاس کلان دارد، مدیریت شهری در هر شهر با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی و هویتی نوع مشخصی از نما را در نظر می‌گیرد، اما سلایق و علایق متفاوت مالکان و معماران موجب شده تا آنها نوعی از نما را برای شهر و ساختمان‌ها اجرایی کنند که متناسب با طرح‌های از پیش تعیین شده نیست و همین امر به گسترده‌تر شدن اغتشاشات بصری دامن می‌زند، بنابراین باید اختیارات و خلأ‌های قانونی در ارتباط با اعمال سلیقه‌های متفاوت تنظیم و تصویب گردد، به همان نسبتی که به موضوعات تراکم و تغییرات کاربری پرداخته می شود، باید محدودیت‌ها و ضابطه‌مندی نماسازی و منظر شهری به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد؛ در ارتباط با برنامه ریزی مدیریت شهری و نظارت بر منظر شهری، مدیریت شهری می‌تواند شهر را منطقه‌بندی کند تا از این طریق بتواند قوانین تعیین شده را اعمال کند و هم از مناطقی که دارای بافت و نشانه‌های تاریخی یا عناصر طبیعی ارزشمندی هستند، محافظت کند. یکی از نکات کلیدی که کارشناسان به آن اشاره کرده بودند، استفاده از الگوهای نادرست و غریبه در باغشهر بم، بویژه توسط نسل جدید بود که همین امر، برای شهری مثل بم که دارای فرهنگ و تاریخ و الگوهای معماری کهن و ناب است، سؤال برانگیز می‌باشد، فرهنگ سازي و تغيير ذائقه مردم در بخش معماري  با توجه به توانمندی‌ها و ظرفیت‌های تاریخی و معماری موجود در باغشهر بم، یکی از راهکارهایی است که می‌تواند حیات تاریخی و هویت بومی شهر احیا کند و در ترجیحات و سلائق مردم در نماسازی نمود پیدا کند،، بنابراین شهروند و کاربران فضا بايد معماري اصیل و هماهنگ با الگوی ساخت و ساز منطقه را بشناسند و سپس آن را طلب كنند در اين صورت سطح خواسته‌هاي مردم افزايش مي يابد که بیشتر کار فرهنگی و فرهنگسازی می‌باشد.

 

