چیستی و کارکرد رؤیاها در آثار عرفان اسلامی

محورهای موضوعی : مسیحیت

وحید محمودی ¹ (استادیار پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت))
امیرعلی مازندرانی ² (استادیار پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت))

تاریخ دریافت : 1401/03/01 تاریخ پذیرش : 1401/03/01 تاریخ انتشار : 1400/12/01

کلید واژه: رؤیا, تصوف, تحلیل متون عرفانی, باورهای رؤیا, کارکرد رؤیا,

چکیده مقاله :

صوفیان رؤیا را یکی از راه‌های ارتباط با عالم غیب تلقی می‌کردند؛ از این رو، برای رؤیاها اهمیت زیادی قائل بودند. آن‌ها ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف درباره منشأ رؤیاها، تأثیرات و کارکردهای تجربۀ رؤیا در زندگی معنوی را نیز تبیین کرده‌اند. در این مقاله با مطالعۀ دقیق 34 اثر اصیل عرفانی قرون 4 تا 9 هجری قمری و تحلیل محتوای 387 گزارش رؤیا در این آثار، به بررسی و تحلیل چیستی و کارکرد رؤیا در تصوف پرداخته شد. از نگاه عارفان، رؤیا یا به عوامل بیرونی یا به انفعالات درونی آدمی مربوط می‌شود. برخی از عارفان، فرشتگان و برخی نیز رفتار، گفتار و اندیشۀ انسان در بیداری را عامل رؤیا می‌دانند. سرانجام، برخی دیگر، اتصال خیال مقید آدمی به خیال مطلق یا عالم مثال را سرمنشأ رؤیا می‌دانند. تحلیل محتوای گزارش‌های رؤیا در آثار عرفانی نشان می‌دهد که رؤیاها برای عارفان سه کارکرد اصلی داشته‌اند: 1. راه ارتباطی با غیب و کسب معرفت؛ 2. وسیلۀ اعتباربخشی؛ 3. بازخورد و نشان دهندۀ عاقبت امور و اعمال جوارحی و جوانحی. پژوهش حاضر می‌تواند چارچوب منسجمی را برای درک ماهیت و کارکرد رؤیاها از نگاه عرفان اسلامی فراهم آورد.

چکیده انگلیسی:

Sufis considered dreams to be one of the means of communication with the unseen realm, and they were thus highly valued. They examined the effects and goals of the dream experience in spiritual life and presented various viewpoints on the origins of dreams. This article explored the nature and function of dreams in Sufism by carefully studying 34 mystical texts from the 4th to 9th AH and assessing the contents of 387 dream accounts in these works. Dreams, according to mystics, are tied to either external circumstances or people's mental processes. Some mystics consider angels and others consider human waking behaviour, speech, and thought as the sources of dreams. Finally, others see the connection of man's encompassed imagination (khayal muttasil) to the absolute imagination (khayal mutlaq) as the source of dreams. Analysis of the content of dream reports in mystical works shows that dreams had three main functions for mystics: 1. a way for communicating with the unseen and gaining knowledge; 2. An approving proof for their doctrines; 3. A mirror that shows the people destiny and the outputs of their deeds. The present study can provide a coherent framework for understanding the nature and function of dreams from the perspective of Islamic mysticism.

منابع و مأخذ:

- ابن ابى سعید، ابو روح لطف الله، حالات و سخنان ابو سعید ابو الخیر، به کوشش شفیعی کدکنی، چ6، تهران، انتشارات سخن، 1384ش.

- ابن عربی، محی‌الدین، فصوص الحکم، تهران، الزهرا، 1370ش.

- --------------، فتوحات مکیه، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.

- ابو منصور اوزجندى/سعدالدین حمویه جوینى/ابو بکر بن محمّد الخوافى، این برگ‏هاى پیر، چ2، تهران، نشر نى، 1383ش.

- اصفهانى، ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، قاهرة، دار ام‌القراء للطباعة و النشر، بی‌تا.

- افلاکی، احمد، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجى‏، چ3، تهران، دنیای کتاب، 1375ش.

- الخرگوشى‏، ابوسعد عبدالملک بن محمّد، تهذیب الاسرار فى أصول التصوف‏، به کوشش امام سید محمّد علی، بیروت، دار الکتب العلمیة. 1427ق.

- انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، به کوشش محمّد سرور مولائى‏، تهران، توس، 1362ش.

- آریان، حسین، کمالی بانیانی، مهدی‌رضا، «تحلیلی بر خواب‌ها و رؤیاهای عرفانی از منظر مولانا در مثنوی معنوی»، عرفان اسلامی، س13، ش2، 1395ش، صص213-233.

- بخاری، محمّد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ترجمه عبدالعلی نوری احراری، تربت جام، 1386ش.

- پیرانی، منصور؛ عظیمی، فاطمه، «آموزه‌های اخلاقی خواب و رؤیا و تأثیر آن بر تحول شخصیت عرفا»، فصلنامه عرفانیات در ادب فارسی، س3، ش11، 1391ش، صص 89-111.

- ترمِذی، ابوعبداللّه محمّد بن علی، ختم الاولیاء، به کوشش عثمان یحیی، چ2، بیروت، مهد الآداب الشرقیة، 1422ق.

- جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، چ3، تهران، اطلاعات، 1375ش.

- رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، به کوشش محمّدامین ریاحی، چ8، تهران، شرکت انتشارات علمى فرهنگى‏، 1379ش.

