بازشناخت روش های استحصال آب در دژهای ساسانی منطقه جنوبی استان فارس

محورهای موضوعی : تاریخ معماری

عبدالوحید استادزاده ^{1 *}

1 - دانشگاه آزاد اسلامی مرکز خنج

تاریخ دریافت : 1404/03/07 تاریخ پذیرش : 1404/03/07 تاریخ انتشار : 1403/09/28

کلید واژه: دژ , چاه , ساسانی , جنوب , استان فارس,

چکیده مقاله :

به کارگیری روش های انتقال آب با تاکید بر قدرت سیاسی اداری و فنی قوی از ویژگی های معماری ساسانیان بوده است که در جای‌جای سرزمین خشک و نیمه خشک فلات ایران استقرار داشتند. در جنوب فارس، دژهای بی‌شماری برای حفاظت از تاج‌وتخت ساسانیان در برابر حملات دشمنان ساخته شدند که مکان‌یابی دقیق و امکانات ویژه این استحکامات، همچون قلعه فهندژ در شیراز، قلعه دختر فیروزآباد، قلعه اژدها پیکر و قدمگاه در لار، نشان از اهمیت راهبردی و دوام آنها در دوران جنگ و صلح دارد.

اطلاعات ما درباره سیستم‌های آبرسانی این دژها بسیار اندک است و بیشتر به افسانه‌هایی از چاه‌های عمیق و پیچیده در ارتفاعات محدود می‌شود. بسیاری از این چاه‌ها به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و قرار گرفتن بر بسترهای سنگی، تامین آب را با چالش‌هایی مواجه می‌کردند. افسانه‌ها، روایات شفاهی و سفرنامه‌ها پر از داستان‌هایی اغراق‌آمیز درباره این سیستم‌ها هستند که اغلب به تحریفات و تناقضات منجر شده‌اند.

در این تحقیق با مطالعه دژ های فهندژ و قلعه دختر، دو نمونه شاخص از دژهای ساسانی فارس با دژهای منطقه جنوبی فارس سعی در درک و شناخت سیستم آبرسانی دژهای منطقه جنوبی فارس که تا به امروز ناشناخته مانده اند شده است. این پژوهش با رویکردی تطبیقی به تحلیل سازوکار شبکه‌های آبرسانی قلعه‌های مذکور پرداخته و با شناسایی الگوهای آبرسانی و نحوه عملکرد آنها تلاش شده تا وجوه پنهان نحوه تامین آب در این دژها آشکار شود.

چکیده انگلیسی:

The application of advanced water transmission techniques, supported by robust political, administrative, and technical expertise, is a hallmark of Sassanian architecture. These methods were widely employed across the arid and semi-arid expanse of the Iranian plateau. In southern Fars, numerous fortresses were constructed to safeguard the Sassanian empire's throne against enemy incursions. The precise location and unique features of these fortifications, such as Fahandaj Fortress in Shiraz, Qal’eh Dokhtar in Firuzabad, Qal’eh Ejdeha Peykar, and Ghadamgah in Larestan, underscore their strategic significance and resilience during both wartime and peacetime.

However, our knowledge of the water supply systems in these fortresses remains scant, largely limited to legends of deep, complex wells built into the heights. The geographical characteristics, including rocky substrates, often posed significant challenges for water procurement. Legends, oral traditions, and travelogues abound with exaggerated tales of these systems, frequently leading to distortions and contradictions in understanding their functionality.

This study examines two iconic Sassanian fortresses in Fars—Fahandaj and Qal’eh Dokhtar—alongside other fortifications in southern Fars. By adopting a comparative approach, the research seeks to analyze the mechanisms of water supply networks within these fortresses. Through identifying water harvesting patterns and exploring their operational frameworks, this study endeavors to uncover the hidden aspects of water provision methods employed in these Sassanian strongholds.

منابع و مأخذ:

1- افسر، كرامت الله، 1366، مقاله فيروزآباد، مجموعه شهرهاي ايران، جلد 2، به كوشش محمد يوسف كياني، جهاد دانشگاهي.
2- احمدی،حسام الدین،صالحی کاخکی، احمد، نوروززاده چگینی،ناصر،1395، مقدمه ای بر مطالعه و شناخت باغ های اردشیر خوره (گور)در دوره ساسانی و اوایل اسلامی،فصلنامه علمی فرهنگی اثر،شماره 75.
3- دیتریش هوف، فیروزآباد، ترجمه:کرامت ا... افسر، در شهرهای ایران،4ج، ج3، به کوشش:محمد یوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی،1368، ص91-92.
4- اقتداری،احمد،1371،لارستان کهن و فرهنگ لارستانی،چاپ اول،انتشارات جهان معاصر،تهران.
5- آرتورابهام پوپ، معماری ایران، ترجمه کرامت ا... افسر، تهران، فرهنگسرا،1365، ص9.
6- بیانی، شیرین، ۱۳۶۷، دین و دولت در ایران عهد مغول جلد اول ، تهران ، نشر دانشگاهی.
7- پرادا،ایدت،2535،هنر ایران باستان، ترجمه: یوسف مجیدزاده، تهران.
8- پیگولوسکایا،،ن،1367،شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان،1367، ترجمه عنایت الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی.
9- جوادی،شهره،عرب سلغار،ندا،1392، تجلی قداست آب در آرامگاه سعدی،باغ نظر،شماره 26،سال دهم.
10- خسروی، ابوذر، شهیدیان، مریم، کاربری نظامی و امنیتی قلعه ها در دوره ساسانی،1398، فصلنامه علمی ترویجی مطالعات تاریخ انتظامی، سال ششم، شماره ۲۳.
11- دریایی، تورج، 1387،شاهنشاهی ساسانی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات سمت.
12- شیپمان،کلاوس،1383، تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی،چاپ اول،انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران.
13- سلطان زاده، حسین،1365، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، چاپ اول، انتشارات آبی، تهران.
14- سامی، علی، 1363، کتاب شیراز، نشر نوید، شیراز.
15- عریان، سعید،1382، راهنمای کتیبه های ایرانی میانه پهلوی- پارتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
16- فسایی، حسن بن حسن،1382، به تصحیح منصور رستگار فسایی،چاپ سوم،امیر کبیر،تهران.
17- فرصت الدوله شیرازی،محمد نصیر،1362، آثار عجم،تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی،امیر کبیر ،تهران.
18- کخ،هاید ماری،1385،از زبان داریوش،ترجمه پرویز رجبی،چاپ نهم،کارنگ،تهران.
19- کریستین سن،آرتور،1374، وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مجتبی مینوی، جلد دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
20- کرامتی ، محمد هادی (1370 ) " تاریخ دلگشای اوز " ، انتشارات نوید، شیراز .
21- گیرشمن،رومن،بیشاپور،1379، ترجمه اصغرکریمی، جلد اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
22- لسترنج،گی،1377، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، جلد سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
23- مقدسی،ابوعبدالله،1385،احسن التقاسیم فی معرفه الاقاسیم، ترجمه علینقی منزوی،انتشارات کوش،تهران.
24- منجّم یزدی، جلال الدّین محمّد، ۱۳۶۶ ، تاریخ عبّاسی، به کوشش سیف الله وحید،انتشارات وحید، تهران .
25- نوروززاده چگینی،ناصر، احمدی،حسام الدین،صالحی کاخکی،1393، از كاخ تا شهر(بررسی و شناسایی شیوه های انتقال آب اردشیرخوره (گور)در دوران ساسانی و اسلامی)، مجلۀ پژوهش های باستان شناسی ایران، دورۀ 7 ،شماره4 .
26- نفیسی، سعید، تاریخ و تمدن ایران ساسانی،1384، به کوشش عبدالکریم جربزه دار، جلد دوم، م تهران، اساطیر.
27- وثوقی، محمد باقر، 1369، لار شهری به رنگ خاک، چاپ اول، انجمن لار شناسی، کانون فرهنگی تربیتی آموزش و پرورش لارستان.
28- وینتر،انگلبرت، دیگناس،بئاته،1386،روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، برنامه کیکاووس جهانداری، تهران، فروزان فر.
29- هورا،کلمان،ایران و تمدن ایرانی ،1375،ترجمه حسن انوشه، چاپ دوم، امیرکبیر، تهران.

متن کامل:



دوره 3، شماره 1، صص.72-57 ، پائیز 1403

 

ترجمه انگلیسی این مقاله با عنوان: Recognizing Water Extraction Methods in Sasanian Fortresses in the Southern Region of Fars Province  در همین شماره به چاپ رسیده است.

