امکان‌سنجی به‌کارگیری مولفه‌های پدیده‌شناسی حواس در روند آموزش طراحی معماری با هدف اصلاح برنامه درسی (موردپژوهی: درس طراحی معماری ۲ در مقطع کارشناسی)
محورهای موضوعی : دو فصلنامه فضای زیست
حسین مهبودی
1
,
احمدرضا کابلی
2
*
,
مریم حق پناه
3
,
محمّدعلی رحیمی
4
,
سیده صدیقه میرگذار لنگرودی
5
1 - گروه معماری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
2 - گروه معماری، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران
3 - گروه معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
4 - گروه معماری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
5 - گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
کلید واژه: برنامه درسی, پدیده‌شناسی, ادراکات حسی, تجربه زیسته, طراحی معماری,
چکیده مقاله :
برنامه درسی به صورت یک فرآیند در جهت مفهوم بخشیدن به پدیده‌های مربوط به انسان و جهان در یک ساختار متعادل برای آسان نمودن یادگیری به وجود می‌آید. امروزه توجه بسیاری به پدیده‌شناسی اداراکات حسی در حوزه طراحی و آموزش معماری ایجاد شده است و این موضوع متأثر از چند حسی بودن تجربه معماری می‌باشد. پدیده‌شناسی ادراکات حسی این قابلیت را دارد که کیفیت طراحی معماری و تجربه زیسته فضا را ارتقا بخشد. لذا جهت نفوذ پدیده‌شناسی و توجه به ادراکات حسی در آموزش دروس طراحی نیاز به اصلاح برنامه‌های درسی طراحی معماری مطرح می‌گردد. این رویکرد جامع می‌تواند به عنوان مبانی نظری مورد نیاز به آفرینش‌های معماری معنادارتر و عمیق‌تری در موضوع درس «طراحی معماری2» که در حیطه طراحی بناهای مسکونی می‌باشد منجر گردد که این مقوله از مهم‌ترین اهداف پژوهش حاظر است. لذا این به‌روزرسانی برنامه درسی در آماده‌سازی بهتر معماران در آینده حرفه‌ای می‌تواند تاثیر مطلوبی داشته باشد. از آنجا که ماهیت پژوهش حاضر از نوع کیفی می‌باشد و در پی رسیدن به پاسخ این سوال است که کارکرد مولفه‌های پدیده‌شناسی حواس در تقویت ادراک فضاهای معماری چگونه در آموزش طراحی معماری تحقق می‌یابد؟ با ابزار مطالعات کتابخانه‌ای در سطح اول و در سطح دوم به مشاهده مستقیم از آتلیه‌های معماری و انجام مصاحبه با اساتید و دانشجویان رشته معماری پرداخته شده و با فرآیند تحلیل و کدگذاری داده‌ها در برنامهAtlas.ti9 شش درون‌مایه اصلی جهت توجه به ادراکات حسی در طراحی معماری استخراج شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که توجه به عوامل متعددی در قالب احساس محیط همچون، نور و سایه، بساوایی، رایحه‌پذیری، همنشینی مصالح، دید و محیط پیرامون و اصوات بهنگام در فضاها و در فرآیند طراحی می‌تواند به ادراک بدنمند افراد از فضای معماری منجر گردد. همچنین نتایج به دست آمده می‌تواند به عنوان مبانی پدیده‌شناسی حواس در برنامه درسی «طراحی معماری2» پیشنهاد گردد.
