در این کهنه‌محراب فردوسی و نقد سیاست‌های ساسانی و غزنوی در سایة چرخش شخصیت گشتاسب در شاهنامه
محورهای موضوعی :
حمیدرضا اردستانی رستمی
1
(دانش‌آموختة دورة دکتری زبان و ادبیات فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد دزفول، ایران.)
تاریخ دریافت : 1390/08/03
تاریخ پذیرش : 1390/08/03
تاریخ انتشار : 1390/06/01
کلید واژه:
گشتاسب ـ اسفندیار ـ ساسانیان ـ غزنویان ـ استبداد ـ دین و تعصب,
چکیده مقاله :
یکی از شخصیت‌هایی که حضور او در شاهنامه، وقایعی دردناک را می‌آفریند، گشتاسب است. چهرة این شاه کیانی در شاهنامه، متفاوت از آن چیزی است که در متون دینی اعمّ از اوستا و پهلوی نقش شده است. او در شاهنامه پادشاهی کوته‌اندیش، آزورز، پیمان‌شکن و خودپرست است؛ در حالی که در اوستا و متون پهلوی از تقدس بسیار برخوردار است. شاید در ذهن خوانندة شاهنامه این پرسش پیش آید: مگر نه این که فردوسی، بنابر تأکید بسیار خود در اثرش، به منابع مورد استفاده‌اش پای‌بند بوده، پس چگونه این چرخش شخصیتی در شاهنامه پدیدار شده است؟ این نوشتار بر آن است تا به علل و عوامل این دگرگونی پاسخ دهد. شاید بتوان چنین پنداشت که یکی از عوامل تغییر شخصیت گشتاسب، مبارزة فردوسی و دیگر ایران‌دوستانِ هم‌فکر او، با حکام عصر، اعمّ از ترک و تازی باشد. به دیگر سخن، تغییر شخصیت گشتاسب، حاصل اهداف سیاسی شاعر و راویانی بوده است که روایت‌هایی را برخلاف متون دینی زردشتی انتشار داده بودند، چه با گردش شخصیت گشتاسب که ساسانیان خود را بدو منسوب می‌کردند، حکومت ساسانی و شیوة حکم‌رانی آن‌ها مورد نقد قرار می‌گرفت؛ یعنی حکومتی که محمود غزنوی مدعی پیوند با آن بود؛ که البته در نوع شکل‌گیری و زمان سیطره شباهت‌هایی بسیار به شیوة حکم‌رانی ساسانیان دارد. بنابراین شاعر، چهرة حقیقی سلطنت ترکان و تازیان را که طریق حکومت ساسانی را می‌پیمودند و به استبداد دینی و تمرکز قدرت روی آورده بودند، آشکار می‌کند. فردوسی و راویان هم‌فکر او با چرخش احوال گشتاسب، قصد مبارزه با همه کسانی را داشتند که هم‌چون او می‌اندیشیدند و می‌گفتند و عمل می‌کردند
چکیده انگلیسی:
One of the characters whose presence in Shahnameh creates bitter and painful events is Ghoshtasb. The image of this Kiani king in Shahnameh is different from the images drawn in religious texts be it Avesta or Pahlavi. While in Shahnameh he is a shortsighted, voracious, vow breaker and selfish, in Avesta and Pahlavi texts, he is quite holy. May be in the mind of the reader of Shahnameh this question arises: How such a reversal in character has appeared had Ferdousi been fidel to the sources he had used according to his own emphasis in Shahnameh? It is the purpose of this article to explain the factors responsible for this change of character. It could be assumed that one factor is ferdousi’s and other patriots’ opposition towards the Turk or Arab rulers. Ghoshtasb’s change of character is the product of political aims of the poet and the narrators who have published narratives contrary to the Zoroastrian religious texts. Since with Ghoshtasb’s change of character, Sassanid who claimed to be related to Ghoshtasb were criticized that is a governorship which Mahmud Ghaznavi claimed to be related to and of course to a great extent his reign resembled that of Sassanid. Therefore in this way the poet reveals the true picture of Turks and Arabs kingdom which followed the same example of Sassanid and turned toward religious dictatorship and centralization of power. Ferdousi and his fellow thinkers changed the character of Ghoshtasb to fight with all those who thought, spoke and acted like him.
منابع و مأخذ:
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، زبان پهلوی، تهران: معین، 1382.
آموزگار، ژاله و احمد تفضلی ، اسطورة زندگی زردشت، تهران: نشر چشمه، 1386.
آموزشگار، ژاله، فرهنگ. زبان. اسطوره، تهران: معین، 1387.
ابن اثیر، الکامل، اخبار ایران، ترجمه محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانشگاه تهران، 1349.
ابن بلخی، فارس‌نامه، تصحیح و تحشیه گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر، 1385.
ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، تهران: سمت، 1386.
اسلامی ندوشن، محمدعلی، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1385.
اسلامی ندوشن، محمد علی، داستان داستان‌ها، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1386.
باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1385.
بانوگشسب نامه، مقدمه و تصحیح و توضیح روح انگیز کراچی، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382.
بلعمی، محمدبن محمد، تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: زوار، 1385.
بنونیست، امیل، دین ایرانی، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران: قطره، 1386.
بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه، 1384. الف.
بهار، مهرداد ، از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه، 1384. ب.
بهرام پژدو، زردشت، ارداویراف نامه، با مقدمه کتایون مزداپور، تهران: توس، 1382.
بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران: امیرکبیر، 1363.
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، به اهتمام محمدجعفر یاحقی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1383.