	بازشناخت روش های استحصال آب در دژهای ساسانیِ منطقه جنوبی استان فارس
	عبدالوحید استادزاده11، زهرا دری2
	1. گروه معماری، واحد لارستان(مرکز خنج)، دانشگاه آزاد اسلامی، خنج، ایران. 2. کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
تاریخ معماری
مقاله پژوهشی	چکیده:  به کارگیری روش های انتقال آب با تأکید بر قدرت سیاسی اداری و فنی قوی از ویژگی های معماری ساسانیان بوده است که در جای‌جای سرزمین خشک و نیمه خشک فلات ایران استقرار داشتند. قلعه فهندژ در شیراز و قلعه دختر فیروزآباد در استان فارس از نمونه های مطالعه شده هستند. در جنوب استان فارس، دژهای پُرشماری برای حفاظت از تاج ‌وتخت ساسانیان در برابر حملات دشمنان ساخته شدند که مکان‌یابی دقیق و امکانات ویژه این استحکامات، همچون قلعه پرویز در اِوَز و قلعه های اژدها پیکر و قدمگاه و دیسن بائن در لار، نشان از اهمیت راهبردی و دوام آنها در دوران جنگ و صلح دارد. اما، اطلاعات ما درباره سیستم‌های آبرسانی این دژها بسیار اندک است و بیشتر به افسانه‌هایی از چاه‌های عمیق و پیچیده در ارتفاعات محدود می‌شود. بسیاری از این چاه‌ها به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و قرار گرفتن بر بسترهای سنگی، تأمین آب را با چالش‌هایی مواجه می‌کردند. افسانه‌ها، روایات شفاهی و سفرنامه‌ها پر از داستان‌هایی اغراق‌آمیز درباره این سیستم‌ها هستند که اغلب به تحریفات و تناقضات منجر شده‌اند. در این تحقیق با مقایسه دژ های فهندژ و قلعه دختر-دو نمونه شاخص از دژهای ساسانی استان فارس- با دژهای منطقه لارستان در جنوب این استان سعی در درک و شناخت سیستم آبرسانی دژهای منطقه جنوبی فارس (که تا به امروز ناشناخته مانده اند) شده است. در این پژوهش با رویکردی تطبیقی به تحلیل سازوکار شبکه‌های آبرسانی قلعه‌های مذکور پرداخته و با شناسایی الگوهای آبرسانی و نحوه عملکرد آنها تلاش شده تا وجوه پنهان نحوه تأمین آب در این دژها آشکار شود.
تاریخ دریافت:  7/3/1404 تاریخ بازنگری:  // تاریخ پذیرش: 7/3/1404 تاریخ انتشـار: 28/9/1403
واژگان کلیدی: دژ، قلعه، چاه، ساسانی، جنوب استان فارس.

 

---

[1] * نویسنده مسئول : [e-mail] , [phone] 

 

مقدمه

سلسله ساسانیان آخرین حکومت پیش از اسلام ایران است، شهر استخر در نزدیکی تخت جمشید پایتخت پارس اولین نقطه شروع این پادشاهی است. اردشیر بابکان که اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی  را در جنگی در سال ۲۲۴ میلادی شکست داد، این سلسله را بنیان نهاد. (پرادا،1355)

مدیریت استحصال و تقسیم آب مورد نیاز همیشه یکی از مهمترین امور در ایران تلقی می شده است. آب یابی، آبرسانی، آبگیر سازی و آبیاری از جمله اموری است که در زمان ساسانیان به کمک مشاوران  کارآزموده به تدوین و اجرای آن پرداخته اند و اهمیت این نظام نه‌تنها از نظام های دیوانی و مالی ساسانیان کمتر نبوده است، که از نظر فنی و مهندسی و وسایل اجرا از آن دو مهمتر و یکی از مصادیق پیشرفت علم و تکنولوژی آنان است.(خسروی، شهیدیان،1398)

اردشیر بنیان گذار شاهنشاهی ساسانی، دشت فیروزآباد اردشیرخوره( گور)را به عنوان اولین تختگاه خود انتخاب کرد. با توجه به بزرگترین استقرار در میانه دشت (شهر اردشیر خوره) توسط اردشیر منابع آب در دسترس آن به نظر ناکافی می رسید؛ بنابراین اجرای یک طرح انتقال آب به طول ۶ کیلومتر، آب برکه کاخ اردشیر را به شهر گور می رساند تا علاوه بر ایجاد یک آبنما در مرکز شهر زمینهای آن را سیراب کند( نوروززاده چگینی و دیگران،1393:160-165 ). او توانست با كمک مهندسان خبره، با به كار بستن یک نظام منسجم و منظم انتقال آب، این دشت را برای استقرار گسترده قابل سکونت كند. این نظام مدیریت آب، چنان خوب به اجرا در آمده بود كه توانست دشت را تا چهار قرن بعد از فروپاشی دولت ساسانی، به عنوان مركزی تجاری و كشاورزی در جهان آن روز، مطرح كند (احمدی و همکاران،95) چنانچه امیر عضدالدوله دیلمی را هر ساله به آنجا می کشاند. (مقدسی، 1361)

نیایشگاه آناهیتا در شهر بیشاپور نیز نمایشگاهی از هنر ایرانیان در به کارگیری آب در آن دوره است؛ پیچیدگی اجزای انتقال آب از رودخانه شاپور-که شامل آبگیر و جوی و حوض کانال و چاه مکشی است-امروز هم قابل تصور نیست. آثار به جای مانده ، توجه ساسانیان به گسترش و ایجاد شهرها به ویژه ارتباط جاده‌ای را نشان می دهد. مؤید آن کاروانسراها و پل ها و قلعه های به جای مانده است. ارتباط با کشورهای دور و همسایه نیز نشان از تمرکز قدرت و ثبات سیاسی و اجتماعی اقتصادی این سلسله است.

با این وصف آگاهی ما نسبت به چیره دستی و تکنولوژی و هنر ساسانیان در استحصال آب آشکار است . برای ساخت بنای عظیم دژ ها و قلعه ها آن هم در بلندی و ارتفاعات و همچنین در طول دوران استفاده از قلعه به عنوان یک مقر نظامی و حکومتی نیاز به منبع آبی مصون از گزند دشمنان در مواقع حمله و محاصره استحکامات ضروری بوده است .

روش تحقیق

در این تحقیق با رویکرد تاریخی - تطبیقی و به کمک مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای و مقایسه و تطبیق آنها سعی در شناخت ساز و کار آبرسانی به دژهای ساسانی منطقه جنوب فارس و روش استحصال و انتقال آب شده است. در این راستا از روایت های شفاهی و مصاحبه با افراد محلی نیز بهره گرفته شده است.

پرسش ها و اهداف تحقیق

1- چه تدابیری برای مدیریت آب مصرفی مورد استفاده در دژهای ساسانی در صلح و جنگ در نظر گرفته شده است؟

2 - انطباق مطالعات باستان شناختی و روایات تاریخی و داستان های محلی تا چه اندازه است؟

3- کارکرد های احتمالی غیر از آبرسانی چاه ها چه بوده است؟

پیشینه پژوهش

در ارتباط با موضوع تحقیق پیش رو:  

o       پژوهشی با عنوان بررسی و شناسایی شیوه های انتقال آب اردشیر خوره( گور) در دوران ساسانی و اسلامی توسط ناصر نوروززاده چگینی و همکاران انجام شده که به شیوه های انتقال آب به شهر اردشیر خوره می پردازد.

o       در مقاله دیگری با عنوان بررسی روش های تأمین آب در ارگ بم که توسط سید محمد سید یزدی انجام گرفته مشخص می کند که آب ارگ بم جهت مصرف ساکنان توسط قناتی تامین می شده و با کمک تکنیک های آبرسانی به داخل ارگ راه می یافته است.

o       شهره جوادی و ندا عرب سلغار در تحقیق دیگری با عنوان

o       تجلی قداست آب در آرامگاه سعدی شیراز اشاره‌ای به چاه وسیع و عمیق واقع در کوه مجاور(چاه قلعه بندر)  داشته‌اند ولی به چگونگی ارتباط یا نحوه تأمین آب این چاه نپرداخته اند.

o       در تحقیق دیگری با عنوان مطالعه گونه شناسی عناصر و اجزاء معماری ایران در دوره ساسانیان به نویسندگی مریم محمدی و همکاران خصوصیات کلی ابنیه ساسانی معرفی  شده است.

o       تحقیق دیگری با عنوان بررسی تاریخی سازه های آبی دوره ساسانی در ایالت پارس و خوزستان باستان توسط فرشته کردزنگنه در قالب پایان نامه کارشناسی ارشد باستان شناسی ارائه شده است ،که به معرفی ابنیه مرتبط با تمدن ساسانیان در آن منطقه می پردازد.

o       در کتاب چاره آب در تاریخ فارس نوشته پرهام و محسن جواهری به طور کلی ساز و کار آب و ابنیه مرتبط با آن در فارس شرح داده شده  و تقریباً تنها منبعی است که به صورت جدی موضوع دژ چاه ها را مطرح کرده است ولی به دلیل عدم وجود منابع مکتوب و شواهد علمی کافی در این خصوص، معرفی ها بیشتر بصورت حدسیات و استنباط  نویسندگان است، که البته شناخت کاملی  از آب و کارکردهای آن در فارس دارند.

o       مقاله دیگری با عنوان چاه‌های آب نمادی از تاریخ و تمدن شاهی قدیمی با قدمت ۲ هزار ساله در محوطه باستانی در شهرستان پل دختر بررسی شده است که با توجه به وضعیت زمین باستان شناسی ، ساختار و دلایل احتمالی حفر آن شرح داده شده است.