Curriculum development is a deliberate and structured process aimed at providing meaning to phenomena related to humans and the surrounding world within a coherent and balanced framework. Its primary purpose is to facilitate learning, promote knowledge acquisition, and establish a logical structure through which students can engage deeply with complex concepts. In recent years, considerable attention has been directed toward the phenomenology of sensory perception within architectural design and education, reflecting the inherently multi-sensory nature of architectural experience. Sensory phenomenology emphasizes the role of embodied experience, engaging multiple senses simultaneously to enhance awareness and perception of space. It has the capacity not only to improve the aesthetic and functional quality of architectural design but also to enrich the lived experience of the built environment. Consequently, to integrate phenomenological perspectives and prioritize sensory perception in architectural design education, revising and updating current curricula has become essential. This comprehensive approach provides a theoretical and practical foundation for producing more meaningful, contextually responsive, and profoundly engaging architectural outcomes, particularly within the “Architectural Design 2” course, which focuses on residential building design. Given the qualitative nature of this study, the research seeks to answer the question of how components of sensory phenomenology can strengthen learners’ perception and understanding of architectural spaces in design education. To address this, a two-level methodological approach was implemented. At the first level, a comprehensive review of relevant literature was conducted to establish a solid theoretical foundation and identify existing knowledge gaps. At the second level, direct observations of architecture studios and in-depth, semi-structured interviews with both instructors and students involved in the “Architectural Design 2” course during the 1403–1404 academic year were carried out. Data were systematically analyzed and coded using Atlas.ti9 software, resulting in the identification of six principal themes related to attention to sensory perception in architectural design. Selection criteria focused on the type, depth, and quality of participants’ engagement with the subject, ensuring that their contributions provided rich and relevant insights. Initial interviews with students were conducted to gain a preliminary understanding of learners’ experiences and to establish a conceptual and experiential foundation for designing more precise and targeted interview questions for instructors. While student interviews served primarily as preparatory groundwork, the main data for aligning sensory phenomenology components with curriculum content were derived from instructor interviews due to their greater experience, pedagogical knowledge, and familiarity with the overall curriculum design. Interviews were conducted until theoretical saturation was reached, culminating in seven instructor interviews and twenty-five student interviews. Interview questions for instructors were developed based on the theoretical framework of the study, insights gained from student interviews, consultations with academic supervisors and architecture experts, pilot testing with a limited group, and subsequent revisions to ensure content validity and alignment with the research objectives. Findings indicate that careful attention to a variety of environmental and sensory factors including light and shadow, surface texture, scent, material juxtapositions, visual connections with the surrounding context, and ambient sounds can contribute significantly to an embodied perception of architectural spaces. These results can serve as a foundation for integrating sensory phenomenology principles into the “Architectural Design 2” curriculum. Based on these outcomes, it is recommended that students be provided with opportunities to participate in real-world projects, conduct field visits, and engage in hands-on, multi-sensory exercises. Activities that encourage direct engagement with the spatial, tactile, visual, and auditory qualities of architectural environments should be consistently incorporated into the curriculum. Emphasis on hand drawing, sketching, and iterative design in early stages can enhance perceptual and creative abilities, establishing a more immediate connection with the sensory dimensions of space. Instructors are encouraged to integrate theoretical knowledge of sensory perception within classroom teaching and to motivate students to conduct research in this domain, deepening their understanding of the role of multi-sensory experience in design. Additionally, comparative analysis of architectural examples with an emphasis on sensory experience, enhanced collaboration between theoretical and studio courses, and the inclusion of perceptual components alongside traditional design criteria can foster a tangible and practical understanding of sensory approaches. Ultimately, incorporating phenomenological approaches related to sensory perception into residential architectural design education can cultivate embodied experiences, enrich environmental understanding for users, increase satisfaction, and improve overall quality of life.
ادیب، یوسف و فتحی آذر، اسکندر و کریمی، سیدبهاالدین و سلطانی، اکبر.(1395 ). ادراک استادان گروه مشاوره از برنامه درسی پوچ در دانشگاه:یک مطالعه کیفی. فصلنامه پژوهش های کیفی در برنامه‌ریزی درسی. دوره 1، شماره 3.
بات، ریتو.(1400). بازاندیشی در زیبایی شناسی نقش بدن در طراحی معماری.ترجمه: رضا علی پور، تهران: نشر پله.
بورچ، کریستین، پالاسما، یوهانی، بومه، گرنوت.(1396). اتمسفر معمارانه. ترجمه مرتضی نیک فطرت، ، فکر نو.
پاکزاد،جهانشاه و بزرگ،حمیده.(1393). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. تهران: آرمانشهر.
پالاسما، یوهانی.(1396). چشمان پوست. ترجمه: رامین قدس. تهران: پرهام نقش.
پالاسما، یوهانی.(1392). دست متفکر. ترجمه علی اکبری. تهران، نقش پرهام.
پالاسما،یوهانی و زومتور،پیتر و بومه،گرنوت.(1399).اتمسفر ساختمان. ترجمه: مرتضی نیک‌فطرت و احسان بیطرف.تهران: فکر نو.
