بازنمایی کلاه‌خود رستم در دوران توسعه، شکوفایی و افول کتاب‌آرایی ایران (مطالعه موردی: شاهنامه‌های بایسنغری، طهماسبی و داوری)
محورهای موضوعی : حماسه
وحیده کریمیان
1
,
فرزانه فرخ فر
2
*
1 - گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه نیشابور، ایران
2 - گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه نیشابور
کلید واژه: ادبیات حماسی, شاهنامه‌نگاری, شاهنامه بایسنغری, شاهنامه طهماسبی, شاهنامه داوری, کلاه‌خود رستم,
چکیده مقاله :
کتاب‌آرایی ایرانی همبسته و وابسته‌ی ادبیات به‌شمارمی‌رود که دوران توسعه، شکوفایی و افول آن به ترتیب به دوران تیموری و صفوی و قاجار اختصاص دارد. از موضوعات قابل بررسی در مطالعه نگاره‌های حماسی، جنگ‌افزار پهلوانان است که در هر عصر، با توجه به مسائل سیاسی و فرهنگی با رویکردی متفاوت نقش بسته‌‌است. رستم مهمترین پهلوان و از شاخص‌ترین شخصیت‌های ادبیات حماسی در شاهنامه فردوسی است که بخش قابل توجهی از این حماسه دربرگیرنده توصیف‌هایی از ظاهر و داستان‌های اوست که دستمایه‌ی تصویرگران ایرانی برای خلق تصاویر بسیاری بوده‌است. شاهنامه‌های بایسنغری، طهماسبی و داوری علاوه بر داشتن نگاره‌های بسیار و شاخص، از مهمترین آثار مکاتب نگارگری ایران نیز محسوب می‌شوند که به ترتیب به ادوار توسعه، شکوفایی و افول نگارگری ایرانی تعلق دارند؛ از این‌رو، مطالعه این شاهنامه‌ها، مدنظر این پژوهش قرارگرفته‌اند. در میان جنگ‌افزارها، کلاه‌خود رستم به دلیل تنوع در محتوا و تصویر، قابلیت بررسی بیشتری دارد. مساله این است: در ترسیم کلاه‌خود رستم، نگارگران نسخ شاهنامه بایسنغری، طهماسبی و داوری چه ویژگی‌های بصری را به‌نمایش گذاشته‌اند؟ و تا چه میزان از متن ادبی شاهنامه تبعیت‌کرده‌اند؟ روش تحقیق تحلیلی-تطبیقی، روش تجزیه و تحلیل کیفی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای-اسنادی است. نتایج پژوهش مبین این نکته هستند که در دوران توسعه توجه به متن ادبی شاهنامه مدنظر هنرمند بوده است؛ لیکن از این زمان به بعد، شیوه ترسیم کلاه‌خود رستم، تحت تاثیر تخیل نگارگر، جنبه تزئینی و نمایش قدرت یافته و از روایت کمتر تبعیت کرده است.
The Iranian book designing is considered to be related to literature, and its development, prosperity and decline are assigned to the Timurid, Safavid, and Qajar periods. One of the topics that can be examined in the study of epic paintings is the war equipment of warriors, which has a different approach in each era, according to political and cultural issues. Rostam is the most important warrior and one of the most significant characters of epic literature in Ferdowsi's Shahnameh, a significant part of this epic includes descriptions of his appearance and stories, which have been the basis for Iranian illustrators to create many images. Shahnamehs of Baysangri, Tahmasabi and Davari, in addition to having many and significant paintings, are considered to be the most important works of painting schools, which belong to the periods of development, prosperity and decline of Iranian painting, respectively. Therefore, the study of these Shahnamehs has been considered in this research. Among the weapons, Rostam's helmet has the ability to be investigated more due to its diversity in content and image. The question is: what visual characteristics have the authors of Shahnameh Baysangri, Tahmasabi and Davari shown in the drawing of Rostam's hat? The results of the research show that during the development period, attention to the literary text of the Shahnameh was considered by the artist; but from this time onward, under the influence of the artist's imagination, the decorative and representational aspects of Rostam's hat have become stronger and less follow the narrative.