- رازى، یحیى بن معاذ، ابو زکریا، جواهر التصوف، قاهره، مکتبة الآداب، 1423 ق.

- رضایی، احمد؛ اسکندری، بهاءالدین، «تحلیل خواب‌های صوفیانه در رسالة قشیریه»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 1س10، ش1، 1393ش، صص67-105.

- روزبهان ثانى‏، ابراهیم بن صدرالدین، تحفة أهل العرفان‏، به کوشش جواد نوربخش، چ2، تهران، یلداقلم، 1382ش.

- سراج، ابونصر، اللمع فی التصوف، به کوشش نیکلسون، لیدن، مطبعه بریل، 1914م.

- سلمی، ابو عبدالرحمن، طبقات الصوفیه، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، چ2، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.

- سهروردی، شهاب‌الدین، عوارف المعارف، ترجمه ابومنصور اصفهانی، چ2، تهران، شرکت انتشارات علمى فرهنگى، 1375ش.

- سهلگى، محمّد بن على، دفتر روشنایى (ترجمه کتاب النور)، ترجمه محمّدرضا شفیعى کدکنى، چ 2، تهران، انتشارات سخن، 1384ش.

- طوسی، محمّد بن الحسن، اوصاف الاشراف، به کوشش سیدمهدى شمس‌الدین‏، چ3، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏،1373ش.

- عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمّد استعلامی، چ16، تهران، زوار، 1386ش.

- غزالى، ابو حامد محمّد، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین خوارزمى، به کوشش حسین خدیوجم، چ6، تهران، نشر علمى و فرهنگى، 1386ش، ج4، ص892.

- غزالى، ابوحامد محمّد، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین خوارزمى، چ6، تهران، نشر علمى و فرهنگى.

- غزالى، احمد، مکاتبات خواجه احمد غزالى با عین القضات همدانى، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، خانقاه نعمت‌اللهى، 1356ش.

- ---------، مجموعه آثار فارسى احمد غزالى، به کوشش احمد مجاهد، چ3، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1376ش.

- غزنوى، سدیدالدین محمّد، مقامات ژنده پیل، تهران، چ 3، شرکت انتشارات علمى فرهنگى، 1384ش.

- قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، رساله قشیریه، ترجمه ابوعلى عثمانى، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، چ4، تهران، 1374ش.

- قطب‌الدین منصور بن اردشیر مروزى‏، مناقب الصوفیه، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، مولی، 1362ش.

- قونوی، صدرالدین، فکوک، ترجمه محمّد خواجوی، تهران، مولی، 1371ش.

- کبری، شیخ نجم الدین، فوائح الجمال و فواتح الجلال‏، به کوشش یوسف زیدان، چ2، مصر، دار السعاد الصباح، 1426ق.

- مجلسی، محمّدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، چ2، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1404ق.

- محمّد ابن منور میهنی، اسرار التّوحید، به کوشش محمّدرضا شفیعى کدکنى‏، چ7، تهران، آگاه، 1386ش.

- محمود بن عثمان، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة، به کوشش منوچهر مظفریان، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسى‏، 1380ش.

- مستملی بخاری، ابو ابراهیم اسماعیل بن محمّد، شرح التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمّد روشن، تهران، اساطیر، 1363ش.

- مکى، ابوطالب، قوت القلوب فى معاملة المحبوب، به کوشش باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.

- میبدی، رشیدالدین ابوالفضل، کشف الأسرار و عدة الأبرار، به کوشش علی اصغر حکمت، چ5، تهران، امیر کبیر، 1371.

- نجفی، عیسی؛ علیرضایی، قدرت الله، «خاستگاه و منشاء خواب‌های مشایخ در تذکره الاولیاء»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س15، ش 2:1398، صص 259-292.

- نسفى، عزیز الدین، الإنسان الکامل، چ8، تهران، انتشارات طهورى، 1386ش.

- -----------، کشف الحقایق، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، چ4، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1386ش.

- هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکى/ والنتین آلکسى یریچ‏، چ4، تهران، طهوری، 1375ش.

- همدانی، عین القضات، تمهیدات، به کوشش عفیف عسیران، چ4، تهران، منوچهری، 1373ش.

- Domhoff, G. W. The Emergence of Dreaming: Mind-Wandering, Embodied Simulation, and The Default Network, Oxford University Press, 2017

- Marlow, L. (Ed.). Dreaming Across Boundaries: The Interpretation of Dreams in Islamic lands. Ilex Foundation. 2008.

- Green, N, »A Brief World History of Muslim Dreams«, Islamic Studies, vol.54, no.3-4, 2015. 

- Katz, J. G, »An Egyptian Sufi Interprets His Dreams: ‘Abd Al-Wahhâb Al-Sha‌‘rân1493–1565«, Religion, vol.27, no.1, 1997.

- Matar, Z, »Dreams and Dream Interpretation in the Faraj al-Mahmum of Ibn Tavus«, The Muslim World, vol. 80, no.3-4, 1990.

- Sirriyeh, E. »Dream Narratives of Muslims' Martyrdom: Constant and Changing Roles Aast and Present«, Dreaming, vol.21, no.3, 2011, p168.

- Kuiken, D., Lee, M. N., Eng, T., & Singh, T, »The Influence of Impactful Dreams on Self - Perceptual Depth and Spiritual Transformation«, Dreaming, vol. 16, no. 4, 2006.