پالاسما،یوهانی.(1395). خیال مجسم. تخیل و خیال پردازی در معماری. ترجمه: علی اکبری. تهران: پرهام نقش.
توآن،یوفو.(1396). فضا و مکان. ترجمه: رسول سلیمانی و محسن سلیمانی. تهران: پرهام نقش.
تیدول،فیلیپ.(1399). معماری و همدلی. ترجمه: محمد گلشن و نیما اسماعیلی، مشهد: کتابکده کسری.
خاقانی‌زاده،مرتضی و فتحی واجارگاه،کوروش.(1387). الگوهای برنامه درسی دانشگاهی. دو ماهنامه علمی پژوهشی راهبردهای آموزش در علوم پزشکی. سال اول. شماره 2.
حسینی،روناک و اسلامی،سید غلامرضا و ماجدی،حمید.(1394). تدوین اصول رویکرد درون زا در آموزش معماری. نشریه مدیریت شهری، شماره44 .
زومتور،پیتر.(1394).رهیافت پدیدار شناسی در اندیشه‌ی پیتر زومتور.ترجمه:مرتضی نیک‌فطرت و سیده صدیقه میرگذار لنگرودی.تهران: علم معمار.
زومتور،پیتر.(1401). معماری اندیشی. ترجمه: علیرضا شلویری. تهران: حرفه هنرمند.
زومتور، پیتر.(1394). اتمسفر. ترجمه علی اکبری. تهران: پرهام نقش.
رابینسون، سارا و پالاسما، یوهانی(2012). ذهن در معماری. ترجمه: رضا امیر رحیمی. تهران: موسسه معمار نشر.
سیلور،جی گالن و الکساندر،ویلیام ام و لوئیس، آرتورجی.(1380).برنامه ریزی درسی برای تدریس و یادگیری بهتر. ترجمه:غلامرضا خوی‌نژاد. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
شاهچراغی،آزاده و بندرآباد،علیرضا.(1395).محاط در محیط-کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی. تهران: سازمان جهاد دانشگاهی تهران.
شورای عالی برنامه ریزی آموزشی.(1392). برنامه درسی دوره کارشناسی رشته مهندسی معماری. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. بازنگری شده دانشگاه تهران، مورخ 18/12/1392.
شورای عالی برنامه ریزی آموزشی.(1395). برنامه درسی دوره کارشناسی رشته مهندسی معماری. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. بازنگری شده دانشگاه فردوسی مشهد، مورخ 6/10/1395.
شولتز، کریستین نوربرگ.(1980). روح مکان- به سوی پدیده‌شناسی معماری. ترجمه: محمدرضا شیرازی. تهران: رخ داد نو.
شولتز،کریستین نوربرگ.(1393). وجود،فضا و معماری. ترجمه: ویدا نوروز برازجانی. تهران: پرهام نقش.
شولتز،کریستین،نوربرگ.(1389). مفهوم سکونت به سوی معماری تمثیلی. ترجمه: محمود امیر یاراحمدی،تهران: آگاه.
شيرازي، محمدرضا.(1389). معماري حواس و پديدارشناسي ظريف يوهاني پالاسما. تهران: نشر رخ داد نو.
شیرازی، محمدرضا.(1389). پدیده‌شناسی در عمل- آموختن از تحلیل پدیدارشناختی پالاسما از ویلا مایرآ. مجله آرمانشهر، شماره 4.
غروی خوانساری،مریم.(1402). بنیادهای آموزش در دانشکده هنرهای زیبا. تهران: فکرنو.
لاوسون،برایان.(1391). زبان فضا. ترجمه علیرضا عینی فر و فؤاد کریمیان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
لطفی،صدیقه و حریری،گلنوش و شهابی شهمیری،مجتبی.(1395). بررسی نقش توقعات ادراکی بویایی و شنوایی در طراحی و برنامه ریزی شهری، نمونه موردی: بابل. معماری و شهرسازی آرمان شهر،شماره 17.
لنگ، جان،(1987). آفرینش نظریه های معماری- نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمه: علیرضا عینی فر. تهران: دانشگاه تهران.
مایس،پیرفون.(1384). عناصر معماری از فرم به مکان. ترجمه: مجتبی دولتخواه. تهران: ملائک.