پیرنیا، حسن، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، تهران: باران اندیشه، 1387.
تاریخ سیستان، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: معین، 1378.
تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر، 1357.
ترکه، صائن الدین، شرح گلشن راز، تصحیح و تعلیق کاظم دزفولیان،تهران: آفرینش، 1375.
تفضلی، احمد، گزارش مینوی خرد، تهران: توس، 1379.
تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن، 1386.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک، شاهنامه ثعالبی، ترجمه محمود هدایت، تهران: اساطیر، 1385.
جوینی، عطاملک محمد، تاریخ جهان‌گشا، تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب، 1382.
حافظ شیرازی، شمسالدین محمد، دیوان، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: اساطیر، 1377.
خالقی مطلق، یادداشت‌های شاهنامه، نیویورک: بنیاد میراث ایران، 2006.
خالقی مطلق، سخن‌های دیرینه، به کوشش علی ده‌باشی، تهران: نشر افکار، 1386.
دادگی، فرنبغ، بندهشن، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس، 1380.
دوست‌خواه، جلیل، گزارش و پژوهش اوستا، تهران: مروارید، 1379.
دیاکونوف، میخائیل، تاریخ ایران باستان، ترجمه روحی ارباب، تهران: علمی و فرهنگی، 1384.
رازی، ابن مسکویه، تهذیب الاخلاق، ترجمه و توضیح علی اصغر حلبی، تهران: اساطیر، 1381.
راشد محصل، محمدتقی، گزارش دینکرد هفتم، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1389.
راشد محصل، محمدرضا، داستان گشتاسب در دو نگاه، مشهد: به نشر، 1385.
راغب اصفهانی، حسین بن احمد، محاضرات الادبا، بیروت: مکتبه الحیدریه، 1416.
زادسپرم، ورزیدگی‌های زادسپرم، گزارش محمدتقی راشد محصل، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385.
زرین کوب، عبدالحسین، روزگاران، تهران: سخن، 1387.
سعیدی سیرجانی، ضحاک ماردوش، تهران: نشر پیکان، 1381.
سمرقندی، دولت‌شاه، تذکرة الشعرا، به کوشش محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور، 1338.
شبانکاره‌ای، محمدبن علی، مجمع الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، 1376.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، حواشی صلاح الدین الهواری، بیروت: داروالمکتبة الهلال، 2003.
شیپ مان، کلاوس، تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه فرامرز نجدسمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردش‌گری، 1383.
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، تهران: فردوس، 1373.
طوسی، خواجه نصیر، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علی‌رضا حیدری، تهران: خوارزمی، 1364.
عوفی، سدیدالدین محمد، جوامع الحکایات، تصحیح جعفر شعار، تهران: سخن، 1374.
غزالی، محمدبن محمد، نصیحه الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: نشر هما، 1367.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار، 1380.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1386.
فره وشی، بهرام، گزارش کارنامه اردشیر بابکان، تهران: دانشگاه تهران، 1386.
قریب، مهدی، بازخوانی شاهنامه، تهران: توس، 1369.
کالج، مالکوم، اشکانیان، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران: هیرمند، 1388.
کرکلیما، اوتا، تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمة جهانگیر فکری ارشاد، تهران: توس، 1386.
کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر، 1385.
کریمان، حسین، پژوهشی در شاهنامه، تهران: سازمان اسناد ملی، 1375.
کزازی، میرجلال الدین، رؤیا. حماسه. اسطوره، تهران: نشر مرکز، 1385.
کمبل، جزف، قدرت اسطوره، ترجمة عباس مخبر، تهران: نشر مرکز، 1386.
کویاجی، جهانگیر کوورجی، بنیادهای اسطوره و حماسة ایران، ترجمه جلیل دوست‌خواه، تهران: آگاه، 1388.
گردیزی غزنوی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1347.
گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: نگاه، 1386.
ماهیار نوابی، یحیی، گزارش یادگار زریران، تهران: اساطیر، 1387.
مجمل التواریخ و القصص، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب، 1383.
مزداپور، کتایون، گزارش داستان گرشاسب، تهمورس، جمشید و گل‌شاه، تهران: آگاه، 1378.
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، 1387.
مسکوب، شاهرخ، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، تهران: علمی و فرهنگی، 1385.
مقدسی، مطهربن طاهر، آفرینش و تاریخ، مقدمه و ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه، 1386.
نصرالله زاده، سیروس، نام تبارشناسی ساسانیان، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردش‌گری، 1384.
نظامی، الیاس بن یوسف، کلیات، تصحیح وحید دستگردی، تهران: علم، 1376.
نظام الملک، ابوعلی حسن، سیرالملوک، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.
نلسون فرای، ریچارد، میراث باستانی ایران، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران: علمی و فرهنگی، 1386. الف.
نلسون فرای، ریچارد، تاریخ باستانی ایران، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی، 1386. ب.
نولدکه، تئودور، حماسة ملی ایران، ترجمة بزرگ علوی، تهران: نگاه، 1384.
نیولی، گراردو، آرمان ایران، ترجمه سیدمنصور سیدسجادی، تهران: مؤسسه پیشین پژوه، 1387.
ورتون، اسطوره، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر مرکز، 1381.
ویسهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمة مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس، 1386.
هوشمند رجبی، فرناز، نام‌نامه، تهران: فروهر، 1386.
یاحقی، محمدجعفر، از پاژ تا دروازة رزان، تهران: سخن، 1388.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، 1387.
یوسفی، غلامحسین، فرخی سیستانی، تهران: علمی، 1368.
_||_
