تحلیلی بر پراکنش فضایی خدمات شهری در سکونتگاههای مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران
محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای
پری شکری فیروزجاه
1
,
اسدالله دیوسالار
2
,
بهاره عبدللهی تیجی
3
,
حسن رسولی
4
1 - استادیار پژوهشی، بخش تحقیقات اقتصادی، اجتماعی و ترویجی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ساري، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
4 - دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: خدمات شهری, استان مازندران, پراکنش فضایی, سکونتگاههای شهری,
چکیده مقاله :
مقدمه: برنامهریزی شهری از آنجایی که با تخصیص و توزیع منابع کمیاب در بین مکانهای مختلف شهر در ارتباط است، متکی بودن آن به معیارهای پراکنش فضایی خدمات شهری، امری ضروری به نظر میرسد. هدف پژوهش: هدف از پژوهش حاضر بررسی پراکنش فضایی کاربریهای خدمات شهری در سکونتگاههای مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران است. روش شناسی تحقیق: پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و روش آن توصیفی – تحلیلی است. گردآوری دادههای موردنیاز تحقیق با استفاده از روش کتابخانهای و اسنادی از سالنامه آماری استان مازندران در سال 1396صورت گرفته است. در این پژوهش برای سنجش معیار پراکنش فضایی خدمات شهری از شاخصهای خدمات تفریحی – رفاهی، خدمات حملونقلی، زیرساختهای شهری، عمران شهری، فضای سبز شهری، خدمات آموزشی، خدمات بهداشتی – درمانی و خدمات فرهنگی استفاده شده است. برای رتبهبندی مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران براساس وضعیت توسعه خدمات شهری مدل ویکور بکار رفته است. قلمروجغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه، مراکز شهرستانهای استان مازندران میباشد. یافته ها: یافته های تحقیق نشان میدهد که تنها 7 شهر استان که شامل نقاط شهری 4 شهرستان بابلسر، فریدونکنار، کلاردشت و رامسر میباشند، در گروههای کاملاً برخوردار، برخوردار و نیمهبرخوردار قرار دارند و شهروندان آنها از نظر برخورداری از خدمات شهری وضعیت ایدهآلی دارند. به عبارت دیگر خدماترسانی به شهروندان در شهرهای بابلسر، بهنمیر، هادیشهر، فریدونکنار، کلاردشت، رامسر و کتالم و ساداتشهر به میزان زیادی قابل قبول میباشد. نتایج: نتایج تحقیق نشان می دهد که نزدیک به 90 درصد از شهرهای استان مازندران ازنظر شاخصهای خدمات شهری وضعیت نامطلوب و پایینتر از متوسط دارند و کمبود خدمات شهری مدنظر تحقیق به نسبت جمعیت این شهرها بطور چشمگیری احساس میشود.
Introduction: Urban planning, since it is related to the allocation and distribution of scarce resources among different places in the city, its reliance on the criteria of spatial distribution of urban services, it is necessary. Research Aim: The purpose of this study is to investigate the spatial distribution of urban service uses in urban centers of Mazandaran province. Methodology: The present research is of applied type and its method is descriptive-analytical. The data required for the research were collected using the library method and documents from the statistical yearbook of Mazandaran province in 2017. In this study, to measure the spatial distribution of urban services, the indicators of recreational-welfare services, transportation services, urban infrastructure, urban development, urban green space, educational services, health services and cultural services have been used. Vikor model has been used to rank the urban centers of Mazandaran cities based on the status of urban services development. Studied Areas: The study area is the city centers of Mazandaran province. Results: Findings show that only 7 cities of the province, which include urban areas of 4 cities of Babolsar, Fereydunkenar, Kelardasht and Ramsar, are in fully-owned, well-off and semi-well-served groups, and their citizens are in a position to enjoy urban services. They have an ideal. In other words, providing services to citizens in the cities of Babolsar, Bahnmir, Hadi Shahr, Fereydunkenar, Kelardasht, Ramsar and Katalam and Sadatshahr is largely acceptable. Conclusion: The results show that nearly 90% of the cities of Mazandaran province in terms of urban service indicators are unfavorable and below average and the lack of urban services considered in the study is felt in proportion to the population of these cities.
اکبری، پرویز؛ حبیبی، کیومرث؛ ذاکرحقیقی، کیانوش؛ نصیری، شیما و اسکندری، آنوش (1400)، تحلیل اصل استقرار در ساختار استخوانبندی شهر وتاثیر آن بر شگل گیری کثرت و تنوع فضاهای شهری (مطالعه موردی: شهر سنندج)، 16(1)، 124-109.
آروین، عباسعلی و کیانی، علیرضا. (1399). تحلیل فضایی پراکنش خدمات عمومی شهری با استفاده از فاصله ماتریس اقلیدسی (مطالعه موردی: شهر یزد). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 52(4)، 1389-1373.
بهروان، حسین. (1386). آمایش فرهنگ و عدالت شهری در مناطق12گانة شهر مشهد. مجموعه مقالات و کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، مشهد، 28-2.
پوراحمد، احمد و خلیجی، محمدعلی. (1393). قابلیت سنجی تحلیل خدمات شهری با استفاده از تکنیک VIKOR (مطالعه موردی بناب). برنامه ریزی فضایی (جغرافیا)، 4(2) 2، 16-1.
تقوایی، مسعود. (1386). تعیین و تحلیل سطوح برخورداری مناطق روستایی استان‌های کشور با بهره‌گیری از روش تاکسونومی عددی و تحلیل خوشه‌ای، فصلنامه برنامهریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 2(5)، 116-91.
حاتمی نژاد، حسین و راستی، عمران. (1386). عدالت اجتماعی و عدالت فضایی (منطقه ای)بررسی و مقایسة نظریات جان راولز و دیوید هاروی. مجلة سیاسی-اقتصادی دانشگاه تهران، شمارة 270-269، 95-82 .
حیدری، اکبر؛ رهنما، محمدرحیم؛ اجزاشکوهی، محمد و امیدعلی خواهرزمی. (1395). تحلیل تحوّلات فضایی محیطزیست شهری در کلانشهر مشهد با استفاده از الگوی آینده پژوهی گام طبیعی. جغرافیا و پایداری محیط، 18، 19-1.
سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان مازندران. (1396). سالنامه آماری استان مازندران، معاونت آمار و اطلاعات.
ساسان¬پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین و جعفری اسدآبادی، حمزه. (1394). سنجش و ارزیابی زیست¬پذیری شهری در مناطق بیست و دو گانه کلانشهر تهران. فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، 5(18)، 42- 27.
سلیمانی مهرنجانی، محمد؛ تولایی. سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه، احمد و خزائی¬نژاد، فروغ. (1395). زیستپذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخصها. پژوهش¬های جغرافیایی برنامه¬ریزی شهری، 4(1)، 50-27.
شاهیده، شیرین؛ کابلی، محمدهادی؛ دولت¬آبادی، فریبرز و شالی امینی، وحید. (1402). اولویت‌بندی معیارهای محیطی موثر در کیفیت سکونتگاه های غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون (نمونه موردی: کلانشهر مشهد)، 18(1)، 80-69 .
شریفی، عبدالنبی. (1385). عدالت اجتماعی و شهر؛ تحلیلی بر نابرابری¬های منطقمه ای در شهر اهواز، استاد راهنما: حاتمی¬نژاد، حسین، دانشگاه تهران، گروه جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، تهران، ایران.
شكوئي، حسين. (1383). ديدگاههاي نو در جغرافياي شهري. تهران: انتشارات سمت.
شهنوازی، عباس؛ میرابی، وحیدرضا؛ حق شناس کاشانی، فریده و شاهرودی، کامبیز. (1402). مکان یابی فروشگاه¬های هایپرمارکت با تاکید برشاخص¬های فضایی ومکانی (مطالعه موردی: کلانشهر رشت). مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 18(1)، 191-181.
عبداللهی، علیاصغر و قاسمی، مسلم. (1397). تحلیل توزیع فضایی خدمات عمومی شهری با استفاده از تکنیک تصمیمگیری Vikor و Waspas (مطالعه موردی: کرمان). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 6(4)، 715-695.
کشکولی، محمدرضا؛ مهدوی حاجیلویی، مسعود و ولی شریعت پناهی، مجید (1402)، ارزیابی نقش سکونتگاه های غیررسمی در ساختارفضایی شهری ( مطالعه موردی: شهر همدان)، 18(3)، 209-199.
كامیار، غلامرضا. (1387). حقوق شهری و شهرسازی. تهران: انتشارات مجد.
محمدی کاظمآبادی، لیلا؛ خانیزاده، محمد علی و بابایی چلهبری، محسن. (1398). تحلیلی بر پراکنش خدمات و جمعیت شهری با تاکید بر عدالت فضایی و برخورداری شهری (مورد مطالعه: شهر ایلام). جغرافیای اجتماعی شهر، 6(1)، 191-175.
نصیری پور، امیر اشکان؛ رئیسی، پوران و عسگری؛ عباسعلی. (1393). تحلیل پراکنش فضایی مراکز بهداشتی درمانی شهرکرد با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی. مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، 16(19)، 27-6.
وارثی، حمیدرضا؛ قائد رحمتی، صفر و باستانی¬فر، ایمان. (1386). بررسی خدمات شهری در بی‌تعادلی فضایی جمعیت بر چگونگی توزیع خدمات شهری بر پایه‌ی عدالت اجتماعی(موردی: اهواز)، نشریه جغرافیا و توسعه،دوره 5،شماره 9،91.
Certoma, C., & Martellozzo, F. (2017). The Spatial Distribution of Urban Gardening and Spatial Injustice. In between Social – Economic and Environmetal Dererminats. ATTI DEL XXXII CONGRESSO GEOGRAFICO ITALIANO, ISBN 978-88-942641, 2-8.
Cortes, Y. (2021). Spatial Accessibility to Local Public Services in an Unequal Place: An Analysis from Patterns of Residential Segregation in the Metropolitan Area of Santiago, Chile. Sustainability, 13, 442, 1-20.
Gómez-Baggethun, E., De Groot, R., Lomas, P. L., & Montes, C. (2010). The history of ecosystem services in economic theory and practice: from early notions to markets and payment schemes. Ecological Economics, 69(6), 1209–1218.