در خصوص نحوه آبرسانی دژهای ساسانی جنوب استان فارس تاکنون هیچ پژوهش و یا تحقیقی انجام نشده است. لازم به ذکر است که مجموعه های اژدها پیکر، قدمگاه و دیسه در لار طی ۱۵ سال اخیر به ثبت میراث فرهنگی رسیده است و مطالعات دقیقی در خصوص آنها تا این تاریخ صورت نگرفته است.

ضرورت انجام تحقیق

از آنجایی که ساسانیان یکی از بزرگترین فرمانروایی های هزاره پیش بوده اند، اطلاع  علمی از ابعاد مختلف  چگونگی ساز و کار سیستم آبرسانی در معماری ایران باستان بر همه واضح و آشکار است. اما پنهان بودن بخش عظیمی از این مکانیزم در زیرزمین و عدم توجه به چگونگی کار کرد آنها موجب بی توجهی به این آثار ارزشمند شده است. چنانچه در همین تاریخ هم بیشتر چاه های دژهای ساسانی در استان فارس از خاک پر شده است و شماری از بین رفته و فراموش شده اند. در خصوص آنهایی که بر جای مانده نیز اطلاعات علمی و مکتوب ناچیزی موجود است از این رو این تحقیق روزنه ای در جهت شناخت ما از دنیای ناشناخته چاه ها در دژهای ساسانی خواهد بود.

ضمن این که مطالعات پیرامون تاریخ فناوری معماری و شهرسازی می‌تواند نقش تمدن های گوناگون را در ارتقاء شیوه های زیستی بشر در طول تاریخ نشان دهد. این موضوع به شناخت صحیح آثار به جای مانده تاریخی کمک می کند و زمینه حفاظت و معرفی بهتر آنها را فراهم می‌آورد که اگر امروز از این امکان بهره نگیریم به دلیل عوامل فرسایشی و محو شدن آثار در در آینده با مجهولات و دشواری بیشتر روبرو خواهیم بود. 

توصیف کلی قلعه های ساسانی و چاه های دژها

به دلیل شرایط جغرافیایی مناسب و منابع طبیعی سرزمین ایران در ادوار مختلف مورد تهاجم و لشکرکشی های بیگانگان بوده است.  به این دلیل است که  قلعه ها ( دژها ) از ملزومات حکمرانی در کشور محسوب می شدند.

قلعه های دوره  ساسانی درتحقیقات ، بیشتر به عنوان عنصری نظامی و امنیتی بررسی می‌شوند، در حالی که وسعت کارکرد آنها فراتر از این مسائل بوده است، قلعه ها در تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران دوره ساسانی نقش تعیین کننده داشتند. این ابنیه استحکاماتی نظامی و غیر نظامی  بودند که با استفاده از ویژگی های طبیعی و در جهت حفظ امنیت،  عموما در ارتفاعات و مرز ها ساخته می شدند.(خسروی ،شهیدیان،1398)

قلعه های ساسانی معمولاً دارای برج‌های نیم گرد جلوتر از دیوار دفاعی هستند. نزدیکی این برج‌ها  به یکدیگر در این نوع  ابنیه مشهود است که موجب افزایش قدرت دفاعی و امنیتی ساکنین قلعه است(کلایس،1366) و غالباً با فاصله از شهر یا روستا و یا در مسیرهای مهم قرار داشتند و معمولاً در نقطه‌ای بلندتر از محیط ساخته می شدند تا تسلط کامل بر محیط اطراف داشته باشند. دژ های ساسانی در محدوده مورد مطالعه ( جنوب استان فارس ( لارستان )) از تنوع بسیاری برخوردار است که برخی از این قلاع نقش نظامی و امنیتی و حفاظت از شهر را داشته و برخی به عنوان پناهگاه در زمان وقوع جنگ استفاده شده است و برخی دیگر از این قلعه ها نقش ارگ حکومتی را داشته اند.

استفاده از چاه ، چاره‌ای برای آبیاری زمین های دور از آب های روان بوده است  که آن را با کمک ابزاری چون بیلک و کلنگ و پتک و قلم می کنند و خاک آن را با دلو و بند بالا می دهند.(جواهری و جواهری،1378) ما در ایران از نخستین پگاه تاریخ روشنمان نشان از چاه داریم. چاه های تخت جمشید در سنگ کنده شده است و گویای آن است که ما در آن روزگار در کندن چاه دستی چیره داشتیم. زمان کندن چاه ها درون سنگ کوه ها به پیش از هخامنشیان می رسد.(سامی،1363)

شناخت محل حفر چاه مستلزم داشتن آگاهی از محل جمع شدن آبهای زیرزمینی است. حفر چاه های متعدد در یک امتداد در دامنه کوه ها و اتصال دادن آنها از طریق راهرویی در زیر زمین قنات نامیده می شود که ایرانیان با این روش با کمک نیروی ثقلی آب را به سطح زمین هدایت می‌کردند.

راهکارهایی که برای استحصال آب در دژ ها در ایران شده است در همه جا یکسان نیست. در بعضی موارد  با ساخت آب انبار و جمع آوری آب های سطحی این کار را انجام می دادند، ولی در مواردی که قلعه ها  برای اسکان حکام و سپاهیان در نظر گرفته می شد این آب جوابگو نبود. 

بنای قلعه های ساسانی با استفاده از سنگ و سنگ لاشه و ملات ساروج با اتاق‌ها و بناهای مفصل تودرتو و حیاط مرکزی و قسمت‌های مختلف است.(خسروی ،شهیدیان،1398) در ساخت قلعه های مناطق گرمسیری و جلگه ای پست از خشت خام به عنوان یک ماده ساختمانی استفاده می‌شده است (گانتر،1982) بنابر این ،ساخت بنای دژ چه با مصالح سنگی و چه خشت و گل نیاز به آب فراوان داشت. 

دسترسی به آب توسط افرادی که در یک دژ محاصره گشته اند، از اهمیت زیادی برخوردار است. چنان که یک دژ پیش از آنکه با برج و باروهایش یک دژ شود، با چگونگی دسترسی به آب یک دژ استوار خواهد بود. (جواهری و جواهری،1378) رودخانه ها در دره ها می گذرند و چشمه ها در دامنه کوه ها می جوشند، این ویژگی با بلندی محل ساخت دژها در تناقض است. اینکه تصور شود افراد حاضر در یک دژ هر زمان بخواهند، می توانند به آب جاری اطراف دسترسی داشته باشند اشتباه است؛ چه بسا اگر در محاصره دشمن باشند این کار شدنی نیست.

حفر چاه در ارتفاعات و کوه ها از دو جهت دارای اهمیت است: اول سختی حفر چاه در دل سنگ و دوم ارتفاع زیاد برای دستیابی به آبهای زیرزمینی. 

احداث چاه  در سازندهایی که آبخوان نیستند به استحصال آب نمی‌انجامد. در محل هایی که قلعه ها احداث می شدند این دو مسئله مورد توجه پیشینیان ما -که به گواه تاریخ اطلاع کافی از محل عبور یا انباشت آب‌های زیرزمینی داشتند- بوده است. بنابراین، راحت تر این بوده است که آب این گونه چاه ها را از منبع دیگری تأمین و به این چاه ها هدایت کنند.

از دلایلی که تا به امروز این راههای آبرسانی مخفی مانده می توان به پر شدن چاه ها بر اثر تخریب دیواره ها و بسته شدن مسیر دالان های احتمالی اشاره کرد. برای سازمان های ذیربط نیز هزینه کردن برای آنچه در انظار از بنای تاریخی به جای مانده، اهمیت بیشتری دارد تا تأسیساتی که در زیر زمین حفرشده است.

