ابوطالب اصفهانی پیشگام در پیدایش منظومه‌های حماسیِ حمله حیدری

محورهای موضوعی : حماسه

سید مرتضی طاهری برزکی ¹ , محسن باغ میرانی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه آزاد اسلامی – واحد نجف‌آباد، ایران.
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه کاشان.

تاریخ دریافت : 1391/10/06 تاریخ پذیرش : 1391/12/10 تاریخ انتشار : 1391/12/01

کلید واژه: حماسة مذهبی, ابوطالب فندرسکی, باذل مشهدی, جذبة حیدری, حملة حیدری, امام علی (ع),

چکیده مقاله :

نفوذ و تأثیر شاهنامه فردوسی در ادب فارسی، موجب شکل‌گیری منظومه‌های حماسی ملی در ایران شد. به دنبال خاموشی تدریجی حماسه‌های ملی که از اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم قمری شروع شده بود، سرایش حماسه‌های تاریخی و پس از آن حماسه‌های مذهبی نیز شکل گرفت. با رسمیت یافتن آیین تشیّع و عنایت ویژه به اندیشه‌های دینی در دوره صفویه و حمایت دربار از سرایندگان دین خواه، تمایل شاعران به سرودن منظومه‌های حماسی - مذهبی در مدح و منقبت پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و دیگر امامان معصوم شدت گرفت. آغازگرِ سرودنِ منظومه‌های حماسی – مذهبی، میرزا ابوطالب فندرسکی اصفهانی (د 1127ق /1718 م) است که با سرودن منظومه‌ای تحت عنوان جذبة حیدری دربارة زندگی امام علی (ع)، سنّتی را پی افکند که بسیار زود مورد توجه و البته تقلید بسیاری از شاعران این دوره و دوره‌های بعد قرار گرفت و موجدِ موجِی جدید از خلق منظومه‌های حماسی با نام عمومیِ حملة حیدری شد. منظومه‌هایی که به طور معمول، موضوع و محتوای آن‌ها به زندگی پیامبر اکرم (ص)، امام علی (ع)، رویدادهای صدر اسلام و جنگ‌های حضرت علی (ع) مربوط می‌شد. این دسته از منظومه‌ها در تاریخ حماسه‌های مذهبی فارسی جای‌گاهی ویژه دارد. سروده‌هایی تحت عنوان حمله حیدری، از سدة 12 ق، با منظومة حملة حیدری سروده باذل مشهدی آغاز شد و در فاصلة یک قرن پس از وی، چندین نفر به تقلید از او، به خلق آثاری تحت همین عنوان (حملة حیدری) پرداختند که آخرین ایشان، لطف‌الله قاجار متخلص به مجنون بود. نوشتة حاضر در پی آن است که باختصار به زندگی و آثار میرزا ابوطالب اصفهانی، به عنوان آغازگر سرایش منظومه‌های حماسی – دینی بپردازد و سپس تأثیر او را در استمرار سرودن منظومه‌های حماسی – دینی و ایجاد سنّتی به نام حمله‌سرایی در شعر فارسی مورد توجه قرار دهد.

چکیده انگلیسی:

The influence of Shahnameh Ferdowsi in the Persian literature was the reason behind the formation of National epic poetry in Iran.  Following the gradual decline of National epics which has started in the late 5th and the beginnings of the 6th century Hijira, composition of the historical epics and soon after religious epics began.  With the establishment of Shia faith and special regard towards religious thoughts in Safavid period and the support of the court for the religious composers, the inclination for composing epic-religious poetry in praise of Prophet Mohammad and Imam Ali and his descendents greatly intensified.  Mirza Abutaleb Fenderesky Esfahani was the pioneer of such poetry.  He composed a poetry under the name of “Haydari rapture” about the life of Imam Ali, thereby he initiated a tradition that very soon inspired other poets in that period and later periods to compose and imitate epic poetry of this genre under the general name of “Haydari attack”. These poetries were normally concerned with the life of Prophet Mohammad, Imam Ali, major events in the beginnings of Islam, and Imam Ali’s Wars.  Haydari Attack compositions in the 12th century Hijra, began with the composition made by Bazel Mashhadi and within a century after that, several people in his imitation, created works of this genre the last of whom was Lotfollah Ghajar, known as Majnoon.  This article is concerned with the life and works of Mirza Abutaleb Esfahani, as the pioneer in the composition of epic-religious poetry and his influence over the continuity of composition of this genre of poetry and thus forming a tradition in the name of “criticism” in the Persian Poetry

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

- آقا بزرگ تهرانی، (1346 ش) الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران.

- استوری چارلز، (1362 ش ) ادبیات فارسی بر مبنای استوری، ترجمه از روسی، یو.الف. برگل، ترجمه به فارسی، یحیی آرین پور، تهران.

- باذل مشهدی، محمد رفیع، (1383) حملة حیدری، تهران، اسلام، چ هشتم.

- بشیر حسین، محمد، (1342ش )ترجمة منظوم آثار فارسی به زبان اردو، راهنمای کتاب، س6.

- بهزادی اندوهجردی، حسین، (1349 ش) حملة حیدری یا بزرگترین حماسة مذهبی فارسی، نامة آستان قدس، مشهد، سـ ، 8، شـ ، 4.