Li, H.; Wang, Q.; Shi, W.; Deng, Z.; Wang, H. (2015). Residential clustering and spatial access to public services in Shangai. Habitat Int. 46, 119–129.
Ji, Y.W., Zhang, L., Liu, J., Zhong, Q., & Zhang, X. (2020). Optimizing Spatial Distribution of Urban Green Spaces by Balancing Supply and Demand for Ecosystem Services. Mathematical Tools for Solving Problems of Chemical Structure Generation. Hindawi, Journal of Chemistry, 2020, Article ID 8474636, 1-8.
Pietro, G., Elliott, D., & Gabriell, Y. (2005). A Home in the City. UN Millennum Project, Task Force on Improving the Lives of Slum Dwellers, London.
Shi, Y., Yang, J., Shen, P. (2020). Revealing the Correlation between Population Density and the Spatial Distribution of Urban Public Service Facilities with Mobile Phone Data. ISPRS Int. J. Geo-Inf, 9(1), 1-17.
Sun, W., Fu, Y., & Zheng, S. (2017). Local Public Service Provision and Spatial Inequality in Chinese Cities: The Role of Residential Income Sorting and Land-use Conditions. J. Reg. Sci, 57, 547–567.
فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره ، شماره (پیاپی)،
شاپای چاپی 5968- 2538 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http:// www.JSHSPiaurasht.ac.ir
صص.
تحلیلی بر پراکنش فضایی خدمات شهری در سکونتگاههای مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران
تاريخ دريافت: | تاريخ پذیرش: |
چکیده
مقدمه: برنامهریزی شهری از آنجایی که با تخصیص و توزیع منابع کمیاب در بین مکانهای مختلف شهر در ارتباط است، متکی بودن آن به معیارهای پراکنش فضایی خدمات شهری، امری ضروری به نظر میرسد.
هدف پژوهش: هدف از پژوهش حاضر بررسی پراکنش فضایی کاربریهای خدمات شهری در سکونتگاههای مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران است.
روش شناسی تحقیق: پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و روش آن توصیفی – تحلیلی است. گردآوری دادههای موردنیاز تحقیق با استفاده از روش کتابخانهای و اسنادی از سالنامه آماری استان مازندران در سال 1396صورت گرفته است. در این پژوهش برای سنجش معیار پراکنش فضایی خدمات شهری از شاخصهای خدمات تفریحی – رفاهی، خدمات حملونقلی، زیرساختهای شهری، عمران شهری، فضای سبز شهری، خدمات آموزشی، خدمات بهداشتی – درمانی و خدمات فرهنگی استفاده شده است. برای رتبهبندی مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران براساس وضعیت توسعه خدمات شهری مدل ویکور بکار رفته است.
قلمروجغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه، مراکز شهرستانهای استان مازندران میباشد.
یافته ها و بحث: یافته های تحقیق نشان میدهد که تنها 7 شهر استان که شامل نقاط شهری 4 شهرستان بابلسر، فریدونکنار، کلاردشت و رامسر میباشند، در گروههای کاملاً برخوردار، برخوردار و نیمهبرخوردار قرار دارند و شهروندان آنها از نظر برخورداری از خدمات شهری وضعیت ایدهآلی دارند. به عبارت دیگر خدماترسانی به شهروندان در شهرهای بابلسر، بهنمیر، هادیشهر، فریدونکنار، کلاردشت، رامسر و کتالم و ساداتشهر به میزان زیادی قابل قبول میباشد.
نتایج: نتایج تحقیق نشان میدهد که نزدیک به 90 درصد از شهرهای استان مازندران ازنظر شاخصهای خدمات شهری وضعیت نامطلوب و پایینتر از متوسط دارند و کمبود خدمات شهری مدنظر تحقیق به نسبت جمعیت این شهرها بطور چشمگیری احساس میشود.
واژهگان کلیدی: پراکنش فضایی، خدمات شهری، سکونتگاههای شهری، استان مازندران
مقدمه
شهر بنابر اعتقاد بسیاری از محققان مرتبط با مطالعات شهری، پیچیدهترین محصول بشری است (SharePour, 2008: 3). این مسئله زمانیکه به جمعیت و رشد آن در شهرهای امروزی مینگریم حساسیت بیشتری مییابد، زیرا جمعیت شهرنشین دنیا براساس پیشبینیهای صورت گرفته پیوسته درحال افزایش است. طوریکه"جمعيت شهري جهان تا سال2030 بيش از 2 ميليارد نفر رشد خواهد داشت (Pietro et al, 2005:11). برخی مطالعات ارتباط بین خدمات عمومی شهری و تراکم جمعیت را تأیید کردهاند. با این حال، مطالعات دیگر با استفاده از دادههای سرشماری، به عنوان مثال، به نتیجه مخالف رسیدهاند (Shi et al, 2020). از این رو"ماکس وبر1 شهرهای امروزی را جایگاه تمرکز عظیم جمعیتی میداند" (Soleimani mehranjani et al, 2016: 14). البته رقم قابل توجهی از این جمعیت، وضعیت مناسبی در رابطه با دستیابی به خدمات مطلوب شهری وکیفیت زندگی ندارند. بطوریکه در کشور ایران که امروزه بیش از 68 درصد جمعیت شهرنشین دارد (مرکز آمار ایران، 1397). میلیونها نفر با کمبود شدید خدمات شهری مواجهاند و در محلات نامناسبی زندگی میکنند که از جنبههای مختلف دچار فقر شدیدی هستند" (Sasanpour et al, 2015: 8). زیاری نیز در این رابطه اشاره میکند که در ایران رشد شتابان شهرنشینی در دهههای گذشته با توان تجهیز فضاهای شهری و گسترش زیرساختها متناسب نبوده است (Heydari et al, 2016: 4). از اوایل دهه 70s ، بحث در مورد عدالت فضایی علاقه زیادی به دانشمندان نشان داد كه چگونه شرایط زندگی گروههای مختلف اجتماعی نقش عمدهای در تعیین ثروت، فرصت، پیامدهای بهداشتی، دستیابی به تحصیلات و تأثیرگذاری بر همه جنبههای كیفیت زندگی دارد (Certoma & Martellozzo, 2017: 1133). براین اساس کاستیهای موجود در تأمین خدمات شهری از عوامل متعددی ناشی میشود که رشد شتابان شهرها، تمرکز کمدرآمدها و عدم کفایت فنی، مالی و ظرفیتی شهرداریها و سازمانهای دولتی جهت رویارویی با رشد فزاینده تقاضا برای خدمات شهری از آن جملهاند (Nasiripour et al, 2014: 8). ولی همانطور که جغرافیدانان رادیکال اعتقاد دارند، دولتها و حکومتها در توسعه شهری، فاصله طبقاتی موجود در شهرها و الگوی انباشت سرمایه نقش اساسی دارند که این کارکردهای به هم پیوسته نوع ویژهای از ساختار فضایی، مکانی و ناحیهای را بوجود میآورد (Shakouei, 2004: 199). دراین رابطه توجه به تخصیص منابع با توجه به میزان تأکید بر عدالت اجتماعی رضایت جمعیت شهری را به دنبال خواهد داشت، زیرا تخصیص منابع همراه با عدالت اجتماعی، مردم شهری را در سهولت دسترسی به امکانات و خدمات شهری یاری میدهد و چون میزان این قبیل منابع در شهرها محدود است، در صورت عدم کنترل در توزیع آنها، تنها افراد کمی از مردم شهری میتوانند از این منابع بهرهمند شوند (Shakouei, 2004: 27). بنابراین برخورد صحیح مدیریت شهری با واقعیت پیچیدهای چون شهر، نیازمند درک و مدیریت جامع و سیستمی شهر بویژه از بعد تأمین امکانات و خدمات، لزوم پراکنش صحیح آن و اجرای عدالت فضایی در برخورداری از امکانات و خدمات مناسب زیستی میباشد، چرا که "برنامهریزی فضایی همواره با عدالت فضایی رابطه تنگاتنگی دارد" (Behravan, 2007: 4). البته وجود نابرابری در استاندارد زیستی در بین ساکنین یک شهر، پدیده جدیدی در هیچ یک از شهرهای جهان نیست اما در کشورهای کمتر توسعه یافته به دلیل فاحشتر بودن تفاوتهای اجتماعی - اقتصادی و پیدایش محلاتِ زیر استاندارد و گسترش خوشنشینی، تفاوت فضایی شهرها تشدید شده است (Hataminezhad & Rasti, 2007: 71). غالباً خدمات و شهرها ارتباط تنگاتنگی با هم دارند که نبود یا مدیریت نادرست آن میتواند مسائل اساسی از قبیل بینظمی شهری، معضلات اجتماعی، سیاسی، و حس وجود بیعدالتی در بین افراد جامعه را افزایش دهد. این فرآیند ممکن است " به رفتارهای خشونتآمیز وندالیسم2 که با انگیزه انتقامجویی از جامعه و عملکرد مسئولین شهری انجام میشود، منجر شود" (Kamyar, 2008: 45). چرا که آنها وضعیت موجود را با معیارهای عدالت اجتماعی در تناقض میبینند. تعادل فضايي در توزيع امكانات اجتماعي و خدماتي شهر و دستيابي به آن، مقدمات عدالت اجتماعي و عدالت توزيعي و توسعه پايدار شهري را فراهم خواهد آورد و عدم توزيع عادلانه