بررسی چگونگی و کارکرد چاه های دژهای ساسانی در پژوهش های پیشین

·       چاه های  قلعه کهن دژ (فهندژ) شیراز 

این قلعه را به نام های "فهندز" و "بهندژ" و "کهن دژ" و "پهن دژ" و"فهندژ" نامیده اند. ولی مردم شیراز آن را "قلعه بندر" گویند. این دژ -که کار دیده بانی و خبررسانی را برای خانه گزینان مرودشت انجام می داد- در بالای کوهی که امروز کوه سعدی نامیده می شود بنا نهاده شد. این دژ از پشت نیروهای خودی را پشتیبانی و از روبه رو  راه هایی را که در دشت کشیده شده بود، دیده بانی می کرد. این پادگان در زمان ساسانیان پهندژ نامیده شد. سپاه دشمن برای رسیدن به استخر و تخت جمشید می بایست یا از تنگ پهندژ که امروز تنگ سعدی نام دارد بگذرد یا از دره ای که امروز پر شده و به تنگه دروازه قران معروف است. پیش از این، راه  جنوب به شمال (مرودشت) از تنگ سعدی می گذشت.

به گفته هاید ماری کخ ، در زمان ساخت تخت جمشید ، این قلعه (پهندژ) محل آسایش و سکونت هنرمندان بود که به آن "شیرازیس" یا "تیرازیس" اطلاق می شد.(کخ،1385) علی سامی نیز با توجه به شناختی که از  تخت جمشید دارد چاه با مقطع مستطیلی پهندژ را به دوره هخامنشیان مرتبط می داند. « چاهی ژرف و دهنه دار در کوه سعدی به نام چاه قلعه پهندژ وجود دارد؛ نظیر چا ه هایی که هخامنشیان یکی در تخت جمشید و سه حلقه دیگر در امتداد کوه رحمت حفر کرده اند. عمق این چاه 102 متر و اندازه دهنه آن 4 در 4 متر است. معلوم است که تاریخ حفر این پنج حلقه چاه و چاه های نظیر آن که در سایر کوه های استان فارس موجود است، حداقل به زمان هخامنشیان مربوط می گردد» .وی به دو چاه دیگر نیز اشاره می کند: « علاوه بر چاه بزرگ قلعه بندر (پهندژ)، دو چاه کوچکتر هم در آن قلعه بوده که اکنون اثری از آنها نیست» (سامی، 1363) (شکل شماره 1 )

در خصوص عمق چاه- همانند پدیده‌های دور از دسترس- گزافه‌گویی هایی شده است. آنچنانکه در در بین مردم رایج است این چاه به بندر (بوشهر)راه دارد، به ژنرال سرپرسکی سایکس درسال 1798 اینگونه گفته شد.(جواهری وجواهری،1378) 

فرصت الدوله شیرازی عمق چاه را به وسیله ریسمانی صد زرع گزارش می دهد: « مخفی نماند که قرون بیشمار می‌گذرد که طفل آن را عادت بر این جاری است که چون از آنجا بگذرند، سنگها در آن چاه می افکنند. نقدا کرورها  سنگ پاره در آن ریخته شده است. مع هذا به عمقی است که مرقوم شد.» وی علاوه بر این چاه از دو چاه دیگر خبر می دهد که قطر کمتری دارند. (فرصت الدوله شیرازی،1362)

در دژ پهندژ سه چاه ژرف در یک راستا (خاوری- باختری) کنده شده است. چاهی که در جای بلندتر قراردارد به چاه پیرزن معروف است؛ چاه میانی چاه دهانه گشاد است که به چاه قلعه بندر (پهندژ) معروف است؛ و پایین ترین چاه به چاه دختر معروف است که از دو چاه دیگر عمق کمتری دارد. نام پیرزن بازگو کننده عمق چاه می تواند باشد و ازآن سو دختر (دوخت +ار) به معنی پیوند دهنده برداشت می شود.(جواهری وجواهری،1378)

فرصت الدوله شیرازی درآثار العجم در وصف  قنات سعدی می‌نویسد: «...آب سعدی که آن را قنات پهندر نیز می‌گویند از تنگی به نام تنگ سعدی است، از مجاری قنات می آید در جنب تکیه سعدی...» (افسر،1353) 

در خصوص اعتقادات شفا بخش مردم به این آب سامی اشاراتی دارد ولی شهره جوادی و نداعرب سلغار در مقاله ای به تفصیل این اعتقادات را شرح داده اند.(جوادی،عرب سلغار،1392)

امروز با دسترسی به اطلاعات زمین شناسی، می‌دانیم که چاه های پهندر هرگز به آب نرسیده است. (جواهری وجواهری،1378) با توجه به آنچه در خصوص این چاه ها از منابع مکتوب گفته شد و گزارش هایی از آنها  و  و با توجه به اینکه چاه ها در در طول زمان دچار فرسایش شده و بخشی از دیواره داخلی آن ها فرو ریخته و یا توسط سنگریزه ها و سنگ ها  قسمتی از ارتفاع آنها و غیرقابل تشخیص است؛ ولی با توجه به موقعیت قرارگیری آن ها، تصور این که  هدف از احداث آنها دسترسی به آب قنات سعدی برای قلعه و برداشت آب توسط ساکنان بوده است، دور از ذهن نیست. چنانچه  جواهری در طرح طرح خیالی خود ارتباط آنها را به شکل زیر تصور می کند و از چاه دختر در زیرِ زمین که در حال حاضر بعضی از کانال هایش باقیست و به گفته وی نزدیک به سه دهه پیش به هنگام بریدن کوه برای تعریض خیابان آرامگاه سعدی این راهروها در چند متری زیر زمین نمایان شد (جواهری و جواهری،1378)، به سمت باغ دلگشا می رفتند. بیشتر این کانال ها به دلیل ساخت خیابان در سال ۱۳۳۵تا ۱۳۴۰ شمسی تخریب شدند. از این قلعه به نام “ قلعه شه موبد” هم یاد شده است و دو آتشکده نیز در آن بوده که اهمیت زیادی داشته است. ( مصطفوی،1357)

با توجه به شواهد موجود می توان این گونه حدس زد، چاه با مقطع مستطیل که متعلق به دوره هخامنشی است.  به دلیل اینکه در مسیر خط مستقیم دسترسی به آب چشمه مانند دو چاه ساسانی دیگر(مقطع دایره) قرار نگرفته است است و با توجه به اینکه چاه های مشابه آن در تخت جمشید با کاربری ذخیره آب و برف سابقه داشته است جزئی از سیستم دسترسی به آب قنات سعدی نبوده و آن دو چاه دیگر در زمان ساسانی و با هدف انتقال دادن آب قنات سعدی به نزدیکترین نقطه به قلعه حفر شده است. تأیید این نظر نیاز به کاوش های باستان شناسی دارد ولی با توجه به شیوه مشترکی که برای دسترسی به آب در قلعه های ساسانی دیگر

شکل شماره 1)  راست: بقایای قلعه پهندر، وسط : عکسی از دوران قاجار (چاه قلعه بندر)، چپ: تصویر داخل چاه با مقطع مستطیل   شکل شماره 2)  (1) موقعیت چاه هخامنشی، (2) چاه پیرزن، (3) چاه دختر، (4) قلعه پهندژ، (5) آرامگاه سعدی، (6) مسیر عبور قنات سعدی و باغ دلگشا

مورد بررسی قرار خواهد گرفت، این روش دسترسی معمول آنان برای استحصال آب و برقراری ارتباط با بیرون از قلعه بوده است ( شکل شماره 2 )

·       چاه دژ  قلعه دختر فیروزآباد

در آستانه دره تنگ آب و در نقطه اي كه شيب زمين شناسي در آن يك دروازه طبيعي به وجود آورده، این دژ یک فلات کوهستانی را اشغال کرده که از سه طرف بوسیله تنگه احاطه شده و مساحت آن بیش از نیم کیلومتر مربع است و وسعت آن به حدی است که یک لشکر را در خود جای می‌دهد.

قلعه داخلی دارای باروهای خوش ساختی است که احتمالاً جهت پادگان بوده‌است. دو حلقه چاه در کوه تا سطح کف رودخانه کنده شده و دیوار دفاعی از بالای کوه تا ساحل رودخانه کشیده شده‌است. به این طریق نظارت کامل بر جاده قدیمی تأمین شده بود. در پایین‌ترین سطح اتاق های نگهبانان و آب‌انبار است، حیاطی با تالارهای بزرگ در طبقه دوم قرار دارد. بنای شاهی با ایوان و تالار گنبددار بر روی سطح سوم است. طرح عمارت اصلی قلعه دختر هیچ شکی را باقی نمی‌گذارد که آن بنا اقامتگاهی با مقیاس کامل و تسهیلات برای نگهبانان و میهمانان بوده و دارای اتاق‌های پذیرایی و تالار تخت و محل مسکونی سلطنتی بوده‌است. می‌توان این دوره را ناشی از زندگی اولیه اردشیر که توأم با جنگ بوده، دانست. (هوف،1367) موقعیت این دژ به نحوی است که می‌توان در صورت تحرکات نظامی دشمن به کاخ اردشیر و از آنجا به شهر اردشیر خوره خبررسانی کنند. چون در یک راستا و افق دید قرار گرفته اند.( دریایی،1387) این کار با استفاده از آتش و دود می توانسته صورت بگیرد . احتمالاً این ساختمان چند سال قبل از بنای کاخ فیروزآباد ایجاد شده‌است (پوپ،1365). 