n  نتیجه‌گیری

در یک جمع‌بندی کلی از ارزیابی مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی منظر شهری در باغ‌شهر بم؛ می‌توان بیان کرد که باغشهر بم قبل از زلزله سال 1382 با بهره‌گیری از فرهنگ، تاریخ، پیمانکاران محلی، عناصر طبیعی، جوی‌ها و نخلستان‌ها دارای الگوی ساخت منحصر به فردی بوده است، ولی در حال حاضر با الگوی ساخت، مصالح بکار رفته و طراحی نماهای غیرمتعارف، این شهر دچار يك فراموشي فرهنگي شده است و به نوعی می‌توان گفت با زلزله بم یک انقطاع تاریخی با الگوی معماری و تاریخ و فرهنگ شهر بوجود آمد و به نوعی فراموش شده كه بم كجاست و چه ويژگي‌هايي دارد، مردم اين منطقه چگونه زندگي مي‌كردند؟ برای مثال در خیابان‌های شهر بویژه در خیابان‌هایی با عملکرد تجاری و اقتصادی بیشتر الگوی معماری غربی و شبه‌ مدرن به چشم می‌خورد؛ برای شهری مثل بم که به لحاظ ساختار شهری و عناصر طبیعی و بافت خاص خود به ثبت جهانی رسیده است، این تصویر مدرن و غریب جای بسی تأمل دارد برخلاف تصور رایج، نمای هر بنایی در هر بافت شهری، بخشی از حقوق عمومی و شهروندی جامعه شهری به حساب می‌آید که بدنبال خود بار مسئولیتی سنگینی را بر دوش سازندگان، مالکان و سرمایه‌گذاران بخش ساختمان می‌گذارد که پیگیری این مسئولیت اجتماعی از سوی مدیران شهری و سازمان‌های نظارتی بخش ساختمان، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، ولی در تمامی شهرهای ایران و بویژه در باغشهر بم که به عنوان میراث ملی و جهانی به ثبت رسیده و دارای الگوی معماری و شهرسازی منحصر به فردی بودهاست، رعایت حقوق شهروندی و عمومی یاد شده و پیگیری آن از سوی نهادهای نظارتی دچار غفلت شده است. با توجه به قدمت تاريخي اين منطقه در نقاط مختلف باغشهر بم، بناهاي تاريخي بسياري با معماري مختص اين خطه به چشم مي‌خورد كه به دليل نبود نظارت درست، در كنار اين بناها ساختمان‌هاي ناهمگون و غيرمتعارف ساخته شده است و یا بسیاری از بناها دارای حصار و دیوار نبوده و موجب شده تا منظر اكثر این خیابان‌ها هيچ تناسبي با هويت منطقه و شرايط اقليمي آن نداشته باشد؛ ساخت و سازها تنها براساس سليقه و نظر سازنده و طرح معمار بنا صورت گرفته است. عدم توجه به الگوهای معماری بومی، نوع اقلیم و عناصر با ارزش تاریخی و طبیعی و نگاه تک بعدی به بنا به عنوانی مکانی برای سکونت چالشی است که می‌شود با پرداختن تفصیلی و علمی به آن راهکارهایی برای رفع آنها ارائه داد که برای پژوهش‌های بیشتر در آینده پیشنهاد می‌شود.

پیشنهادات 

1-       تبیین اثرات تخصصی شدن فعالیت ها برمنظر و ساختار معماری فضاهای مجاور در باغ شهر بم

2-        بررسی میزان اثرگذاری رنگ و مصالح نما بر ارتقا کیفیت بصری ساختار معماری منظر باغشهربم 

 

n  پی‌نوشت‌

.  LP-metric1

 

n  فهرست منابع

§       گلپایگانی ، عبدالرضا ، عینی فر ، علیرضا ، 1386 ، گونه شناسی و راهنمای طراحی مسکن بم ، تهران ، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی ، دفتر معماری و طراحی شهری.

§       عارفی ، افروز ، 1394 ،نگاهی به باغ شهر ایرانی – اسالمی بم و مسائل آن ، اولین کنفرانس علمی – پژوهشی افق های نوین در علوم جیرافیا و برنامه ریزی ، معماری و شهرسازی ایران ، 25 الی 26 مرداد .

§       Abbott, J. R. (2000). Louis Sullivan, architectural modernism, and the creation of democratic space. The American Sociologist, 31(1), 62-85.

§       Alberti, L. B. (1983). L'architettvra di Leonbatista Alberti. Appresso Francesco Franceschi, Sanese.

§       Alberti, L. B. (1991). On the art of building in ten books. Mit Press.

§       Alberti, L. B. (1992). De re aedificatoria (Vol. 10). Ediciones Akal.

§       Alberti, L. B. (1996). De la pintura. UNAM.

§       Bennett, J. A. (1972). Christopher Wren: The natural causes of beauty. Architectural history, 15, 5-22.

§       Bennett, J. A. (1975). Christopher Wren: Astronomy, architecture, and the mathematical sciences. Journal for the History of Astronomy, 6(3), 149-184.

§       Bentel, P. L. (1994). Modernism and professionalism in American architecture, 1919-1933.

§       Chen, S. (2021). The Importance of Urban Landscape Design in Urban Planning. Journal of Sociology and Ethnology, 3(5), 144-148.

§       Cohen, J. L. (2006). Le Corbusier. Taschen GmbH.

§       Crook, D. H. (1967). Louis Sullivan and the Golden Doorway. Journal of the Society of Architectural Historians, 26(4), 250-258.