امكانات، منجر به بحرانهاي اجتماعي و مشكلات پيچيده فضایی خواهد شد (Sharifi, 2006: 6). به عبارتي ميزان و چگونگي خدمات شهري نقشي مؤثر در جابجايي جمعيت و تغييرات جمعيتی در مناطق شهری داشته است، لذا توزيع خدمات شهری بايد به گونهای باشد كه عدالت فضايي را برقرار نمايد (Varesi et al, 2007: 91). همچنين كـاهش نابرابري در بهرهمندي از منابع، دستاوردها و امكانات جامعه يكي از مهمترين معيارهاي اساسي توسعه به شمار ميآيد (Taghvaei, 2007: 117). در همین زمینه، دیوید هاروی نویسنده کتاب عدالت اجتماعی و شهر درباره توزیع منطقهای عادلانه میگوید؛ نخستین گام در توزیع منطقهای عادلانه، تعیین مفهوم هریک از سه معیار (نیاز، سود همگانی و استحقاق) در چارچوب منطقهای یا سرزمینی است (Hataminezhad & Rasti, 2007: 91). وی به کارگیری عدالت اجتماعی در تحلیلهای جغرافیایی را انقلاب در تفکرات جغرافیایی می داند و با طرح وابستگی میان نابرابریهای اجتماعی و ساختار فضای جغرافیایی، بنیانگذار جغرافیای انسانی نو میگردد (Shakuoei, 2004: 141). خدمات شهری از جمله فضای سبز شهری با افزایش سریع شهرنشینی و افزایش حضور همراهان در جمعیت شهری، تحت تأثیر فعالیتهای انسانها قرار گرفته و تغییرات اساسی را متحمل شده است (Gome et al, 2010). فضاهای سبز بخش مهمی از اکوسیستم شهری است که به سلامت انسان، تفریح و بقا کمک میکند. چالشهای مهم در این زمینه شامل یافتن راههایی برای ارزیابی تعادل فضاهای سبز شهری، در نظر گرفتن رابطه بین عرضه و تقاضا برای چنین فضاهایی و جفتگیری بهتر فعالیتهای تفریحی ساکنان شهری و عملکرد فضاهای سبز شهری است (Ji et al, 2020). در مجموع و در محوریت موضوع این پژوهش، زندگی شهری امروزی، درکنار ویژگیهای مثبت خود، آکنده از عواملی است که سلامت افراد را در معرض خطر قرار میدهد. اذعان این مهم نیز ضرورت است که "شهرنشینی و رشد سریع جمعیت، تأثیر ناگواری بر ساختار و فرهنگ اجتماعی (شبکههای اجتماعی، حمایت اجتماعی، آداب و رسوم) میگذارد" (SharePour et al, 2013: 80) که یکی از مهمترین فاکتورهای مؤثر در این حوزه، مقوله عدالت اجتماعی است. نگارنده بر این اعتقاد است که پیادهسازی آرمان آمایش سرزمین در تمام مسائل و موضوعات، از سطوح خرد و کلان نیازمند اهتمام جدیدی در مقیاس محلی، ناحیه، شهر و در نهایت منطقه و کشور امکانپذیر است. برهمین اساس زمانی که موضوع پراکنش خدمات شهری در استان مازندران مطرح میگردد و نگاه ریز و تخصصی به مسائل و موضوعات شهری این استان ضروری به نظر میرسد، جدا از نوعی آشفتگی فضایی – کالبدی که در ساختار شهری وجود دارد، سوالات مختلفی نیز در ارتباط با برخورداری، عدم برخورداری، پراکنش استاندارد کاربریها، توزیع فضایی، استقرار مراکز جمعیتی و ارتباط آن با دسترسی به خدمات مختلف شهری و ... به ذهن خطور میکند که پاسخگویی بدان تنها در دل مفاهیمی چون آمایش سرزمین و عدالت اجتماعی قابل تحلیل و پاسخگویی است. در حقیقت، شالوده اصلی توجه به این مفاهیم، ذکر اهمیت این مهم است که خدمات و امکانات، فرصت‌هایی هستند که باید در شهرها به صورت برابر و عادلانه توزیع شود تا عدالت اجتماعی، اقتصادی و فضایی در مناطق شهری برقرار شود و چرا که توزیع نامناسب خدمات نه تنها باعث بر هم خوردن جمعیت و توازن آن در شهر میشود، بلکه فضاهای شهری را متناقض با عدالت در ابعاد اجتماعی و اقتصادی و زیست محیطی شکل میدهد. باتوجه به هدف تحقیق سوالات تحقیق به شرح ذیل میباشد: 1- وضعیت مراکز شهری شهرستانهای استان مازندران به لحاظ پراکنش فضایی کاربری خدمات شهری چگونه است؟ 2- مراکز شهری کدام یک از شهرستانهای استان مازندران به لحاظ کاربری خدمات شهری از وضعیت بهتری برخوردار می باشند؟
در زمینه پراکنش فضایی خدمات شهری تحقیقات متعدد داخلی و خارجی انجام گرفته است که در این پژوهش به چند نمونه اشاره می شود. لی و همکاران 3(2015) در مطالعهای به خوشهبندی مسکونی و دسترسی فضایی به خدمات عمومی در شانگهای چین پرداختهاند. نتایج نشان‌دهنده تفاوتهای قابل‌توجهی بین شهر مرکزی و حومه‌های بیرونی در قیمت مسکن و دسترسی به زیرساختهای خدمات عمومی است. روند ناهموار شهرنشینی و ساختار دولت محلی پراکنده ممکن است به الگوهای تمرکز و نابرابری در ارائه خدمات عمومی کمک کرده باشد. سان و ژانگ 4(2017) به بررسی نقش طبقه بندی درآمد و شرایط استفاده از زمین در نابرابریهای فضایی دسترسی به خدمات عمومی در شهرهای چین پرداختهاند. برای شهرهای چین، این نابرابری در ارائه خدمات عمومی محلی ممکن است از تأثیر واکنش‌های بازار مسکونی بر طبقهبندی درآمد ناشی شود. بنابراین، این واقعیت باعث ایجاد توزیع نابرابر خدمات عمومی محلی در سراسر مکانهای مسکونی می شود. کورتس5 (2021) در پژوهشی نحوه دسترسی فضایی به خدمات عمومی محلی را بهطور عادلانه در بین گروههای مختلف اجتماعی و اقتصادی در منطقه شهری سانتیاگو شیلی تجزیه و تحلیل میکند. نتایج بدست آمده نشان داد که خدمات عمومی محلی به طور نابرابر بین ساکنان توزیع شده است. همچنین عبداللهی و قاسمی (1397) با استفاده از تکنیکهای ویکور و واسپاس، توزیع خدمات عمومی شهر کرمان را مورد بررسی قرار دادهاند. نتایج نشان میدهد توزیع فضایی خدمات در مناطق جهارگانه شهر کرمان نامتعادل و اختلاف میان مناطق در برخورداری از مناطق شهری مشهود است. محمدی کاظمآبادی و همکاران (1398) در پژوهشی به تحلیل پراکنش خدمات و جمعیت شهری با تاکید بر عدالت فضایی در شهر ایلام پرداختهاند که نتایج بدست آمده نشان داد که در بين سه شاخص خدمات شهري بين محلات شهر ايلام (کالبدی، اقتصادی و اجتماعی)، شرايط شاخص كالبدي نسبت به ديگر شاخصها در موقعيت بهتري قرار داشته و پس از آن شاخص اقتصادي و در نهايت شاخص اجتماعي در وضعيت مطلوب قرار گرفته است. آروین و کیانی (1399) در مطالعهای به تحلیل فضایی پراکنش خدمات شهری با استفاده از ماتریس فاصله اقلیدسی در شهر یزد پرداختهاند. یافتههای پژوهش نشان داد که بهترين پراکنش فضايی مربوط به خدمات فضاي سبز و ضعیفترين پراکنش فضايی در درجة اول مربوط به خدمات فرهنگی و سپس خدمات بهداشتی درمانی است. همچنین بررسی نقشههاي حاصل از پژوهش نشان میدهد پراکنشهاي ضعیف و بسیار ضعیف در نواحی تازه توسعه يافتة شهر اتفاق افتاده است.
روش پژوهش
مطالعه حاضر به لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی و به حیث روش از نوع توصیفی – تحلیلی و قیاسی است. گردآوری دادههای مورد نیاز تحقیق با استفاده از روش کتابخانهای و اسنادی از سالنامه آماری استان مازندران در سال 1396صورت گرفته است. پس از استخراج آمار مربوط به شاخصهای موردنظر از سالنامه آماری، وزن و اهمیت هر یک از شاخص ها با استفاده از مدل آنتروپی شانول مشخص گردید. در ادامه جهت رتبهبندی، طبقهبندی و تعیین وضعیت پراکنش فضایی خدمات عمومی در شهرهای هدف از روش تصمیمگیری چندمعیاره ویکور6 بهره گرفته شده است. ویکور، یک روش تصمیمگیري چندمعیاره براي حل یک مسئله تصمیمگیري گسسته با معیارهاي نامتناسب واحدهاي اندازهگیري مختلف و متعارض توسط اپروکویک و تزنگ7 ایجاد شده است. هدف اصلي روش ویکور، نزدیکي بيشتر به جواب ایدهآل هر شاخص است. روش ویکور قادر است تصيمگيرندگان را براي دستيابي به یک تصيم نهایي یاري دهد. در اینجا جواب سازشي، نزدیکترین جواب موجه به جواب ایدهآل است که کلمه "سازش" به یک توافق متقابل اطلاق ميگردد (Poorahmad and Khaleiji,2014: 5). این روش از هفت گام موثر تشکیل شده است.
گام اول: تشکیل ماتریس دادههای خام (ماتریس تصمیمگیری)؛
گام دوم: نرمالسازی ماتریس تصمیم؛
(1)
Xij = مقادیر هر شاخص برای هر محله
گام سوم: تعیین بردار وزن معیارها و تشکیل ماتریس وزندار براساس روش کریتیک؛
گام چهارم: تعیین نقطه ایدهآل مثبت و ضد ایدهآل منفی؛ پس از محاسبه ماتریس نرمال وزین، بالاترین و پایینترین مقادیر مربوط به هر یک از شاخصها براساس رابطه زیر مشخص گردید.