هوف که یکی از اولین بررسی‌های باستان شناسی را بر روی این مکان انجام داده است، معتقد است که این بنا ترکیبی از قلعه و کاخ بوده است (شیپمان،1383) .

بی‌گمان بنای چند آب انبار بارانی نمی‌توانست نیازهای یک دژ بزرگ را فراهم هم آورد؛ رودخانه پرآب تنگاب -که از زیر پای پادگان می‌گذشت- خود بهترین منبع آب شیرین و گوارا بود. اگر از دژ راه پنهانی به رودخانه زده می‌شد آنگاه می توانستند به هر اندازه از آن بهره جویند. ایرانیان پیش از این نیز به چگونگی دستیابی به آبهای روان از راه کندن چاه و دالان آشنا بودند. میرزا حسن حسینی فسایی با این آگاهی که آب یک دژ نمی‌تواند از جای دوری فراهم شود در خصوص دسترسی به آب این بنا می گوید: «   …آن را قلعه‌دختر گویند. آبش از چشمه است و سالهاست این بارو و برج ها شکسته، خرابه های آن برقرار است.» (فسایی، 1382)

اشاره فسایی باید به چشمه پر آب تنگاب باشد که  در پایین کوه و از کرانه چپ رودخانه در سازند آسماری جهرم بیرون‌میزند و آب گوارایی دارد.(جواهری و جواهری، 1378)

وجود راه های مخفی که به شهر ختم می شده معمولاً در قلعه ها وجود داشته است. در مجاورت قلعه دختر فیروزآباد دهانه غاری دیده می شود که به گفته اهالی این منطقه، غار راهرویی به کاخ اردشیر در جلگه فیروزآباد داشته است. یعنی در زمان حمله دشمن به قلعه، محصورین در قلعه می توانستند از طریق این دالان زیرزمینی با شهر ارتباط داشته باشند و امکان ورود غذا و نیروی انسانی به درون قلعه را به آنها می داد.(خسروی ،شهیدیان،1398)

در خصوص چاه ها دکتر هوف در مطالعات گسترده ای که روی این قلعه داشته اند، اقدام به لایروبی کرد. وی ابتدا با تمیز کردن دالان چاه آغاز کرد ولی با توجه به خرد شدن بدنه آهکی چاه و احتمال ریزش و خطرات جانی از ادامه این

شکل شماره 3 ) راست: محل عبور رودخانه تنگاب و موقعیت قلعه دختر ؛  چپ: طرح قلعه دختر و موقعیت برج ها و دیوار دفاعی (هوف،1367)       شکل شماره 4 ) راست:یکی از چاه های قلعه؛  وسط : ارتباط چاه قلعه دختر و رودخانه (جواهری و جواهری،1378)؛چپ : دالان بریده شده در پایین ضلع شمالی قلعه دختر

کار دست کشید. ( شکل های شماره 3 و 4 )

یافته های پژوهش

·       چاه های دژ های ساسانی منطقه جنوبی استان فارس

الف) چاه دژ قلعه پرویز اِوَز: محدوده خلیج فارس به دلیل موقعیت استراتژیک خود در ارتباط با دیگر کشورهای همسایه همواره مورد توجه بسیاری از پادشاهان بوده است. حضور ساسانیان در این منطقه از سال های آغازین و زمان کشور گشایی اردشیر گزارش شده است.(خسروی ،شهیدیان،1398)

قلعه پرویز یک قلعه ساسانی است که در محیط کوهستانی قرار گرفته است. موقعیت خاص  قرارگیری این قلعه بر بلندی صخره موجب شده است است که در ادوار مختلف مورد استفاده قرار بگیرد. بقایای یک توپ جنگی زمان نادر شاه افشار این فرض را قوی تر می کند که  وی برای حمله به جنوب در اینجا اتراق داشته است. این قلعه تا پیش از خرابی ها مدتها توسط حاج علی خان حاکم سابق لار مورد تصرف بوده است(کمال،1383) میرزا حسن فسایی در خصوص این قلعه می نویسد: «…کوه کوچکی افتاده که آن را قلعه پرویز یا پرویزن گویند و  به ده نفر مستحفظ بماند. آبش از آب انبار بارانی و چاهی عمیق دارد. آبش شور است»(فسایی،1382)

شکل 5) راست: یکی از آب انبارها که آب را ذخیره کرده است؛ وسط: موقعیت قرارگیری آب انبارها و شیب طبیعی سطح قلعه پرویز؛ چپ: چاه قلعه   شکل 6) راست: آبِ انبار شده در بین صخره ها،دور نمای قلعه در عکس دیده می شود؛ چپ: تحلیل موقعیت چاه و مسیر هدایت آب سطحی   شکل 7) بزرگنمایی آثار مسیر هدایت آب سطحی و آبهای انبار شده به سمت چاه قلعه

محمدهادی کرامتی با توجه به نامگذاری این قلعه به نام پرویز، تاریخ احداث آن را به زمان خسروپرویز مرتبط می‌داند. وی در خصوص آب این قلعه ذکر می کند: «آبش از دولابیست عمیق که از کوه بریده شده و قلعه مشتمل بر برج و باره و بیوتات متعدد است.» .(کرامتی،1370) 

در منابع مختلف به آبادی" مِربِت" اشاره شده است که در نزدیکی این قلعه وجود داشته است، مِربِت از آبادی های قدیم لارستان بوده و امروزه متروک و خالی از سکنه است. در حال حاضر در محل خرابه های مِربِت بنای یک کاروانسرا و امامزاده به جا مانده است.(کمال،1383)

موقعیت آب انبار های قلعه پرویز به گونه ای است که با شیب طبیعی محیط قلعه در هنگام بارندگی ها آبگیری می‌شود . مصالح به کار رفته در ساخت آب انبارها سنگ و ساروج است. شکل مستطیلی آب انبار ها و سقف طاق دار شیوه متداول ساخت آب انبارها در زمان ساسانی است. چاه عمیقی به ابعاد دهانه دو در دو متر در کنار آب انبارها قرار گرفته است که  با توجه به موقعیت قرارگیری آن در ضلع شمالی و مشاهده عکس های هوایی متوجه می شویم که  این چاه به مسیر هدایت آب آبگیرهای کوهستانی و مسیر رودخانه و مسیل مجاور ارتباط دارد. موقعیت طبیعی صخره ها و کوه های مجاور و نوع سنگ آنها موجب شده است تا در هنگام بارندگی مقادیر زیادی آب از کوه ها سرازیر شده و درفضای بین صخره ها انبار شود. ( شکل های شماره 5 و 6 و 7 )

ب) چاه های قلعه قدمگاه و قلعه اژدها پیکر لار: دو قلعه ساسانی فوق درمجاورت دره ای تنگ و مسیل آب اصلی که به شهر وارد می شود و رودخانه بروند(شور) نام دارد، واقع شده اند. قلعه قدمگاه در ارتفاع بالاتری قرار گرفته است. قرارگیری قلعه قدمگاه به صورتی است که از دو سمت به وسیله شیب تند طبیعی محصور شده است و از سمت شمال به سطح وسیعی از ارتفاعات اطراف مرتبط است که به وسیله دیواری دفاعی که اکنون به جای مانده جدا می شود.

ارتفاع این قلعه قدمگاه نسبت به شهر حدود ۲۰۰ متر می باشد. از آثار به جای مانده می‌توان به استحکام آن پی برد. مرکز ابنیه حول قدیمی ترین نقطه قلعه قرار دارد، که  به سبک ساسانیان یک دیواره مضاعف در آن بالا آمده است (وثوقی، ۱۳۸۵). در ضلع شمالی این قلعه یک آب انبار مستطیل شکل دیده می شود که سقف آن روی سه پایه قرار می گرفته است و به وسیله زهکشی آب های سطحی به آن هدایت می شود. در قسمت جنوبی مخزن آب انبار چلیپایی در مجاورت محلی که آثار دیواره چاه عمیق وجود دارد قرار گرفته است. بقایای به جا مانده این آثار در دیواره کوه، اکنون به نظرگاه حضرت علی(ع) معروف است. نظراتی بر وجود پرستشگاه آب و آتشکده در این قلعه نیز وجود دارد ولی در منابع مکتوب در این مورد اشاره‌ای نشده است.