§       Darn, H., & Mark, R. (1981). The Architecture of Christopher Wren. Scientific American, 245(1), 160-175.

§       Dee, C. (2001). Form and fabric in landscape architecture: a visual introduction. Taylor & Francis.

§       Diba, D., & Dehbashi, M. (2004). Trends in modern Iranian architecture. J Iran Archit Chang Soc, 31-41.

§       Dincă, I., Keshavarz, S. R., & Almodaresi, S. A. (2023). Landscapes of the Yazd-Ardakan Plain (Iran) and the Assessment of Geotourism—Contribution to the Promotion and Practice of Geotourism and Ecotourism. Land, 12(4), 858.

§       Doyle, A. C. (2007). Christopher Wren. OUP Oxford.

§       Etikan, I., Alkassim, R., & Abubakar, S. (2016). Comparision of snowball sampling and sequential sampling technique. Biometrics and Biostatistics International Journal, 3(1), 55.

§       Falahatkar, H., & Aminzadeh, B. (2018). The sense of place and its influence on place branding: a case study of Sanandaj natural landscape in Iran. Landscape Research.

§       Flint, A. (2014). Modern man: The life of Le Corbusier, architect of tomorrow. Houghton Mifflin Harcourt.

§       Gehl, J. (2013). Cities for people. Island press.

§       Gehl, J., & Svarre, B. (2013). How to study public life.

§       Ghasemi, K., Hamzenejad, M., & Meshkini, A. (2019). The livability of Iranian and Islamic cities considering the nature of traditional land uses in the city and the rules of their settlement. Habitat International, 90, 102006.

§       Gold, J. R., Hein, C., Orillard, C., Rego, R. L., & Pérez Oyarzun, F. (2019). Complexity and contradiction: in memoriam Robert Venturi. Planning Perspectives, 34(3), 533-538.

§       Grafton, A. (2002). Leon Battista Alberti: Master Builder of the Italian Renaissance. Harvard University Press.

§       Habibi, R., & De Meulder, B. (2015). Architects and ‘architecture without architects’: modernization of Iranian housing and the birth of a new urban form Narmak (Tehran, 1952). Cities, 45, 29-40.

§       Janson, A., & Tigges, F. (2014). Fundamental Concepts of Architecture. In Fundamental Concepts of Architecture. Birkhäuser.

§       Kafi, F., Yousefi, E., & Jahanishakib, F. (2023). Evaluation of Landscape Dynamics in City Thermal Islands (Case Study: City of Birjand, Iran). Environmental Energy and Economic Research, 7(1), 1-25.

§       Karimi, M., Bemanian, M. R., Ansari, M., & Mansouri, S. A. (2023). Recognition of the Components of the Urban Landscape Visual System Elements and Values. MANZAR, the Scientific Journal of landscape, 15(62), 72-85.

§       Lazarus, N. (2002). The politics of postcolonial modernism. The European Legacy, 7(6), 771-782.

§       Lenzholzer, S., Duchhart, I., & Koh, J. (2013). ‘Research through designing’in landscape architecture. Landscape and Urban Planning, 113, 120-127.

§       Liu, C., Lin, M., Rauf, H. L., & Shareef, S. S. (2022). Parameter simulation of multidimensional urban landscape design based on nonlinear theory. Nonlinear Engineering, 10(1), 583-591.

§       Liu, X., Chen, X., Huang, Y., Wang, W., Zhang, M., & Jin, Y. (2023). Landscape Aesthetic Value of Waterfront Green Space Based on Space–Psychology–Behavior Dimension: A Case Study along Qiantang River (Hangzhou Section). International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(4), 3115.

§       Lynch, K. (1964). The image of the city. MIT press.

§       Lynch, K. (1984). Good city form. MIT press.

§       Lynch, K. (1995). City sense and city design: writings and projects of Kevin Lynch. MIT press.