(2)
گام پنجم: با توجه به مقادیر حداکثر و حداقل محاسبه شده برای هر کدام از شاخصها، فاصله از راه حلهای ایدهآل مثبت (مطلوبیت S) و منفی (تاسف R) را برای هر کدام از محلات با توجه به مقادیر کمترین و بیشترین با استفاده از رابطه زیر محاسبه شده است:
(3)
گام ششم: همچنین پس از محاسبه مقادیر مطلوبیت و تاسف، مقدار نهایی مدل ویکور (Q) برای هر گزینه با استفاده از رابطه زیر محاسبه شده است:
(4)
V = عدد ثابت 05/0
Sj = مجموع مقدار S برای هر محله
= بزرگترین عدد شاخص S برای هر محله
S* = کوچکترین عدد شاخص S برای هر محله
Rj = مجموع مقدار R برای هر محله
= بزرگترین عدد شاخص R برای هر محله
R* = کوچکترین عدد شاخص R برای هر محله
گام هفتم: مرتب کردن گزینهها براساسS ، R و Q.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
استان مازندران با وسعت 4/23756 كيلومتر مربع، در نيمهي شمالي كشور، بين 35 درجه و 46 دقيقه تا 36 درجه و 58 دقيقه عرض شمالي، از خط استوا و 50 درجه و 20 دقيقه تا 54 درجه و 10 دقيقه طول شرقي، از نصف النهار گرينويچ قرار دارد. حد شمالي آن، درياي خزر، حد جنوبي، استانهاي تهران و سمنان، حد غربي، گيلان و حد شرقي، استان گلستان ميباشد. در سال 1398 ،مازندران داراي 22شهرستان و 61 شهر بوده است. بر اساس سرشماری 1395، جمعیت استان 3283582 نفر بوده که از این تعداد 6/57 درصد در شهرها ساکن بودهاند (Management and Planning Organization of Mazandaran Province, 2017).
شکل 1. موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه
یافتهها و بحث
معرفی جامعه آماری
محدوده مورد مطالعه تحقیق شامل مراکز شهری 22 شهرستان استان مازندران میباشد که از نظر پراکنش فضایی خدمات شهری مورد بررسی قرار گرفتهاند. خدمات شهری بررسی شده در این پژوهش شامل خدمات تفریحی- رفاهی، خدمات حمل و نقلی، زیرساخت های شهری، عمران شهری، خدمات آموزشی، خدمات بهداشتی درمانی، خدمات فرهنگی و فضای سبز شهری میباشند که در قالب 8 شاخص مطرح شده و هر کدام از این شاخصها از ترکیب گویههایی بدست آمدهاند. در مجموع 49 گویه برای 8 شاخص مورد سنجش و بررسی قرار گرفتهاند. آمار مربوط به شاخصهای موردنظر از سالنامه آماری سال 1396 استان مازندران استخراج و با استفاده از روش تصمیمگیری چند معیاره ویکور (VIKOR) بررسی و تحلیل گردید و از این طریق شهرستانهای استان مازندران بر اساس وضعیت توسعه خدمات در مناطق شهری رتبهبندی شدهاند.
یافتههای تحلیلی - استنباطی
رتبهبندی مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران بر اساس وضعیت توسعه خدمات شهری با استفاده از مدل ویکور (VIKOR)
در این بخش از تحقیق وضعیت پراکنش کاربری خدمات شهری در مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران با استفاده از مدل ویکور (VIKOR) مورد سنجش قرار گرفته و شهرستانها بر اساس وضعیت توسعه خدمات شهری رتبهبندی میشوند.
گام اول: تعیین وزن و اهمیت شاخصهای تحقیق
بدین ترتیب در راستای تحلیل فضایی توسعه خدمات در مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران، پس از انتقال دادههای خام از سالنامه آماری به نرمافزار Excel و طی مراحل اولیه (یعنی استانداردسازی دادهها، بی مقیاس نمودن گویهها، ترکیب گویه ها و تشکیل شاخصها) و محاسبه میانگین شاخصهای 8 گانه خدمات شهری، وزن و اهمیت هر یک از شاخصها با استفاده از روش آنتروپی شانون در این نرم افزار بدست آمد. وزن و اهمیت شاخصهای خدمات شهری در جدول شماره1 قابل مشاهده است.
جدول 1. وزن بدست آمده برای شاخصﻫﺎي خدمات شهری ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش آﻧﺘﺮوﭘﯽ ﺷﺎﻧﻮن
وزن و اهمیت شاخص | شاخصها | مفهوم |
4303/0 | 1- خدمات تفریحی- رفاهی | کاربریهای خدمات شهری |
0379/0 | 2- خدمات حمل و نقلی | |
0307/0 | 3- زیرساختهای شهری | |
2324/0 | 4- عمران شهری | |
0283/0 | 5- خدمات آموزشی | |
038/0 | 6- خدمات بهداشتی درمانی | |
081/0 | 7- خدمات فرهنگی | |
1212/0 | 8- فضای سبز شهری |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
همانطور که در جدول بالا مشاهده میشود از میان شاخصهای خدمات شهری، شاخص خدمات تفریحی- رفاهی در مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران (4303/0)، از ارزش و اهمیت بالاتری برخوردار است. شاخص عمران شهری با کسب امتیاز 0.2324 نیز در درجه بعدی اهمیت قرار میگیرد. شاخص خدمات آموزشی نیز کمترین وزن و اهمیت را دارد (0283/0).
گام دوم: تشکیل ماتریس تصمیمگیری
در گام بعدی اجرای مدل ویکور، ماتریس دادههای خام (ماتریس تصمیمگیری) تشکیل شد که میانگین نمره هر یک از شاخصهای خدمات شهری یعنی خدمات تفریحی- رفاهی، خدمات حمل و نقلی، زیرساختهای شهری، عمران شهری، خدمات آموزشی، خدمات بهداشتی درمانی، خدمات فرهنگی و فضای سبز شهری را برای مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران به تفکیک ارائه میدهد (جدول شماره 2).
جدول 2. وضعیت (میانگین) شاخصهای مورد ارزیابی در مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران (ماتریس تصمیمگیری)
فضای سبز شهری | خدمات فرهنگی | خدمات بهداشتی درمانی | خدمات آموزشی | عمران شهری | زیرساختهای شهری | خدمات حمل و نقلی | خدمات تفریحی- رفاهی | شاخصها مناطق شهری شهرستانها |
0576/0 | 0227/0 | 0386/0 | 0338/0 | 035/0 | 026/0 | 053/0 | 0054/0 | آمل |
0265/0 | 0271/0 | 0547/0 | 0468/0 | 021/0 | 0411/0 | 0563/0 | 002/0 | بابل |
0476/0 | 0715/0 | 0378/0 | 0747/0 | 0158/0 | 07/0 | 0425/0 | 3841/0 | بابلسر |
0784/0 | 0336/0 | 0427/0 | 03/0 | 0207/0 | 026/0 | 0401/0 | 0026/0 | بهشهر |
0133/0 | 0486/0 | 0521/0 | 0524/0 | 0724/0 | 0421/0 | 0495/0 | 0472/0 | تنکابن |
0144/0 | 0814/0 | 0536/0 | 048/0 | 0474/0 | 0817/0 | 0254/0 | 0087/0 | جویبار |
0364/0 | 0493/0 | 0476/0 | 043/0 | 0618/0 | 04/0 | 074/0 | 0224/0 | چالوس |
1288/0 | 0877/0 | 046/0 | 036/0 | 1045/0 | 0248/0 | 039/0 | 0452/0 | رامسر |
0433/0 | 0251/0 | 06/0 | 0602/0 | 0151/0 | 0582/0 | 0891/0 | 0049/0 | ساری |
074/0 | 0942/0 | 0846/0 | 0493/0 | 03/0 | 0603/0 | 045/0 | 008/0 | سوادکوه |
0112/0 | 0095/0 | 0 | 0361/0 | 0345/0 | 0481/0 | 0474/0 | 0 | سوادکوه شمالی |
063/0 | 0391/0 | 0325/0 | 06/0 | 0315/0 | 0448/0 | 0367/0 | 0127/0 | سیمرغ |
0705/0 | 0112/0 | 0311/0 | 0154/0 | 0383/0 | 058/0 | 0347/0 | 0314/0 | عباس آباد |
0364/0 | 0417/0 | 0411/0 | 038/0 | 0228/0 | 0189/0 | 0363/0 | 1826/0 | فریدونکنار |
0192/0 | 0153/0 | 0316/0 | 0281/0 | 021/0 | 0265/0 | 0467/0 | 0019/0 | قائمشهر |
0237/0 | 0358/0 | 0314/0 | 0245/0 | 2021/0 | 031/0 | 046/0 | 0841/0 | کلاردشت |
0085/0 | 0614/0 | 0551/0 | 0543/0 | 0161/0 | 0362/0 | 0318/0 | 0 | گلوگاه |
0453/0 | 0351/0 | 0471/0 | 0359/0 | 0226/0 | 059/0 | 0687/0 | 0585/0 | محمودآباد |
028/0 | 0431/0 | 0836/0 | 087/0 | 0402/0 | 0584/0 | 0 | 0111/0 | میاندورود |
0312/0 | 0288/0 | 0406/0 | 0313/0 | 0262/0 | 0261/0 | 0447/0 | 0017/0 | نکا |
1228/0 | 0773/0 | 0498/0 | 0573/0 | 0578/0 | 0554/0 | 0422/0 | 0283/0 | نور |
02/0 | 0604/0 | 0388/0 | 0591/0 | 0635/0 | 0677/0 | 0511/0 | 0571/0 | نوشهر |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
گام سوم: بیمقیاس نمودن ماتریس تصمیمگیری به روش «نورم»
در مرحله بعد بهمنظور قابل مقایسه شدن مقیاسهای اندازهگیری و سنجش وضعیت خدمات شهری در شهرهای استان مازندران، از بیمقیاس نمودن ماتریس تصمیمگیری به روش «نورم» استفاده شده است. یعنی مطابق رابطه زیر هر یک از عناصر شاخصهای ماتریس تصمیمگیری بر مجموع مربعات عناصر همان شاخص تقسیم شده است. جدول شماره 3 ماتریس نرمال را نشان میدهد.