قلعه اژدها پیکر یک سازه خشتی است که بر روی یک سطح مرتفع کاملاً مستقل در جنوب قلعه قدمگاه قرار گرفته و به وسیله دره طبیعی از آن جدا شده است. قدمت این آثار به جای مانده به دوره ساسانی می رسد (وثوقی به نقل از پوهانکا،1385). این قلعه از سه بخش دیوار‌سنگی بیرونی و قلعه بالایی و میانی تشکیل شده است؛ استحکامات و تأسیسات داخلی آن به گونه ای مستحکم بوده است که در قدیم از آن به طلسم کیانی یاد شده است. 

در هنگام تسخیر توسط الله وردی خان تاریخ آن را به حروف ابجد به ۱۰۱۰ با عبارت « طلسم کیانی شکست» ثبت کرده اند. حاکمان لار خود را از سلسله کیانی می دانستند.(منجم،1366)

در داخل قلعه آثار سرداب، مسجد، حمام، مقبره، چاه و آب انبار و ابنیه دیگر موجود است. این قلعه تا یک قرن پیش مورد استفاده بوده است تا اینکه در زمان رضاشاه بمباران شد و خسارات زیادی به آن وارد آمد (وثوقی ،1369).

در ارتباط با چاه های این قلعه در سفرنامه های مختلف مواردی ذکر شده است: 

o       یوهان آلبرشت(1638 میلادی) در سفرنامه خود اینگونه می نویسد: «... آب چاه قلعه لب شور است و از این رو آنان آب باران را در آب انبارها ذخیره کرده و می آشامند….». 

o       فیگوئرا  (1614میلادی) نیز این گونه می گوید:... نزدیک همین در، همان چاهی واقع است که پیشتر از آن سخن گفته ایم، این چاه بسیار عمیق است و گودی آن به طبقات زیرین شهر می رسد و با این حال به وسیله چرخ چای که گاوی آن را می کشد. هر چقدر آب که برای قلعه لازم باشد، از آن بیرون میکشند...» وی  عمق چاه را نزدیک به ۲۰۰ گز عنوان می‌کند. 

امروز بقایای پلی ما بین دو قلعه وجود دارد که فقط سه طاق از آن باقی مانده است. احتمالاً این پل در ابتدا دو طبقه بوده است. بنا در سال ۱۹۹۰ میلادی بنا به یک گزارش به شدت خسارت دیده و طبقه فوقانی آن به کلی منهدم و از بین رفته است. از روی آثار باقی مانده می شود تاریخ بنای آن را حدس زد. احتمالاً این بنا جزو سیستم کانال و راه ها دوران صفویه واقع در غرب لار بوده است. (وثوقی و دیگران،1385)

تاریخ گیتی گشای در تاریخ زندیه تألیف میرزا محمد صادق نامی، موقعیت قرارگیری این دو قلعه و پل بین آن را چنین توصیف می کند : « … از یک جانب شهر در دامان کوه قلعه ای بود همدوش بر قلعه افلاک بروجش برتر از قبه سماک و بر فراز کوه دیگر قلعه دیگری داشت مشهور به قدمگاه. فرازش رفیع تر از اوج ماه و درپایین آن قلعه، دره ای بود مشتمل بر نشیب و فراز. نصیرخان سدی در آن بسته و سد مذکور را مسقف نموده و قلعه مزبور را به قلعه قدمگاه متصل ساخته، فیما بین سد مذکورسقف پرداخته بود که تفنگچیان مستحفظ به سهولت و رفاهیت تردد نمایند و در باب محافظت از قلعه قدمگاه نهایت مبالغه کرده و…».( شکل های شماره 8 و 9 و 10)

در شکل شماره 11 بخش از بین رفته پل(آباره) دو طبقه بین دو قلعه باز سازی شده است. تراز سقف دوم این پل در سطح دو دامنه قرار می گیرد. قطر پایه های پل و همچنین کوچک بودن عرض آن شباهتی به پل های ارتباطی رودخانه ها ندارد ، هرچند در مواقع اضطراری می توانسته اند از آن بعنوان پل دسترسی استفاده کنند. بقایای این پل شباهت بسیاری به آباره مظفر که در مسیر ورود قنات مظفر به شهر لار قرار گرفته دارد. با توجه به آنچه از تعامل و انتقال تکنولوژی در ارتباط با آبرسانی و بین ساسانیان و رومیان می دانیم و اینکه در زمان ساسانیان اسیران را به مناطق دور افتاده ایران جهت انجام پروژه های خود کوچ میدادند و همچنین تکنیک مرسوم رومیان در انتقال آب که در آن زمان بکار می گرفتند، می توان احتمال داد این پل(آباره) در زمان ساسانیان و به منظور ایجاد ارتباط آبی میان دو قلعه احداث شده است . با این فرض که قلعه اژدها پیکر به عنوان یک قلعه مجزا در میان دشت شور لار با توجه به تعداد نفرات و فعالیت های سکونتی حاکمان در طول دوران استفاده نیاز به آب آشامیدنی(شیرین) داشته است، دو چاه که در نزدیکترین فاصله به دیوار دو قلعه به یکدیگر احداث شده به وسیله دالانی به یکدیگر ارتباط داده شده و اگر چه به عنوان لوله های یک ظرف مرتبطه استفاده نمی شده بلکسه سطح آب را تا حدی از دو طرف درون دو چاه بالا می آورده،  به نحوی که قابل برداشت از سمت قلعه دوم (اژدهاپیکر) باشد. پوشش سطح داخلی چاه در مناطقی با سنگ و ساروج است و این نظریه را تقویت می کند. اثبات یا رد این ادعا نیازمند بررسی های باستان شناسی است.

چاه دیگر قلعه اژدهاپیکر (دولاب) که در سفرنامه ها از آن یاد شده و داشتن آب فراوان و لب شور از مشخصات آن بوده -با توجه به نقل قول هایی که توسط اهالی می شود- از طریق یک دالان زیرزمینی با دیگر ابنیه موجود حکومتی شهر در ارتباط بوده است و این احتمال را تقویت می کند که آب خود را از قنات هایی که در قسمت غربی قلعه وجود داشته تأمین می کرده است. جوی آب در ورودی شهر لار از طرف غرب را شاردن (1647) اشاره می کند : «... پس از پشت سر گذاشتن چند کاروانسرا و چند باغچه مرکبات و چند چاه آب و جوی های آب کوچک ، به شهر لار نزدیک نزدیک شدیم ...» (وثوقی و دیگران ،1385).

وجود آسیاب قدیمی (عصارخانه) و چند چاه تخریب شده این فرضیه را قوی تر می کند. با بررسی عکس هوایی سال 1335 که وضوح قابل ملاحظه ای دارد و مطابقت اطلاعات به دست آمده و روایات تاریخی و سفرنامه ها این نتیجه به نظر درست می رسد که عصارخانه قدیمی، بقایای چاه های تخریب شده ضلع غربی قلعه اژدها پیکر، بقایای یکی از باروهای غربی قلعه، چاه دولاب،میدان قدیمی شهر و آب انبار و بازار(کهنه)، کاروانسرای نشاط(خانه قدیم حاکم) در یک راستا قرار دارد و منطبق بر شیب طبیعی از غرب به شرق است.

فیگوئرا در سفرنامه خود در این رابطه می نویسد: «... در تمامی ایام سال از طریق کانالی نسبتا بزرگ آبی از دشت به شهر می آید . این آب اگر چه از آب چاه ها بهتر است، برای آشامیدن مناسب نیست . حاکم و برخی اعیان شهر ، مسیر قسمتی از این آب را تغییر داده اند تا از منازل آنها بگذرد. این آب سر انجام بین باغ های معتبر این ناحیه تقسیم می شود.» (وثوقی و دیگران ،1385). 

در زمان احداث کارخانه برق و طی حفر گودال جهت نصب پایه های برق آن زمان در اطراف کاروانسرای نشاط به دالان زیر زمینی برخورد کرده اند که به گفته اهالی تا نزدیکی های بازار کهنه ادامه داشته است، ولی اکنون از آن اطلاعی در دست نیست.(مصاحبه با دکترمنوچهر عابدی راد یکی از مؤلفین کتاب تارخ مفصل لارستان،1399). 