- آژند، یعقوب (1387)، مكتب نگارگري هرات، چاپ اول، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر. #
- آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران)، تهران، انتشارات سمت. #
- آژند، یعقوب (1384)، مکتب نگارگری تبریز و قزوین- مشهد، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر. #
- احمدی‌نیا، محمدجواد (1393)، «نگاره‌های شاهنامه طهماسبی؛ از هاروارد تا فرهنگستان هنر»، فصلنامه نقد کتاب هنر، سال اول،
پیاپی 2، بهار و تابستان، ص37. #
- ابراهیمی ناغانی، حسین (1388)، «مطالعه تطبیقی شکل انسان در نگارگری مکتب هرات و نقاشی قاجار»، نشریه جلوه هنر، دوره جدید شماره 1، صص 28-13. #
- پاکباز، روئین (1382)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، نشرسینا نگار. #
- پاکباز، روئین (1381)، دایره‌المعارف هنر، تهران، نشر فرهنگ معاصر. #
- حسین‌زاده بندقیری، مجید (1389)، آیین‌ها و ابزرا‌های جنگ در شاهنامه فردوسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اهواز، دانشکده هنر شوشتر، گروه پژوهش هنر. #
- حسینی‌راد، عبدالمجید (1401)، شاهنامه داوری، تهران: انتشارات زرین و سیمین. #
- خالقی مطلق، جلال (1389)، یادداشت‌های شاهنامه، تهران، مرکزدایره‌المعارف بزرگ اسلامی. #
- دهخدا، علی‌اکبر (1342)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. #
- رجبی، محمدعلی، اسماعیلی، علیرضا، آقایی، احسان و محمد حسن اثباتی (1392)، شاهنامه شاه طهماسبی، تهران: موسسه تالیف و نشر آثار هنری متن. #
- زارعي، محمد ابراهيم و دولتي، مریم (1396)، «بررسی تطبیقی پوشاک رزم براساس مطالعه نگاره‌های نسخ خطی در مکاتب هرات و تبریز»، نشریه نگره، شماره۴۴ زمستان، صص ۸۳-۷۰. #
- زمانی، نفیسه و فرخ‌فر، فرزانه (1399)، «توصیف و بررسی پوشاک رستم در شاهنامۀ دستنویس 953ه.ق پاریس»، پژوهش‌نامه ادب حماسی شماره اول، پیاپی 29، صص 179-157. #
- شریفی حشمت آباد، بهروز (1394)، بررسی نگاره‌های رستم از منظر شمايل نگاری از دوره ايلخانی تا كنون، پايان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: بهنام کامرانی، دانشگاه هنر تهران، دانشکده هنرهای تجسمی. #
- غیبی، مهرآسا (1384)، هشت هزار سال تاریخ اقوام ایرانی، تهران، نشر هیرمند. #
- فردوسی، ابوالقاسم (1380)، شاهنامه فردوسی، چاپ اول، تهران، انتشارات انديشه عالم. #
- فردوسی، ابوالقاسم (1350)، شاهنامه فردوسی از روی نسخه خطی بایسنغری، چاپ اول، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران. #
- کمالی سروستانی، کوروش (1382)، مجالس شاهنامه؛ هنرمندان شیرازی، محمد داوری، آقا لطفعلی صورتگر، شیراز: بنیاد فارسی شناسی، موزه رضا عباسی. #
-گلشن نوبندگانی، زهرا (1394)، «بررسی دوازده مجلس از نگاره‌های برادران داوری(شاهنامه داوری، سده سیزدهم ه.ق)»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه هنر تهران، پردیس بین‌المللی فارابی. #
- ماه وان، فاطمه (1396)، «نمادشناسی مغفر دیوسر و دوشاخ رستم»، اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران با محوریت هنرهای بومی، دانشگاه بجنورد. #
- Welch, Astuart Cary (1972), A King Book of Kings; the Shah-Nameh of Shah Tahmasp, Published by Thames & Hudson, London.#
URL 1: https://www.golestanpalace.ir [access date: 2024.05.12] #
URL 2: https://www.metmuseum.org [access date: 2024.05.12] #
URL 3: https://iranmuseums.mcth.ir/reza-abbasi-museum [access date: 2024.05.12] #
URL 4: https://www.unesco.org/en [access date: 2024.05.12] #