جدول 3. ماتریس نرمال شده شاخصهای مورد ارزیابی
فضای سبز شهری | خدمات فرهنگی | خدمات بهداشتی درمانی | خدمات آموزشی | عمران شهری | زیرساختهای شهری | خدمات حمل و نقلی | خدمات تفریحی- رفاهی |
شاخصها مناطق شهری شهرستانها |
22/0 | 094/0 | 169/0 | 149/0 | 123/0 | 114/0 | 232/0 | 012/0 | آمل |
101/0 | 112/0 | 24/0 | 206/0 | 074/0 | 181/0 | 247/0 | 004/0 | بابل |
182/0 | 296/0 | 166/0 | 329/0 | 055/0 | 307/0 | 186/0 | 855/0 | بابلسر |
299/0 | 139/0 | 187/0 | 129/0 | 072/0 | 114/0 | 176/0 | 006/0 | بهشهر |
051/0 | 201/0 | 228/0 | 231/0 | 253/0 | 185/0 | 217/0 | 105/0 | تنکابن |
055/0 | 337/0 | 235/0 | 211/0 | 166/0 | 359/0 | 112/0 | 019/0 | جویبار |
139/0 | 204/0 | 209/0 | 19/0 | 216/0 | 173/0 | 325/0 | 05/0 | چالوس |
491/0 | 363/0 | 201/0 | 158/0 | 366/0 | 109/0 | 171/0 | 101/0 | رامسر |
165/0 | 104/0 | 262/0 | 265/0 | 053/0 | 255/0 | 391/0 | 011/0 | ساری |
282/0 | 39/0 | 371/0 | 217/0 | 104/0 | 265/0 | 197/0 | 018/0 | سوادکوه |
043/0 | 039/0 | 0 | 159/0 | 121/0 | 211/0 | 208/0 | 0 | سوادکوه شمالی |
24/0 | 162/0 | 142/0 | 264/0 | 11/0 | 197/0 | 161/0 | 028/0 | سیمرغ |
269/0 | 046/0 | 136/0 | 068/0 | 134/0 | 255/0 | 152/0 | 07/0 | عباس آباد |
139/0 | 172/0 | 18/0 | 168/0 | 08/0 | 083/0 | 159/0 | 407/0 | فریدونکنار |
073/0 | 063/0 | 138/0 | 124/0 | 074/0 | 116/0 | 205/0 | 004/0 | قائمشهر |
09/0 | 148/0 | 138/0 | 108/0 | 708/0 | 136/0 | 202/0 | 187/0 | کلاردشت |
032/0 | 254/0 | 242/0 | 239/0 | 057/0 | 159/0 | 14/0 | 0 | گلوگاه |
173/0 | 145/0 | 207/0 | 158/0 | 079/0 | 261/0 | 301/0 | 13/0 | محمودآباد |
107/0 | 178/0 | 367/0 | 382/0 | 141/0 | 256/0 | 0 | 025/0 | میاندورود |
119/0 | 119/0 | 178/0 | 138/0 | 092/0 | 115/0 | 196/0 | 004/0 | نکا |
468/0 | 32/0 | 219/0 | 252/0 | 202/0 | 243/0 | 185/0 | 063/0 | نور |
076/0 | 25/0 | 17/0 | 26/0 | 222/0 | 297/0 | 224/0 | 127/0 | نوشهر |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
گام چهارم: تشکیل «ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻧﺮﻣﺎل ﺷﺪه وزﯾﻦ»
در این مرحله «ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻧﺮﻣﺎل ﺷﺪه وزﯾﻦ» از طریق ضرب ماتریس نرمال شده در وزن و اهمیت نسبی شاخصها که از طریق مدل «آنتروپی شانون» محاسبه شده بود، بدست آمد (جدول شماره 4).
جدول 4. ماتریس نرمال شده وزین شاخصهای مورد ارزیابی
فضای سبز شهری | خدمات فرهنگی | خدمات بهداشتی درمانی | خدمات آموزشی | عمران شهری | زیرساختهای شهری | خدمات حمل و نقلی | خدمات تفریحی- رفاهی |
شاخصها
مناطق شهری شهرستانها |
0266/0 | 0076/0 | 0064/0 | 0042/0 | 0285/0 | 0035/0 | 0088/0 | 0052/0 | آمل |
0122/0 | 0091/0 | 0091/0 | 0058/0 | 0171/0 | 0055/0 | 0094/0 | 0019/0 | بابل |
022/0 | 024/0 | 0063/0 | 0093/0 | 0129/0 | 0094/0 | 0071/0 | 3681/0 | بابلسر |
0362/0 | 0113/0 | 0071/0 | 0037/0 | 0168/0 | 0035/0 | 0067/0 | 0025/0 | بهشهر |
0062/0 | 0163/0 | 0087/0 | 0065/0 | 0589/0 | 0057/0 | 0082/0 | 0452/0 | تنکابن |
0066/0 | 0273/0 | 0089/0 | 006/0 | 0386/0 | 011/0 | 0042/0 | 0084/0 | جویبار |
0168/0 | 0165/0 | 0079/0 | 0054/0 | 0503/0 | 0053/0 | 0123/0 | 0215/0 | چالوس |
0595/0 | 0295/0 | 0076/0 | 0045/0 | 085/0 | 0033/0 | 0065/0 | 0433/0 | رامسر |
02/0 | 0084/0 | 0099/0 | 0075/0 | 0123/0 | 0078/0 | 0148/0 | 0047/0 | ساری |
0342/0 | 0316/0 | 0141/0 | 0061/0 | 0241/0 | 0081/0 | 0075/0 | 0076/0 | سوادکوه |
0052/0 | 0032/0 | 0 | 0045/0 | 0281/0 | 0065/0 | 0079/0 | 0 | سوادکوه شمالی |
0291/0 | 0131/0 | 0054/0 | 0075/0 | 0257/0 | 006/0 | 0061/0 | 0122/0 | سیمرغ |
0326/0 | 0038/0 | 0052/0 | 0019/0 | 0311/0 | 0078/0 | 0058/0 | 0301/0 | عباس آباد |
0168/0 | 014/0 | 0069/0 | 0047/0 | 0186/0 | 0025/0 | 006/0 | 175/0 | فریدونکنار |
0089/0 | 0051/0 | 0053/0 | 0035/0 | 0171/0 | 0036/0 | 0078 | 0018/0 | قائمشهر |
011/0 | 012/0 | 0052/0 | 0031/0 | 1645/0 | 0042/0 | 0077/0 | 0806/0 | کلاردشت |
0039/0 | 0206/0 | 0092/0 | 0068/0 | 0131/0 | 0049/0 | 0053/0 | 0 | گلوگاه |
0209/0 | 0118/0 | 0078/0 | 0045/0 | 0184/0 | 008/0 | 0114/0 | 056/0 | محمودآباد |
0129/0 | 0145/0 | 0139/0 | 0108/0 | 0327/0 | 0079/0 | 0 | 0107/0 | میاندورود |
0144/0 | 0097/0 | 0068/0 | 0039/0 | 0213/0 | 0035/0 | 0074/0 | 0016/0 | نکا |
0568/0 | 026/0 | 0083/0 | 0071/0 | 047/0 | 0075/0 | 007/0 | 0271/0 | نور |
0092/0 | 0203/0 | 0065/0 | 0074/0 | 0517/0 | 0091/0 | 0085/0 | 0547/0 | نوشهر |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
گام پنجم: تعیین بالاترین و پایینترین مقدار مربوط به شاخصها
بررسی بالاترین و پایینترین مقادیر مربوط به شاخصهای خدمات شهری مناطق شهری شهرستانهای مازندران نشان میدهد از میان شاخصهای مورد بررسی شاخص «خدمات تفریحی- رفاهی» تحت تاثیر وزن و اهمیت بیشتری که براساس آنتروپی شانون برای این شاخص محاسبه شده بود، نسبت به سایر شاخصها بالاترین مقدار را دارا میباشد. از میان مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران، نقاط شهری شهرستان بابلسر یعنی شهرهای بابلسر، بهنمیر و هادیشهر بالاترین مقدار این شاخص (3681/0) را دریافت کردهاند. البته غالب خدمات مذکور در شهر بابلسر متمرکز شده است. کمترین مقدار این شاخص (0) نیز مربوط به نقاط شهری شهرستانهای گلوگاه و سوادکوه شمالی (یعنی شهرهای گلوگاه و شیرگاه) است. بعد از شاخص خدمات تفریحی- رفاهی نیز شاخص عمران شهری با بالاترین مقدار (1645/0) در درجه بعدی اهمیت قرار دارد که این مقدار مربوط به شهر کلاردشت میباشد. نقاط شهری شهرستانهای استان مازندران از نظر شاخص خدمات آموزشی بر اساس گویههای بررسی شده در این تحقیق (1-تعداد کارکنان آموزشی دوره استثنایی شامل معلم، مدیریت و کیفیت بخشی 2- تعداد آموزشگاه دوره آموزش استثنایی 3- تعداد کلا س دوره آموزش استثنایی 4- تعداد آموزشگران دانشگاهی تمام وقت موسسات آموزش عالی 5- تعداد دانشجویان دوره های مختلف تحصیلی موسسات آموزش عالی 6- تعداد دانش آموختگان دوره های مختلف تحصیلی موسسات آموزش عالی 7- تعداد مربیان اداره کل آموزش فنی و حرفه ای 8- تعداد آموزشدیدگان اداره کل آموزش فنی و حرفه ای) نسبت به سایر شاخصهای تحقیق وضعیت نامساعدی داشته و رضایت بخش نمیباشند.
جدول 5. بالاترین(
) و پایینترین (
) مقدار ارزش شاخصهای مورد ارزیابی
فضای سبز شهری | خدمات فرهنگی | خدمات بهداشتی درمانی | خدمات آموزشی | عمران شهری | زیرساختهای شهری | خدمات حمل و نقلی | خدمات تفریحی- رفاهی |
شاخصها
پارامترها
|
0595/0 (رامسر) | 0316/0 (سوادکوه) | 0141/0 (سوادکوه) | 0108/0 (میاندورود) | 1645/0 (کلادشت) | 011/0 (جویبار) | 0148/0 (ساری) | 3681/0 (بابلسر) | بالاترین مقدار( |
0039/0 (گلوگاه) | 0032/0 (سوادکوه شمالی) 0(ب | 0 (سوادکوه شمالی) | 0019/0 (عباسآباد) | 0122/0 (ساری) | 0025/0 (فریدونکنار) | 0 (میاندورود) | 0 (سوادکوه شمالی و گلوگاه) | پایینترین مقدار ( |
0556/0 | 0285/0 | 0141/0 | 0089/0 | 1522/0 | 0085/0 | 0148/0 | 3681/0 | پایینترین مقدار-بالاترین مقدار ( |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
گام ششم: تعیین فاصله از راهحلهای ایدهآل مثبت (S) و منفی (R)
با توجه به مقادیر حداکثر و حداقل محاسبه شده برای هر کدام از شاخصها، فاصله از راه حلهای ایدهآل مثبت (مطلوبیت S) و منفی (تاسف R) را برای هر کدام از شهرستانها با توجه به مقادیر کمترین و بیشترین محاسبه شده است. مقادیر مذکور محاسبه شده برای مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران در جدول شماره 6 آمده است.