- ترکی، محمد نورمحلی، (1332 ش) تذکره سخنوران چشم دیده، دهلی.

- توفیق سبحانی، هاشم، (1377ش) نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران.

- حسینی اشکوری، سید احمد، (1375ش) فهرست کتابخانه عمومی مرعشی نجفی، قم.

- حیدری، غلامرضا، (1381) گذری بر مناجات و تحمیدیه و مناقب ائمه اطهار، قزوین.

- خاقانی شروانی، (1336) بدیل بن علی، دیوان، به کوشش حسن نخعی، تهران.

- دقیقی، محمد، (1368ش) دیوان، به کوشش محمد جواد شریعت، تهران.

- رادفر، ابوالقاسم، (1381) مناقب علوی در آیینه شعر فارسی، تهران.

- رادفر، ابوالقاسم، (1381)، مناقب علوی در شعر پارسی گویان، شبه قاره، تهران.

- سنایی، ابوالمجدود، (1359) حدیقه‌ الحقیقه، به کوشش مدرس رضوی، تهران.

- سوزنی سمرقندی، محمد، (1338 ش)، دیوان، به کوشش ناصرالدین‌ شاه حسینی، تهران.

- سید یونسی، میر ودود، (1348ش ) فهرست کتابخانه تبریز، تبریز.

- سیف فرغانی، محمد، (1341ش) دیوان، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران.

- شاهرخی محمد و مشفق کاشانی، (1369) آیینه آفتاب، تهران.

- شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1388) {مقدمه}، ربیع، علی نامه، تهران، مرکز پژوهش‌های میراث مکتوب.

- شمیسا، سیروس، (1386ش) سبک شعر، تهران.

- شیفته، نواب محمد مصطفی، (1973م) گلشن بی‌ خار، لاهور.

- صحتی سردرودی، محمد،(1387)  امام علی در شعر فارسی، قم، پرتو خورشید.

- صحتی سردرودی، غدیریه‌های فارسی، تهران.

- صفا، ذبیح‌الله، (1378ش ) تاریخ ادبیات در ایران، تهران.

- صفا، ذبیح‌الله، (1370) تاریخ ادبیات در ایران، انتشارات فردوس، چ یازدهم، ج1.

- طالبیان، یحیی و محمود مدبری، (1383ش) ]مقدمة[ حملة حیدری، کرمان.

- طالشی، یدالله، (1382) تجلی اوصاف امام علی (ع) در ادب فارسی، تهران.

- طاهری برزکی، سید مرتضی، (1391) حمله سرایی در ادب فارسی (از باذل تا لطف الله قاجار)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی کاشان.

- طاهری برزکی، سیدمرتضی، (1390) «امام علی (ع)، آیینه منظومه‌ها و سروده‌های فارسی»، تهران، روزنامه کیهان.

- قوامی رازی، بدرالدین، (1334) دیوان، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران.

- کاشفی خوانساری، سیدعلی، (1380)حمله حیدری، تأملی درباره داستانهای منظوم درباره مولای متقیان و معرفی یک شاعر ]باذل[، کتاب ماه هنر، شم 31 و 32.

- کاشفی خوانساری، سیدعلی،  (1385ش ) حمله سرایی و حمله خوانی، تهران.

- کاشفی خوانساری، سیدعلی، حیدرنامه: گزیده‌ای از حماسه‌های علوی از عهد صفویه تا عصر حاضر، تهران، موعود عصر، چ اول.

- کسایی مروزی، ابوالحسن، (1367ش) زندگی، اندیشه و شعر او، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران، طوس، چ اول.

- گلچین معانی، احمد، (1346ش) فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، مشهد، 7/314 به نقل از تذکره خلاصه الکلام.

- گلچین معانی، احمد، (1359 ش) تذکرة پیمانه، مشهد، مدرس، محمد علی، ریحانه الادب، تهران، 1369ش.

- لازار، ژیلبر، (1361) اشعار پراکنده قدیمی‌ترین شاعران فارسی زبان، انجمن ایرا‌ن‌شناسی فرانسه در تهران.

- مسرت، حسین، (1380ش) کتابشناسی راجی کرمانی، کرمان.

- مشار، خانبابا، (1351 ش) فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران.

- منزوی، احمد، (1366ش) فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، تهران.

- منزوی، احمد، (1376ش) فهرست‌وارة کتاب‌های فارسی، تهران.

- مولوی، عبدالحق، (1961م) قاموس الکتب اردو.

- منوچهری دامغانی، احمد، (1356ش) دیوان، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران.

- مهدوی، سید مصلح الدین، (1348)، تذکره القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، کتاب‌فروشی ثقفی.

- ناصر خسرو، (1384) دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، چ ششم.

- نفیسی سعید، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران، امیرکبیر، چ سوم.

- نوشاهی، عارف، (1365ش) فهرست کتاب‌های چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش، اسلام‌آباد.

- وجدانی، بهروز، (1380) حضرت علی (ع) در نغمه‌های عامیانه ایران، تهران.

- وطواط، رشیدالدین، مطلوب کل طالب، به کوشش محمد عابدی، بنیاد نهج‌البلاغه.