شکل 8) نقشه قلعه های دفاعی شهر لار و تنگه ای که دروازه اصلی شهر لار را تعریف می کند .همچنین مسیر اصلی عبور رودخانه فصلی بروند که از این تنگه عبور می کند. ماخذ: (پوهانکا به نقل از وثوقی، باز ترسیم نگارنده)   شکل 9) از راست: چاه قلعه قدمگاه – آثار باقیمانده از دیواره چاه قلعه قدمگاه – آب انبار چلیپایی قلعه قدمگاه – آب انبار مستطیلی قلعه قدمگاه   شکل 10) راست: قلعه اژدها پیکر لار سال ، 1329، چپ: عکس هوایی قلعه اژدها پیکر سال 1335   شکل 11) راست: طرح شماتیک باز سازی مسیر پل آباره بین دو قلعه لار، وسط: آثار به جای مانده از پل آباره بین دو قلعه، چپ: پل آباره مظفر در مسیر قنات شهر لار

 

شکل 13) عناصر مرتبط با آب در لار قدیم و خطوط ربط دهنده فرضی:      1- قلعه قدمگاه 2- قلعه اژدها پیکر 3- آب انبار چلیپایی قلعه قدمگاه 4- چاه آب (نظرگاه حضرت عل (ع) یا پرستشگاه آب ) 5- پل آباره ربط دهنده دو قلعه 6- چاه قلعه اژدها پیکر 7- آثار مخروبه اتاق حکومتی 8- یکی از برج های اصلی دژ 9-چاه دولاب 10- میدان قدیم شهر11-خانه حاکم (کاروانسرا) 12- آثار مخروبه و چاه 13- عصارخانه (آسیاب) 14- چاه قلعه بالایی 15-رودخانه شور(بروند )و جهت شیب طبیعی شهر 16- کرشومه (سازه آبی بند مانند دو طبقه که بعنوان گلوشتری هم کارکرد داشته است.) 17- قنات های ورودی به شهرلار

شکل 12) معرفی و موقعیت چاه های دو قلعه قدمگاه و اژدها پیکر لار: 1- قلعه قدمگاه 2- قلعه اژدها پیکر 3- چاه قلعه قدمگاه (نظرگاه علی (ع))4-چاه قلعه اژدها پیکر 5- چاه دولاب 6- چاه قلعه بالایی 7-عصارخانه(آسیاب) 8- آثار چاه مخروبه 9- میدان قدیمی لار قبل از صفوی و بازار کهنه که تخریب شده است.

 

طی مصاحبه های محلی به این نکته که چاه دولاب در قسمت

پایین چهار راه دارد از طرف آنان مطرح بود. بقایای چاه دیگری نیز در قلعه بالایی اژدها پیکر وجود دارد. نکته قابل توجه اینکه با ترسیم خطی از این چاه به چاه دولاب خط بدست آمده با محور قبلی زاویه قائمه تشکیل داد. در ارتباط با این موضوع به یکی از افسانه ها و قدیم‌ترین این روایات در تحفةالغرائب اشاره میکنیم: «...گویند در زمان شاه عباس ثانی حاکم لار، سیّدی را در آن چاه فرستاد، بعد از مدتی مدید او را بیرون آوردند. نقل کرده..... چون نظر کردم چهار خیابان عظیم دیدم در این چاه. دو خیابان تا چشم کار می‌کرد ظروف و اوانی طلا و نقره بود و زر و جواهر.....» (اقتداری،1371)

با استفاده از نقشه توپوگرافی محدوده مورد نظر و مطابقت دادن نقاط همتراز و ادامه دادن مسیر های مذکور در محل تلاقی محورها، ابنیه یا تأسیسات آبی مشاهده شد، که به نظر با یکدیگر مرتبط می آیند. به وجود آوردن یک شبکه ایستا از آب می تواند یکی از دلایل این شبکه آبرسانی زیر زمینی باشد. (این پژوهش نیازمند مطالعات دقیق تر باستان شناسی و تاریخی است.) ( شکل های شماره 12 و 13)

پ) چاه قلعه دیسه بائن(لار): بقایای قلعه دیسه مربوط به دوره ساسانیان است و در جنوب غرب قلعه های شهر لار در مجاورت روستای بائن واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۳۴۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.متاسفانه اطلاعات تاریخی ما از این قلعه و بخش مسکونی آن در پایین دشت بسیار اندک است. با توجه به آثار بجای مانده در سطح این قلعه به نظر می رسد این قلعه، یک قلعه مسکونی بوده و با توجه به محل قرار گیری چاه عمیق که در منتهی الیه سطح هموار این کوه قرار گرفته و همچنین محل عبور سیلاب فصلی که در عکس زیر نشان داده شده است،

می توان ارتباطی بین آنها با توجه به نمونه های مشابه یافت که می تواند به دو منظور هدایت آب به سمت چاه و ایجاد راه دسترسی و فرار قلعه ایجاد شده باشد.

شکل 14) راست: موقعیت قلعه دیسه و موقعیت شهر مسکونی آن در دشت و چاه های موجود، چپ: مسیر یک مسیل که از بلندی های اطراف آب را در دشت (دیسه) بائن پخش می کند.   شکل 15) راست: دید به قلعه دیسه بائن، چپ : دید به محوطه مسکونی پایین دژ

در قسمت فوقانی قلعه در باریکه جنوبی آثار متراکم ساختمانهای مسکونی دیده می شود که با یک دیوار از محوطه وسیع تر شمالی جدا شده است.به نظر می رسد این قلعه بعنوان یک پناهگاه برای ساکنین شهر مجاور در زمان خطر

بوده است . و محوطه باز هم محل نگهداری دام در طول مدت اسقرار دراین دژ بوده است.در محوطه شهری دشت آثار یک بازار چهارسو همانند الگوی شهرهای ساسانی به چشم می خورد.

بحث

در جدول شماره­1 نشان داده شده است که هر دژ با توجه به موقعیت جغرافیایی، نوع مصالح موجود، و نیازهای نظامی، سیستم‌های آبرسانی متفاوتی را به کار گرفته است. از چاه‌های عمیق که در مواقع اضطراری آب مورد نیاز را تأمین می‌کردند، تا آب‌انبارهای سطحی که از آب باران یا منابع آب مجاور بهره‌برداری می‌کردند، تمامی این سیستم‌ها در خدمت پایداری و مقاومت دژها در برابر تهدیدات خارجی بوده‌اند.

جدول شماره 1) مقایسه دژهای ساسانی استان فارس بر اساس سیستم‌های آبرسانی و ویژگی‌های معماری مرتبط با آب ·       ویژگی‌های خاص سیستم آبرسانی و معماری سیستم استحصال و نگهداری آب مکان نام دژ ردیف وجود آب انبار عمق چاه (متر) نوع چاه ·       اتصال به قنات سعدی، سه چاه ژرف در یک راستا  (چاه پیرزن، چاه میانی، چاه دختر)  که در مواقع اضطراری استفاده می‌شده‌اند. ·       ارتباط احتمالی با باغ دلگشا و سیستم قنات‌های زیرزمینی. یک چاه مستطیلی سنگی 102 چااه عمیق شیراز پهندژ 1 ·       دسترسی به رودخانه تنگاب از طریق دالان مخفی. ·       آب انبارهای بارانی که نیازهای روزمره دژ را تأمین می‌کردند و دسترسی پنهانی به آب رودخانه. دارد 50-100 چاه سنگی فیروزآباد قلعه دختر 2 ·       سیستم آبرسانی از طریق آب انبارهای سطحی و زیرزمینی. ·       چاه شور که در موارد ضروری استفاده می‌شده است. ·       موقعیت استراتژیک قلعه بر فراز صخره‌ها. آب انبار مستطیلی شکل 60-80 چاه عمیق اِوَز قلعه پرویز 3 ·       قرارگیری در ارتفاع بالا و استفاده از آب انبارهای سطحی برای جمع‌آوری آب باران. ·       . دیواره مضاعف برای محافظت بیشتر و اتصال به قلعه اژدها پیکر از طریق پل‌های ارتباطی. آب انبار چلیپایی 70-90 چاه عمیق لار قلعه قدمگاه 4 ·       سیستم دالان‌های مخفی مرتبط با قلعه قدمگاه ·       . چاه دولاب با آب لب‌شور که از قنات‌های غربی تأمین می‌شده است. ·       این قلعه دارای استحکامات بسیار مقاوم و تاسیسات زیرزمینی بوده است. دارد 80-100 چاه عمیق لار قلعه اژدها پیکر 5 ·       چاه عمیق در محل عبور سیلاب‌های فصلی که به‌عنوان راه دسترسی به آب و فرار در مواقع اضطراری استفاده می‌شده است. ·       قلعه به‌عنوان پناهگاه برای ساکنان محلی در زمان خطر. دارد 60-80 چاه عمیق روستای بائن -شهر لار قلعه دیسه بائن 6

نقش مهم چاه‌ها و دالان‌های مخفی در دژهای ساسانی، نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک مدیریت آب در این سازه‌ها است. این سیستم‌ها علاوه بر تأمین نیازهای روزانه ساکنان، به عنوان راهکارهای مهمی برای مقابله با محاصره و تهدیدات نظامی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند و سیستم‌های آبرسانی دژهای ساسانی جنوب فارس نمونه‌ای از توانایی ساسانیان در سازگاری با شرایط محیطی دشوار و بهره‌برداری هوشمندانه از منابع طبیعی به‌شمار می‌روند.