جدول 6. مقدار مطلوبیت ایدهآل (S) و مطلوبیت ضد ایدهآل (R)
R | S | شاخصها مناطق شهری شهرستانها | |
424/0 | 856/0 | آمل | 1 |
428/0 | 883/0 | بابل | 2 |
231/0 | 386/0 | بابلسر | 3 |
427/0 | 851/0 | بهشهر | 4 |
378/0 | 763/0 | تنکابن | 5 |
421/0 | 797/0 | جویبار | 6 |
405/0 | 777/0 | چالوس | 7 |
38/0 | 594/0 | رامسر | 8 |
425/0 | 843/0 | ساری | 9 |
421/0 | 735/0 | سوادکوه | 10 |
43/0 | 93/0 | سوادکوه شمالی | 11 |
416/0 | 822/0 | سیمرغ | 12 |
395/0 | 824/0 | عباس آباد | 13 |
226/0 | 684/0 | فریدونکنار | 14 |
428/0 | 931/0 | قائمشهر | 15 |
336/0 | 59/0 | کلاردشت | 16 |
43/0 | 887/0 | گلوگاه | 17 |
365/0 | 785/0 | محمودآباد | 18 |
418/0 | 819/0 | میاندورود | 19 |
428/0 | 896/0 | نکا | 20 |
399/0 | 66/0 | نور | 21 |
366/0 | 735/0 | نوشهر | 22 |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
گام هفتم: رتبه بندی مناطق شهری شهرستانها براساس مقادیر R، S و Q
با توجه به نتایج ارائه شده در جدول شماره 7، شهرستان بابلسر، بر اساس دو ضریب Q و S رتبه اول و بر اساس ضریب R رتبه دوم را به خود اختصاص داده است. همچنین نقاط شهری این شهرستان (بابلسر، بهنمیر و هادیشهر) هر دو شرط اول (Q(
)-Q(
)
) و دوم مدل ویکور را محقق ساخته است. یعنی تفاضل مقدار شاخص Q شهرستان بابلسر به عنوان گزینه حائز رتبه اول با شاخص Q شهرستان فریدونکنار که در رتبه دوم قرار دارد، بیشتر از 
(0.048
) است. همچنین این شهر علاوه بر ضریب Q از نظر ضریب S نیز حائز رتبه نخست شده است. بر این اساس مجموعه شهرهای بابلسر، بهنمیر و هادیشهر نسبت به مناطق شهریِ سایرِ شهرستانهای استان مازندران، مطلوبترین شرایط را از نظر پراکنش خدمات شهری به نسبت جمعیت شهرنشین خود دارا میباشند و شهرهای برتر و مسلط استان شناخته میشوند. نقاط شهری شهرستانهای فریدونکنار، کلاردشت، رامسر و نوشهر (یعنی شهرهای فریدونکنار، کلاردشت، رامسر، کتالم و سادات شهر، نوشهر، کجور و پول) نیز در رتبههای بعدی قرار گرفتهاند. شهر شیرگاه به عنوان تنها نقطه شهریِ شهرستان سوادکوه شمالی نیز آخرین رتبه خدمات شهری را بر اساس مجموعه شاخصهای مورد بررسی دریافت کرده است.
جدول 7. مقدار تابع مزیت(Q) و مقادیر مطلوبیت ایدهآل (S) و مطلوبیت ضد ایدهآل (R)
رتبه Q | Q | رتبه R | R | رتبه S | S | شاخصها مناطق شهری شهرستانها |
16 | 916/0 | 15 | 424/0 | 17 | 856/0 | آمل |
18 | 951/0 | 18 | 428/0 | 18 | 883/ | بابل |
1 | 014/0 | 2 | 231/0 | 1 | 386/0 | بابلسر |
17 | 919/0 | 17 | 427/0 | 16 | 851/0 | بهشهر |
8 | 717/0 | 6 | 378/0 | 8 | 763/0 | تنکابن |
12 | 853/0 | 13 | 421/0 | 11 | 797/0 | جویبار |
9 | 797/0 | 10 | 405/0 | 9 | 777/0 | چالوس |
4 | 567/0 | 7 | 38/0 | 3 | 594/0 | رامسر |
15 | 905/0 | 16 | 425/0 | 15 | 843/0 | ساری |
10 | 798/0 | 14 | 421/0 | 6 | 735/0 | سوادکوه |
22 | 999/0 | 21 | 43/0 | 21 | 93/0 | سوادکوه شمالی |
13 | 864/0 | 11 | 416/0 | 13 | 822/0 | سیمرغ |
11 | 816/0 | 8 | 395/0 | 14 | 824/0 | عباس آباد |
2 | 273/0 | 1 | 226/0 | 5 | 684/0 | فریدونکنار |
21 | 995/0 | 19 | 428/0 | 22 | 931/0 | قائمشهر |
3 | 456/0 | 3 | 336/0 | 2 | 59/0 | کلاردشت |
19 | 959/0 | 21 | 43/0 | 19 | 887/0 | گلوگاه |
7 | 706/0 | 4 | 365/0 | 10 | 785/0 | محمودآباد |
14 | 867/0 | 12 | 418/0 | 12 | 819/0 | میاندورود |
20 | 963/0 | 20 | 428/0 | 20 | 896/0 | نکا |
6 | 674/0 | 9 | 399/0 | 4 | 66/0 | نور |
5 | 664/0 | 5 | 366/0 | 7 | 735/0 | نوشهر |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
گام هشتم: طبقهبندی مناطق شهری شهرستانهای استان براساس وضعیت خدمات شهری
در این مرحله وضعیت توسعه کاربری خدمات شهری بر اساس ارزش نهایی ویکور (Q) مطابق جدول شماره 4-10، ارزیابی و طبقهبندی می شود. نتایج نهایی مدل ویکور در رتبهبندی مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران براساس وضعیت خدمات شهری در جدول شماره 9 قابل مشاهده است. جدول شماره 10 طبقهبندی مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران مطابق دﯾﺪﮔﺎه ﭘﺮﺳﮑﺎت آﻟﻦ بر اساس ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺳﻨﺠﺶ و ارزﯾﺎﺑﯽ وضعیت خدمات شهری به 5 طبقهی 1- کاملاً برخوردار 2- برخوردار 3- نیمه برخوردار 4- با برخورداری ضعیف 5- محروم را نشان میدهد. شکل شماره 2 نیز وضعیت مناطق شهری شهرستانهای استان را به لحاظ برخورداری از خدمات شهری براساس نتایج روش ویکور به نمایش گذاشته است.
جدول 8. ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺳﻨﺠﺶ و ارزﯾﺎﺑﯽ وضعیت خدمات شهری از دﯾﺪﮔﺎه ﭘﺮﺳﮑﺎت آﻟﻦ
وضعیت خدمات شهری | ارزش ویکور (Q) |
کاملاً برخوردار | 0-2/0 |
برخوردار | 2/0-4/0 |
نیمه برخوردار | 4/0-6/0 |
برخورداری ضعیف | 6/0-8/0 |
محروم | 8/0-1 |
جدول 9. وضعیت مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران به لحاظ وضعیت خدمات شهری با استفاده از مدل ویکور
وضعیت خدمات شهری | رتبه نهایی | مقدار Q | مناطق شهری شهرستانها | |
کاملا برخوردار | 1 | 014/0 | بابلسر | |
برخوردار | 2 | 273/0 | فریدونکنار | |
نیمه برخوردار | 3 | 456/0 | کلاردشت | |
نیمه برخوردار | 4 | 567/0 | رامسر | |
برخورداری ضعیف | 5 | 664/0 | نوشهر | |
برخورداری ضعیف | 6 | 674/0 | نور | |
برخورداری ضعیف | 7 | 706/0 | محمودآباد | |
برخورداری ضعیف | 8 | 717/0 | تنکابن | |
برخورداری ضعیف | 9 | 797/0 | چالوس | |
برخورداری ضعیف | 10 | 798/0 | سوادکوه | |
محروم | 11 | 816/0 | عباس آباد | |
محروم | 12 | 853/0 | جویبار | |
محروم | 13 | 864/0 | سیمرغ | |
محروم | 14 | 867/0 | میاندورود | |
محروم | 15 | 905/0 | ساری | |
محروم | 16 | 916/0 | آمل | |
محروم | 17 | 919/0 | بهشهر | |
محروم | 18 | 951/0 | بابل | |
محروم | 19 | 959/0 | گلوگاه | |
محروم | 20 | 963/0 | نکا | |
محروم | 21 | 995/0 | قائمشهر | |
محروم | 22 | 999/0 | سوادکوه شمالی | |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
جدول 10. طبقهبندی مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران به لحاظ وضعیت خدمات شهری بر اساس نتایج مدل ویکور
شهرها | مناطق شهری شهرستانها | وضعیت خدمات شهری |
(بابلسر، بهنمیر، هادیشهر) | بابلسر | کاملاً برخوردار |
(فریدونکنار) | فریدونکنار | برخوردار |
(رامسر، کتالم و سادات شهر) (کلاردشت) | رامسر، کلاردشت | نیمه برخوردار |
(نوشهر، کجور، پول) (نور، چمستان، بلده، رویان، ایزدشهر) (محمود آباد، سرخرود) (تنکابن، نشتارود، شیرود، خرم آباد)(چالوس، مرزن آباد، هچیرود) (پل سفید، زیرآب، آلاشت) | نوشهر، نور، محمودآباد، تنکابن، چالوس، سوادکوه | برخورداری ضعیف |
(عباس آباد، سلمانشهر، کلار آباد) (جویبار، کوهی خیل) (کیاکلا) (سورک) (ساری، کیاسر، فریم، پایین هولار) (آمل، رینه، گزنک، دابودشت، امامزاده عبدا...) (بهشهر، رستمکلا، خلیل شهر) (بابل، امیرکلا، گلوگاه، گتاب، زرگرمحله، مرزیکلا،خوشرودپی) (گلوگاه) (نکا) (قائمشهر، ارطه) (شیرگاه) | عباس آباد، جویبار، سیمرغ، میاندورود، ساری، آمل، بهشهر، بابل، گلوگاه، نکا، قائمشهر، سوادکوه شمالی | محروم |
منبع: سالنامه آماری استان مازندران (1396) و محاسبات نگارندگان
شکل 2. وضعیت شهرستانهای استان مازندران به لحاظ وضعیت توسعه خدمات شهری در مناطق شهری براساس نتایج مدل ویکور
منبع: یافته های پژوهش
نتیجهگیری