مارگولیوس،ایوان.(1388). معمار+مهندس= ساختار. ترجمه: محمود گلابچی. تهران: دانشگاه تهران.
ماهروزاده،طیبه و همکار.(1394). تبیین رویکرد پدیده‌شناسی در برنامه درسی، اندیشه‌های نوین تربیتی، دوره 12، شماره 4.
محجل،ندا و صوفیانی،محمود و اصغری،محمد.(1400). ویژگی های اگزیستانسیال بدن در پدیده‌شناسی مرلوپونتی. مجله علمی پژوهش های فلسفی دانشگاه تبریز، سال 15 ، شماره 3، 293-316.
ملکی، حسن.(1395). برنامه ریزی درسی (راهنمای عمل). مشهد: پیام اندیشه.
مهدی‌زاده سراج،فاطمه و فارسی محمدی‌پور،علیرضا، (1391). آسیب‌شناسی ریزبرنامه‌های دروس مقدمات طراحی معماری، در انطباق با نیازهای دانشجویان در دروس طراحی معماری، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی،دوره 17 شماره 4.
نمازیان،علی و قارونی، فاطمه. (1392). حلقه گمشده روان شناسی محیط در آموزش معماری. نشریه علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره 5.
هال، استیون و پالاسما،یوهانی و پرزگومز،آلبرتو.(1394). پرسش های ادراک: پدیده‌شناسی معماری. ترجمه: علی اکبری و محمد امین شریفیان. تهران: پرهام نقش.
هال،استیون و پالاسما،یوهانی و پرزگومز،آلبرتو.(1395). پرسش های ادراک: پدیده‌شناسی معماری. ترجمه: مرتضی نیک فطرت و سیده صدیقه میرگذار لنگرودی و احسان بیطرف. تهران: فکرنو.
هیل،جاناتان .(1396). مرلوپونتی برای معماران. ترجمه: گلناز صالح کریمی. تهران: فکر نو.
Alexander, F. King. (2000). The changing face of accountability. The Journal of Higher Education, 71(4), 411-431.
Barbara, Anna,&Perliss, Anthony.(2006). Invisibile Architecure. Experiencing Places through the Sense of Smell.Skira.64-67.
Barnett, RONALD., & Coate, KELLY. (2005). Engaging the curriculum in higher education. The Society for Research in Higher Education. Maidenhead: Open University Press.
Beyer, Landon. E. & Michael,Apple, W. (1998). The Curriculum: Problems, Polities and possibilites. Published state university of Newyork, Press, Albany
Cook, David. A. (2010). Twelve tips for evaluating educational programs. Medical teacher, 32(4), 296-301.
Demirbas¸ Ozgen Osman. &. Demirkan, Halime. (2003). Focus onarchitectural design process through learning styles. Design Studies, 24(5), 373-456.
Finch, Curtis. R., & Crunkilton, John. R. (1991). Capacity Building through International Linkages. Journal of Industrial Teacher Education, 28(3), 63-71.
Gallagher, Shaun.(2005). How the Body Shapes the Mind?, New York: Oxford University press.
Millear, Prudence., Greenaway, Ruth., & Schmidt, Jessica. (2017, June). Using Curriculum Design Principles to Renew Teaching and Learning in Developmental Psychology. In Refereed papers from the 40th HERDSA Annual International Conference (pp. 250-260). Higher Education Research and Development Society of Australasia.
Pohl, Ingrid Maria., & Loke, Lian. (2012). Engaging the sense of touch in interactive architecture. Proceedings of the 24th Australian Computer-Human Interaction Conference.
Rodgers, Megan., Grays, Michael., Fulcher, Keston., & Jurich, Daniel. (2013). Improving academic program assessment: A mixed methods study. Innovative Higher Education, 38(5), 383-395.
Senge Peter (2006) The Fifth Discipline : The Art & Practice of The Learning Organization, Currency Publishers, USA, ISBN-0-385-51725, pp 67
Scholtz, Desirée. (٢٠١٣). Curriculum revision: Challenges in responding to change.
Seamon, David. (2000). A Way of Seeing People and Place: Phenomenology in Environment-Behavior Research (2000). Manhattan: Kansas State University.
Totte, Nicole., & Huyghe, Steven. (2014). Building the curriculum in higher education : a conceptual framework.