§       Mahan, A., & Mansouri, S. A. (2017). The study of “landscape” concept with an emphasis on the views of authorities of various disciplines. Bagh-e Nazar, 14(47), 17-28.

§       Manieri-Elia, M., & Sullivan, L. H. (1996). Louis Henry Sullivan. Princeton Architectural Press.

§       Matan, A., & Newman, P. (2016). People cities: The life and legacy of Jan Gehl. Island Press.

§       Mirvahedi, S. H. (2016). Linguistic landscaping in Tabriz, Iran: A discursive transformation of a bilingual space into a monolingual place. International Journal of the Sociology of Language, 2016(242), 195-216.

§       Motamedi Nejad, M., & Saeidi Mofrad, S. (2022). Visual Impact Assessment of building’s facade on the natural landscape (Case study: Namaz Boulevard of Mashhad). Journal of Environmental Science and Technology, 23(11), 51-68.

§       Motloch, J. L. (2000). Introduction to landscape design. John Wiley & Sons.

§       Murphy, M. (2016). Landscape architecture theory. Washington, DC, USA: Island Press.

§       Nijhuis, S., & de Vries, J. (2019). Design as research in landscape architecture. Landscape Journal, 38(1-2), 87-103.

§       Rahimi, A., & Breuste, J. (2023). Changes in Urban Green Infrastructure in Tabriz, Iran. In Making Green Cities: Concepts, Challenges and Practice (pp. 505-519). Cham: Springer International Publishing.

§       Robinson, J. (2004). Cities between modernity and development. South African Geographical Journal, 86(1), 17-22.

§       Salahi, S., & Moztarzadeh, H. (2023). Providing Design Solutions of Urban Facades Based On the Aesthetics Principles of Colors, Case Study: Afifabad Street, Shiraz. Space Ontology International Journal, 12(1), 61-75.

§       Samuel, F. (2007). Le Corbusier in detail. routledge.

§       Samuel, F. (2010). Le Corbusier and the architectural promenade. In Le Corbusier and the Architectural Promenade. Birkhäuser.

§       Schleier, M. (2002). Ayn Rand and King Vidor's Film" The Fountainhead": Architectural Modernism, the Gendered Body, and Political Ideology. The Journal of the Society of Architectural Historians, 61(3), 310-331.

§       Stiles, R., Gasienica‐Wawrytko, B., Hagen, K., Trimmel, H., Loibl, W., Tötzer, T., …, Feilmayr, W. (2014). Understanding the whole city as landscape, a multivariate approach to urban landscape morphology. SPOOL, 1(1), 401-418. Doi: 10.7480/.

§       Taylor, N. (2009). Legibility and aesthetics in urban design. Journal of Urban design, 14(2), 189-202.

§       Venturi, R., & Brown, D. S. (2004). Architecture as signs and systems. Cambridge, MA: Belknap Press.

§       Venturi, R., Stierli, M., & Brownlee, D. B. (1977). Complexity and contradiction in architecture (Vol. 1). The Museum of modern art.

§       Wang, S., & Gu, K. (2020). Pingyao: The historic urban landscape and planning for heritage-led urban changes. Cities, 97, 102489.

§       Wei, Jingzhu; Lin, Xiangyi.(2008), The Multiple Attributed Decision-Making VIKOR Method and Its Application, IEEE.

§       Yamagata, Y., Murakami, D., Yoshida, T., Seya, H., & Kuroda, S. (2016). Value of urban views in a bay city: Hedonic analysis with the spatial multilevel additive regression (SMAR) model. Landscape and Urban Planning, 151, 89-102.

§       Zurier, R. (2006). Picturing the city: Urban vision and the Ashcan school. Univ of California Press.

155

---

[1]  * نویسنده مسئول: E-mail: [e-mail]

این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان “بررسی مولفه های زیباشناختی منظر شهری و راهکارهای ارتقاء کیفیت آن در باغ شهرها مطالعه موردی باغ شهر بم”می‌باشد که به راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشکده معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد بم انجام شده است.