در این پژوهش به بررسی پراکنش فضایی خدمات شهری در مراکز سکونتگاههای شهری استان مازندران پرداخته شده است. برای همین منظور از 8 شاخص و 49 گویه استفاده گردید که براساس اطلاعات سالنامه آماری استان مازندران استخراج شد. جهت تعیین سطح پراکنش فضایی مراکز سکونتگاههای شهری استان، از تکنیک ویکور بهره گرفته شده است. نتایج سطحبندی پراکنش فضایی مناطق شهری شهرستانهای استان مازندران به لحاظ برخورداری از شاخصهای خدمات شهری، بیانگر این است که شهرستان بابلسر از نظر خدمات شهری ارائه شده در نقاط شهری «کاملا برخوردار» میباشد که مجموعاً 3 شهر استان را دربر میگیرند. سه شهر کلاردشت، رامسر، کتالم و سادات شهر نیز به لحاظ خدمات شهری ارائه شده، وضعیت متوسط و نیمه مساعدی دارند و در گروه «نیمه برخوردار» قرار میگیرند. در واقع شرایط شاخصهای خدمات شهری در این شهرها، تقریبا قابل قبول و نیمه برخوردار بوده و به سمت برخورداری در حال حرکت هستند. این در حالی است که 20 نقطه شهری شهرستانهای نوشهر، نور، محمودآباد، تنکابن، چالوس، سوادکوه رتبه «برخورداری ضعیف» را به خود اختصاص میدهند. گروه «محروم» نیز نقاط شهری شهرستانهای عباس آباد، جویبار، سیمرغ، میاندورود، ساری، آمل، بهشهر، بابل، گلوگاه، نکا و قائمشهر را دربر میگیرد، که در مجموع 31 شهر استان را شامل می شوند. شهرهایی که در این گروه قرار میگیرند در مقایسه با نقاط شهری سایر شهرستانهای استان به لحاظ خدمات شهری کاملاً ضعیف هستند. همانطور که ملاحظه میشود تنها 7 شهر استان در گروههای کاملاً برخوردار، برخوردار و نیمه برخوردار قرار دارند و شهروندان آنها از نظر برخورداری از خدمات شهری وضعیت مطلوب و ایدهآلی دارند، حال آنکه نزدیک به 90 درصد (93/87 درصد شامل 51 شهر) از 58 شهر استان مازندران از نظر شاخصهای خدمات شهری وضعیت نامطلوب و پایینتر از متوسط دارند و کمبود خدمات شهری مد نظر تحقیق به نسبت جمعیت این شهرها بهطور چشمگیری احساس میشود. در مجموع نتایج بدست آمده از یافتههای پژوهش نشان میدهد که وضعیت پراکنش کاربری خدمات شهری در مناطق شهری استان مازندران براساس شاخصهای مورد نظر تحقیق نامطلوب و ناکافی و در عین حال نامتعادل و ناهمگون است. بنابراین عدم توزیع فضایی متعادل خدمات شهری در سطح مناطق شهری استان مازندران منجر به عدم عدالت اجتماعی و عدالت فضایی گردیده است. از اینرو برنامهریزی و سیاستگذاری جهت رفع کمبودهای خدماتی ساکنین مناطق شهری استان و توزیع برابر خدمات و فرصتها به منظور رفع نابرابری های ناحیهای از اولویتهای ضروری توسعه در سطح استان به نظر میرسد.
منابع
آروین، عباسعلی و کیانی، علیرضا. (1399). تحلیل فضایی پراکنش خدمات عمومی شهری با استفاده از فاصله ماتریس اقلیدسی (مطالعه موردی: شهر یزد). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 52(4)، 1389-1373.
بهروان، حسین. (1386). آمایش فرهنگ و عدالت شهری در مناطق12گانة شهر مشهد. مجموعه مقالات و کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، مشهد، 2-28.
پوراحمد، احمد و خلیجی، محمدعلی. (1393). قابلیت سنجی تحلیل خدمات شهری با استفاده از تکنیک VIKOR (مطالعه موردی بناب). برنامه ریزی فضایی (جغرافیا)، 4(2) 2، 16-1.
تقوایی، مسعود. (1386). تعیین و تحلیل سطوح برخورداری مناطق روستایی استان‌های کشور با بهره‌گیری از روش تاکسونومی عددی و تحلیل خوشه‌ای، فصلنامه برنامهریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 2(5)، 91-116.
حاتمی نژاد، حسین و راستی، عمران. (1386). عدالت اجتماعی و عدالت فضایی(منطقه ای)بررسی و مقایسة نظریات جان راولز و دیوید هاروی. مجلة سیاسی-اقتصادی دانشگاه تهران، شمارة 270-269، 82-95 .
حیدری، اکبر؛ رهنما، محمدرحیم؛ اجزاشکوهی، محمد و امیدعلی خواهرزمی. (1395). تحلیل تحوّلات فضایی محیطزیست شهری در کلانشهر مشهد با استفاده از الگوی آینده پژوهی گام طبیعی، 18، 19-1 .
سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان مازندران. (1396). سالنامه آماری استان مازندران، معاونت آمار و اطلاعات. www.mporg.ir
ساسانپور، فرزانه؛ تولایی، سیمین و جعفری اسدآبادی، حمزه. (1394). سنجش و ارزیابی زیستپذیری شهری در مناطق بیست و دو گانه کلانشهر تهران. فصلنامه برنامهریزی منطقهای، 5(18)، 42- 27.
شارع پور، محمود. (1387). جامعه شناسی شهری، چاپ اول، تهران: انتشارت سمت.
شارعپور، محمود؛ ریاحی، اسماعیل و فاطمه آرمان. (1392). بررسی تأثیر مؤلفههای سرمایه اجتماعی برسلامت روان، مطالعه موردی، شهروندان شهر تهران. دو فصلنامه مسائل اجتماعی ایران، 5(1)، 100-79 .
شریفی، عبدالنبی. (1385). عدالت اجتماعی و شهر؛ تحلیلی بر نابرابری های منطقمه ای در شهر اهواز، استاد راهنما: حاتمی نژاد، حسین، دانشگاه تهران، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، تهران، ایران.
شكوئي، حسين. (1383). ديدگاههاي نو در جغرافياي شهري، تهران: انتشارات سمت.
سلیمانی مهرنجانی، محمد؛ تولایی. سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه، احمد و خزائی نژاد، فروغ. (1395). زیستپذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخصها. پژوهشهای جغرافیایی برنامه ریزی شهری، 4(1)، 27-50.
عبداللهی، علیاصغر و قاسمی، مسلم. (1397). تحلیل توزیع فضایی خدمات عمومی شهری با استفاده از تکنیک تصمیمگیری Vikor و Waspas (مطالعه موردی: کرمان). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 6(4)، 715-695.
كامیار، غلامرضا. (1387). حقوق شهری و شهرسازی. تهران: انتشارات مجد.
محمدی کاظمآبادی، لیلا؛ خانیزاده، محمد علی و بابایی چلهبری، محسن. (1398). تحلیلی بر پراکنش خدمات و جمعیت شهری با تاکید بر عدالت فضایی و برخورداری شهری (مورد مطالعه: شهر ایلام). جغرافیای اجتماعی شهر، 6(1)، 191-175.
نصیری پور، امیر اشکان؛ رئیسی، پوران و عسگری؛ عباسعلی. (1393). تحلیل پراکنش فضایی مراکز بهداشتی درمانی شهرکرد با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی. مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، 16(19)، 27-6.
وارثی، حمیدرضا؛ قائد رحمتی،صفر و باستانی فر، ایمان. (1386). بررسی خدمات شهری در بی‌تعادلی فضایی جمعیت بر چگونگی توزیع خدمات شهری بر پایه‌ی عدالت اجتماعی(موردی: اهواز)، نشریه جغرافیا و توسعه،دوره 5،شماره 9،91.
Certoma, C., Martellozzo, F. (2017). The Spatial Distribution of Urban Gardening and Spatial Injustice. In between Social – Economic and Environmetal Dererminats. ATTI DEL XXXII CONGRESSO GEOGRAFICO ITALIANO, ISBN 978-88-942641, 2-8.
Cortes, Y. (2021). Spatial Accessibility to Local Public Services in an Unequal Place: An Analysis from Patterns of Residential Segregation in the Metropolitan Area of Santiago, Chile. Sustainability 2021, 13, 442, 1-20. https://www.mdpi.com/journal/sustainability
Gómez-Baggethun, E., De Groot, R., Lomas, P. L., Montes, c. (2010). The history of ecosystem services in economic theory and practice: from early notions to markets and payment schemes. Ecological Economics, 69(6), 1209–1218.
Li, H.; Wang, Q.; Shi, W.; Deng, Z.; Wang, H. (2015). Residential clustering and spatial access to public services in Shangai. Habitat Int. 46, 119–129.
Ji, Y.W., Zhang, L., Liu, J., Zhong, Q., Zhang, X. (2020). Optimizing Spatial Distribution of Urban Green Spaces by Balancing Supply and Demand for Ecosystem Services. Mathematical Tools for Solving Problems of Chemical Structure Generation. Hindawi, Journal of Chemistry, 2020, Article ID 8474636, 1-8.
https://doi.org/10.1155/2020/8474636
Pietro, G., Elliott, D., Gabriell, Y. (2005). A Home in the City. UN Millennum Project, Task Force on Improving the Lives of Slum Dwellers, London.
Shi, Y., Yang, J., Shen, P. (2020). Revealing the Correlation between Population Density and the Spatial Distribution of Urban Public Service Facilities with Mobile Phone Data. ISPRS Int. J. Geo-Inf. 9(1), 1-17.
