تطبیق مفاهیم نمادین شیر در آثار حماسی، غنایی و عرفانی

محورهای موضوعی : حماسه

حمید ایاز ¹ , سهیلا موسوی سیرجانی ²

1 - دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانش‌گاه آزاد اسلامی. واحد تهران جنوب. تهران. ایران.
2 - دانش‌یار زبان و ادبیّات فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تهران جنوب. تهران. ایران. (نویسنده مسؤول)

تاریخ دریافت : 1396/07/23 تاریخ پذیرش : 1397/06/05 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: شیر, نماد, ادبیات حماسی, ادبیات غنایی, ادبیات عرفانی,

چکیده مقاله :

نمادها بخشی از فرهنگ یک ملّت هستند که برای درک بهتر اسطوره‌های آن ملّت باید به مفاهیم آن‌ها پی برد. نماد، ع‍ﻼمت، اشاره یا کلمه‌ای است که پیامی گاه متناسب با ظاهر و گاه ورای معنی ظاهری خود دارد. جانوران، گیاهان، آدمیان، اشیا و... مصادیقی هستند که با نمادها در پیوندند. این پژوهش با روش کتاب خانه‌ای و شیوۀ تحلیلی ـ تطبیقی بـه بررسی مفاهیم نمادین شیر در آثار حماسی، غنایی و عرفانی (با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی و مثنوی مولوی) می‌پردازد. ابتدا نگرش حاکم بر اوستا و متون پهلوی در مورد شیر خواهد آمد؛ آن‌گاه مفاهیم نمادین این چارپا در حیطه‌های حماسه، غنا و عرفان بیان خواهدشد. نیز در پایان هر قسمت درصد تطبیق مفاهیم نمادین در دو یا هر سه اثر، بسامد نام جانور و درصد کاربرد مفاهیم نمادین شیر در هر اثر تعیین می‌گردد. نتیجه‌ای که از این مقاله بدست آمده، این است که شیر پرکاربردترین جانور از نظر تکرار نام‌ (با 1487 بار کاربرد) و بعد از اسب، دومین جانور پرکاربرد از نظر شمار مفاهیم نمادین (با 19 مفهوم) است. چهار مفهوم نمادین آن (دلیری، قدرت مندی، شکارکنندگی و خشمگینی) در هر سه اثر (21 درصد) و شش مفهوم (تنومندی، چالاکی، ظالم بودن، کینه‌توزی، بزرگان و وفاداری) در دو اثر (5/31 درصد) مطابقت دارد؛ نه مفهوم (5/47 درصد) نیز فقط در یکی از سه اثر بکار رفته‌ است. نیز 5/47 درصد مفاهیم در حیطۀ حماسی، 5/10 درصد مفاهیم در حیطۀ غنایی و 5/42 درصد مفاهیم در حوزۀ عرفانی می‌گنجند.

چکیده انگلیسی:

Symbols are part of a culture of a nation and for better understanding of the myths of each nation their concepts should be comprehended.  Symbol is a mark, hint, or a word which imparts a message sometimes appropriate to the surface meaning and at times beyond its apparent sense. Animals, plants, people, and objects are true examples in  connection with symbols.  This research deals with the study of symbolic concepts of lion in epic, lyric, and mystic masterpieces namely Shahnameh, Kamsa of Nezami and Masnavi respectively using the library method and analytic comparative approach.  First, the all encompassing view of lion from Avesta and Pahlavi texts are provided next, the symbolic concepts of this majestic creature in the above genres are stated and towards the end of each section the degree of correspondence of symbolic concepts in each work, the frequency of the name of the beast and the percentage of the symbolic concept of lion employed is determined for every work.  The result obtained from this study shows that lion is the most employed beast as far as repetition of its name is concerned (1487 times) and second to horse is the most employed beast for the number  of symbolic concepts used (19 concepts). Lion’s four symbolic concepts such as bravery, might, predatory, and rage in three works consist 21% correspondence. Six characteristics such as massiveness, agility, being tyrannical, and rancorous, immensity, and faithfulness correspond to 31.5 % in two works and nine features 47.5% is observed in one three works.  Also 47.5% of concepts belong to epic domain, 10.5% in lyric domain, and 42.5% concepts fall into mystic domain.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

-        قرآن کریم

-        انوشه، حسن. (1381). فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اس‍ﻼمی و سازمان چاپ و انتشارات.

-        بختورتاش، نصرت‌الله. (1384). تاریخ پرچم ایران، تهران: بهجت.

-        پورنامداریان، تقی. (1383). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

-        دادور، ابوالقاسم ـ منصوری، الهام .(1385). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانش­گاه ‌الزّهرا
.

-        دهخدا، علی‌اکبر. لوح فشرده لغت‌نامه، تهران: دانش­گاه تهران.

-        شوالیه، ژان ـ گربران‌، آلن. (1379). فرهنگ نمادها، سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

-    طاهری، محمد. آقاجانی، حمید. (1392). «تبیین کهن‌الگویی سفر قهرمان»، مجلّۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانش­گاه آزاد اس‍ﻼمی واحد تهران جنوب، شمارۀ 32.

-        عطوفت شمسی، مسعود. (1387). دایره‌المعارف ایران، تهران: بدرقۀ جاویدان.

-        فرنبغ دادگی. (1385). بندهش، مهرداد بهار، تهران: توس.

-        قبادی، حسین­علی. (1376). آیین آینه. تهران: دانش­گاه تربیت مدرّس.

-        کزّازی، میر ج‍ﻼل‌الدین. (1380). از گونه‌ای دیگر، تهران: نشر مرکز.

-        کوپر، جی سی. (1380). فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی، ترجمۀ ملیحه‌ کرباسیان، تهران: فرشاد.

-        کزازی، میرج‍ﻼل‌الدین. (1385). نامۀ باستان (جلد یک تا نه). تهران: سمت.

-        معین، محمّد. (1371). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

-        مولانا، جلال­الدین محمد. (1371). مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران: پژوهش.

-        نظامی گنجه‌ای، یوسف بن الیاس. (1391). اقبال‌نامه، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

-        نظامی گنجه‌ای، یوسف بن الیاس. (1391). لیلی و مجنون، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

-        نظامی گنجه‌ای، یوسف بن الیاس. (1391). مخزن اﻻسرار، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

-        نظامی گنجه‌ای، یوسف بن الیاس. (1391). هفت‌پیکر، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

-        نظامی گنجه‌ای، یوسف بن الیاس. (1392). خسرو و شیرین، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

-        نظامی گنجه‌ای، یوسف بن الیاس. (1393). شرف­نامه، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

-        هال، جیمز. (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیّه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

-        وارنر، رکس. (1368). دانش‌نامۀ اساطیر جهان، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر اسطوره.