نتیجه گیری

سیستم‌های آبرسانی و استحصال آب در دژهای ساسانی منطقه جنوب فارس، نمایانگر تلفیق دانش مهندسی و نیازهای نظامی-استراتژیک در زمانه‌ای است که کنترل و مدیریت منابع آب از اولویت‌های اساسی حکومت‌ها به‌شمار می‌رفت. دژهای این منطقه، نمونه‌هایی برجسته از معماری دفاعی و مدیریت منابع طبیعی در دوره ساسانی هستند.

این دژها با بهره‌گیری از سیستم‌های پیچیده‌ای مانند چاه‌های عمیق، آب‌انبارها و شبکه‌های مخفی انتقال آب، نه تنها نیازهای روزمره ساکنان خود را تأمین می‌کردند بلکه توانایی مقاومت در برابر محاصره‌های طولانی مدت را نیز داشتند. به‌طور خاص، چاه‌های عمیق در این دژها به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که حتی در شرایط جنگ و محاصره، امکان تأمین آب از منابع زیرزمینی یا نزدیک‌ترین قنات‌ها فراهم باشد.

یکی از ویژگی‌های برجسته این سیستم‌ها، ترکیب چاه‌های

عمیق با آب‌انبارهای سطحی و زیرزمینی است که به صورت هوشمندانه‌ای در مکان‌های استراتژیک دژها قرار گرفته‌اند. این ساختارها همچنین نشان‌دهنده ارتباطات پیچیده میان بخش‌های مختلف دژها و محیط اطراف آنها است، به‌ویژه از طریق دالان‌های مخفی که امکان دسترسی به آب و ارتباط با خارج از دژ را فراهم می‌کرد.

در نهایت، از مقایسه و مطالعه دژ های فهندژ و قلعه دختر، دو نمونه شاخص از دژهای ساسانی فارس با دژهای منطقه جنوبی فارس در این تحقیق، به دست می‌آید:

1. محل قرارگیری دژ چاه‌ها: در تمامی موارد، دژ چاه‌ها در نزدیک‌ترین نقطه به محیط اطراف قرار گرفته‌اند و تمایل به سمت یک منبع آب فصلی، دائمی، یا مصنوعی دارند. این موقعیت‌ها برای تأمین آب و استفاده در مواقع اضطراری انتخاب شده‌اند.

2. ارتباط با شهرها و محیط بیرون: در بسیاری از موارد، روایات تاریخی و افسانه‌ها ارتباط قلعه‌ها با شهرها یا محیط بیرونی را بیان کرده‌اند. این مسئله نشان‌دهنده اهمیت سیستم‌های آبرسانی و ارتباط آنها با منابع آب و امنیت قلعه‌ها است.

3. تعبیه آب‌انبار: آب‌انبارها در کنار چاه‌ها به‌عنوان یکی از الزامات ساخت و استراتژی‌های مهم در دژها در نظر گرفته می‌شدند. این آب‌انبارها نقش حیاتی در تأمین آب مورد نیاز در طول محاصره‌ها و دیگر شرایط بحرانی داشته‌اند.

این نتیجه‌گیری‌ها نشان می‌دهند که موقعیت، طراحی، و ساختار دژ چاه‌ها و آب‌انبارها در دژهای ساسانی جنوب فارس به‌طور قابل‌توجهی بر اساس نیازهای استراتژیک و شرایط جغرافیایی آن مناطق بوده است.

فهرست منابع:

افسر، كرامت الله، 1366، مقاله فيروزآباد، مجموعه شهرهاي ايران، جلد 2، به كوشش محمد يوسف كياني، جهاد دانشگاهي.

احمدی،حسام الدین،صالحی کاخکی، احمد، نوروززاده چگینی،ناصر،1395، مقدمه ای بر مطالعه و شناخت باغ های اردشیر خوره (گور)در دوره ساسانی و اوایل اسلامی، فصلنامه علمی فرهنگی اثر،شماره 75.

دیتریش هوف، فیروزآباد، ترجمه:کرامت ا... افسر، در شهرهای ایران،4ج، ج3، به کوشش:محمد یوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی،1368، ص91-92

اقتداری،احمد،1371،لارستان کهن و فرهنگ لارستانی، چاپ اول،انتشارات جهان معاصر،تهران.

آرتورابهام پوپ، معماری ایران، ترجمه کرامت ا... افسر، تهران، فرهنگسرا،1365، ص9

بیانی، شیرین، ۱۳۶۷، دین و دولت در ایران عهد مغول، جلد اول ، تهران ، نشر دانشگاهی.

پرادا،ایدت،1355، هنر ایران باستان، ترجمه: یوسف مجیدزاده، تهران.

پیگولوسکایا،،ن،1367، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، 1367، ترجمه عنایت الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی.

جوادی،شهره، عرب سلغار، ندا،1392، تجلی قداست آب در آرامگاه سعدی، باغ نظر،شماره 26،سال دهم.

 خسروی، ابوذر، شهیدیان، مریم، کاربری نظامی و امنیتی قلعه ها در دوره ساسانی، 1398، فصلنامه علمی ترویجی مطالعات تاریخ انتظامی، سال ششم، شماره ۲۳.

دریایی، تورج، 1387، شاهنشاهی ساسانی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات سمت.

شیپمان،کلاوس،1383، تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی،چاپ اول،انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران،.

 سلطان زاده، حسین،1365، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، چاپ اول،  انتشارات آبی، تهران.

سامی، علی، 1363، کتاب شیراز، نشر نوید، شیراز.

 عریان، سعید،1382، راهنمای کتیبه های ایرانی میانه پهلوی- پارتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.

فسایی، حسن بن حسن،1382، به تصحیح منصور رستگار فسایی، چاپ سوم،امیر کبیر،تهران.

فرصت الدوله شیرازی،محمد نصیر،1362، آثار عجم،تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، امیر کبیر ،تهران.

کخ، هاید ماری،1385، از زبان داریوش، ترجمه پرویز رجبی، چاپ نهم، کارنگ، تهران.

کریستین سن، آرتور، 1374، وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی  ساسانی، ترجمه مجتبی مینوی، جلد دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.

کرامتی ، محمد هادی،1370 ، " تاریخ دلگشای اوز " ، انتشارات نوید، شیراز .

گیرشمن، رومن، بیشاپور،1379، ترجمه اصغرکریمی،  جلد اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور،

لسترنج،گی،1377، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی،

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     ترجمه محمود عرفان، جلد سوم، تهران، علمی و فرهنگی

مقدسی، ابوعبدالله، 1385، احسن التقاسیم فی معرفه الاقاسیم، ترجمه علینقی منزوی، انتشارات کوش، تهران.

منجّم یزدی، جلال الدّین محمّد، ۱۳۶۶ ، تاریخ عبّاسی، به کوشش سیف الله وحید، انتشارات وحید، تهران .

نوروززاده چگینی، ناصر، احمدی، حسام الدین، صالحی کاخکی،1393، از كاخ تا شهر(بررسی و شناسایی شیوه های انتقال آب اردشیرخوره (گور)در دوران ساسانی و اسلامی)، مجله پژوهش های باستان شناسی ایران، دوره 7 ، شماره4 .

نفیسی، سعید، تاریخ و تمدن ایران ساسانی، 1384، به کوشش عبدالکریم جربزه دار، جلد دوم، م تهران، اساطیر.

وثوقی، محمد باقر، 1369، لار شهری به رنگ خاک، چاپ اول، انجمن لار شناسی، کانون فرهنگی تربیتی آموزش و پرورش لارستان.

وینتر،انگلبرت، دیگناس،بئاته،1386، روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، برنامه کیکاووس جهانداری، تهران، فروزان فر.

هورا،کلمان ،ایران و تمدن ایرانی ،1375، ترجمه حسن انوشه، چاپ دوم، امیرکبیر، تهران.

یزدی، سیدمحمد سعید، 1392، بررسی روش های تأمین آب در ارگ بم، اولین همایش ملی باستان شناسی در ایران،

 

 

 

57 فصلنامه دانشکده معماری و شهرسازی واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی استان تهران