Sun, W.; Fu, Y.; Zheng, S. (2017). Local Public Service Provision and Spatial Inequality in Chinese Cities: The Role of Residential Income Sorting and Land-use Conditions. J. Reg. Sci, 57, 547–567.
Analysis of Spatial Distribution of Urban Service in Residential Centers in Mazandaran Province
Received: Accepted:
ABSTRACT
Introduction
Urban planning, since it is related to the allocation and distribution of scarce resources among different places in the city, its reliance on the criteria of spatial distribution of urban services, it is necessary.
Research purpose
The purpose of this study is to investigate the spatial distribution of urban service uses in urban centers of Mazandaran province.
Methodology
The present research is of applied type and its method is descriptive-analytical. The data required for the research were collected using the library method and documents from the statistical yearbook of Mazandaran province in 2017. In this study, to measure the spatial distribution of urban services, the indicators of recreational-welfare services, transportation services, urban infrastructure, urban development, urban green space, educational services, health services and cultural services have been used. Vikor model has been used to rank the urban centers of Mazandaran cities based on the status of urban services development.
Geographical area of research
The study area is the city centers of Mazandaran province.
Results and discussion
Findings show that only 7 cities of the province, which include urban areas of 4 cities of Babolsar, Fereydunkenar, Kelardasht and Ramsar, are in fully-owned, well-off and semi-well-served groups, and their citizens are in a position to enjoy urban services. They have an ideal. In other words, providing services to citizens in the cities of Babolsar, Bahnmir, Hadi Shahr, Fereydunkenar, Kelardasht, Ramsar and Katalam and Sadatshahr is largely acceptable.
Conclusion
The results show that nearly 90% of the cities of Mazandaran province in terms of urban service indicators are unfavorable and below average and the lack of urban services considered in the study is felt in proportion to the population of these cities.
Key words: Spatial distribution, urban services, urban settlements
EXTENDED ABSTRACT
Introduction
Since urban planning is associated with the allocation and distribution of scarce resources among different parts of the city, its reliance on the criteria for spatial distribution of urban services seems essential. Due to the importance of the issue, the purpose of the present study is to investigate the spatial distribution of urban services in the settlements of Mazandaran city centers.
Methodology
The present study is of applied type and its method is descriptive-analytical. The data required for the research were collected using the library and documentary methods of the statistical yearbook of Mazandaran province in 2017. The study area is the urban areas of Mazandaran province. For the ranking of urban areas of Mazandaran's static cities, based on the situation of urban services development, the Vikor model has been used.
Geographical area of research
Mazandaran province with an area of 23756.4 square kilometers, in the northern half of the country, between 35 degrees and 46 minutes to 36 degrees and 58 minutes north latitude, from the equator and 50 degrees and 20 minutes to 54 degrees and 10 minutes east longitude, It is located at the Greenwich meridian. Its northern border is the Caspian Sea, its southern border is Tehran and Semnan provinces, its western border is Gilan and its eastern border is Golestan province. In 1398, Mazandaran had 22 cities and 61 cities. According to the 2016 census, the population of the province was 3283582 people, of which 57.6% lived in cities.
Results and discussion
In this study, to measure the spatial distribution of urban services, the characteristics of recreational-welfare services, transportation services, urban infrastructure, urban development, urban green space, educational services, health services and cultural services have been used. The results show that only 7 cities of the province, which include the urban areas of 4 cities of Babolsar, Fereydunkenar, Kelardasht and Ramsar, are in fully privileged, privileged and semi-privileged groups and their citizens have urban services. They have an ideal situation.
Conclusion
Therefore, providing services to citizens in the cities of Babolsar, Behnamir, Hadishahr, Fereydoonkanaar, Kelardasht, Ramsar and Katalam and Sadatshahr is highly acceptable. However, about 90% of the cities in Mazandaran province are in an unfavorable and lower than average condition in terms of urban service indicators, and the lack of urban services for research compared to the population of these cities is significantly felt.
Key words: Spatial distribution, urban services, urban settlements
Refrences
Abdullahi, A. A., Ghasemi, M. (2019). Analysis of spatial distribution of urban public services using Vikor and Waspas decision making technique (Case study: Kerman). Geographical Research in Urban Planning, 6 (4), 715-695. (in persion)
Arvin, A. A., Kiani, A. R. (2020). Spatial analysis of the distribution of urban public services using the Euclidean matrix distance (Case study: Yazd city). Human Geography Research, 52 (4), 1389-1373. (in persion)
Behravan, H. (2007). Urban Culture and Justice Management in the 12 districts of Mashhad. Proceedings and Conference on Urban Planning and Management, Mashhad, 2-28. (in persion)
Certoma, C., Martellozzo, F. (2017). The Spatial Distribution of Urban Gardening and Spatial Injustice. In between Social – Economic and Environmetal Dererminats. ATTI DEL XXXII CONGRESSO GEOGRAFICO ITALIANO, ISBN 978-88-942641, 2-8.
Cortes, Y. (2021). Spatial Accessibility to Local Public Services in an Unequal Place: An Analysis from Patterns of Residential Segregation in the Metropolitan Area of Santiago, Chile. Sustainability 2021, 13, 442, 1-20. https://www.mdpi.com/journal/sustainability
Hataminezhad, H., Rasti, O. (2007). Social Justice and Spatial (Regional) Justice Review and Compare the Theories of John Rawls and David Harvey, Tehran University Political-Economic Journal Publications, N.. 270-269,. 82-95. (in persion)
Heydari, A., Rahnama, M. R., Ajzashokuhi, Mo., Kharazmi, O. (2016). Analysis of spatial changes in urban environment in the metropolis of Mashhad using the pattern of natural step futurism, Geography Quarterly and Environmental Sustainability, N. 18, 19-1. (in persion)
Gómez-Baggethun, E., De Groot, R., Lomas, P. L., Montes, c. (2010). The history of ecosystem services in economic theory and practice: from early notions to markets and payment schemes. Ecological Economics, 69(6), 1209–1218.
Li, H.; Wang, Q.; Shi, W.; Deng, Z.; Wang, H. (2015). Residential clustering and spatial access to public services in Shangai. Habitat Int. 46, 119–129.
Ji, Y.W., Zhang, L., Liu, J., Zhong, Q., Zhang, X. (2020). Optimizing Spatial Distribution of Urban Green Spaces by Balancing Supply and Demand for Ecosystem Services. Mathematical Tools for Solving Problems of Chemical Structure Generation. Hindawi, Journal of Chemistry, 2020, Article ID 8474636, 1-8.
https://doi.org/10.1155/2020/8474636
Kamyar, G. (2008). Urban Law and Urban Development, Tehran, Majd Publications. (in persion)
Nasiripour, A. A., Reeisi, P., Asgari, A. (2014). Spatial analysis of Shahrekord health centers using geographical information system. Shahrekord University of Medical Sciences Journal, 16(6), 19-27. (in persion)
Management and Planning Organization of Mazandaran Province. (2017). Statistical Yearbook of Mazandaran Province, Deputy of Statistics and Information. www.mporg.ir
Mohammadi Kazemabadi, L. Khanizadeh, M. A., Babaei Chelehbari, M. (2019). An analysis of the distribution of services and urban population with emphasis on spatial justice and urban enjoyment (Case study: Ilam city). Social Geography of the City, 6 (1), 191-175. (in persion)
Pietro, G., Elliott, D., Gabriell, Y. (2005). A Home in the City. UN Millennum Project, Task Force on Improving the Lives of Slum Dwellers, London.
Poorahmad, A., Khaleiji, M. A. (2014). Capability Assessment of Urban Services Analysis Using VIKOR Technique (Bonab Case Study). Spatial Planning (Geography), 4(2), 16-16. . (in persion)
Sasanpour, F., Tavalaei, S., Jafari Asadabadi, H. (2015). Assessment and Evaluation of Urban Living in Twenty-Two Areas of Tehran Metropolis. Regional Planning Quarterly, 5(18), 42-27. (in persion)
Shakouei, H. (2004). New Perspectives on Urban Geography. Samat Publications, Tehran. (in persion)
Sharepour, M. (2008). Urban Sociology, Samat Publishing, First Edition, Tehran. (in persion)
Sharepour, M., Riahi, E., Arman, F. (2013). Investigating the Effect of Social Capital Components on Mental Health, Case Study. Citizens of Tehran, Two Quarterly Journal of Social Issues in Iran, 5(1), 100-79. (in persion)
Sharifi, A. (2006). Social justice and the city; An Analysis of Regional Inequalities in Ahvaz. Supervisor: Hataminejad, Hossein, University of Tehran, Department of Geography and Urban Planning. (in persion)
Shi, Y., Yang, J., Shen, P. (2020). Revealing the Correlation between Population Density and the Spatial Distribution of Urban Public Service Facilities with Mobile Phone Data. ISPRS Int. J. Geo-Inf. 9(1), 1-17.
Soleimani Mehranjani, M., Tavalaei, S., Rafiean, M., Zangane, A., Khazaeinezhad, F. (2016). Urban Living: Concept, Principles, Dimensions and Indicators. Geographical Research of Urban Planning, 4(1), 27-50. (in persion)
Sun, W.; Fu, Y.; Zheng, S. (2017). Local Public Service Provision and Spatial Inequality in Chinese Cities: The Role of Residential Income Sorting and Land-use Conditions. J. Reg. Sci, 57, 547–567.
Taghvaei, M. (2007). Determining and analyzing the levels of rural areas in the provinces of the country using numerical taxonomic method and cluster analysis. Quarterly Journal of Welfare and Social Development Planning, 2(5), 91-116. (in persion)
Varesi, H., Qaed Rahmati, S., Bastanifar, I. (2007). Investigation of urban services in the spatial imbalance of population on how to distribute urban services based on social justice Zahedan. Journal of Geography and Development, 6(11), 156-139.(in persion)
[1] Max weber
[2] -رفتارهای ضدشهری که باعث ایجادخسارات به تأسیسات وتجهیزات شهری می شود. (کامیار، 1387: 45).
[3] Li et al
[4] Sun and Zheng
[5] cortes
[6] VIKOR
[7] Opricovic and Tzeng