رخش یا دخش؟ (بررسی صورت‌نگاشت یک لغت در نسخه‌های شاهنامه)
محورهای موضوعی :
سجاد آیدنلو
1
(استاد دانشگاه پیام نور)
کلید واژه: شاهنامه, رخش, دخش, تصحیح, واژه‌شناسی, فرهنگ جهانگیری,
چکیده مقاله :
در این مقاله کوشش شده است تا مبتنی بر رویکردی تحلیلی – مقایسه‌ای ‌اختلاف صورت‌نگاشته‌های دو واژة رخش و دخش در فعل مرکب رخش / دخش‌کردن به معنای تیره و سیاه کردن در چهار بیت شاهنامة فردوسی واکاوی، مقایسه و شرح شود. بنابراین، در مسیر شرح و پردازش مباحث نوشتار، به بررسی جایگاه صرفی و معنایی این واژگان، در چارچوب رویکرد مقایسه‌ای به نسخه‌های مورد بررسی شاهنامه پرداخته‌ایم. نتایج پژوهش از جمله گویای آن است که رخش و رخش کردن در فرهنگ‌ها و متون فارسی به معنای سیاه و تیره کردن دیده نمی‌شود و اشتقاق واژه نیز دقیقاً متضادّ این معناست، امّا ریشه شناسی‌‌های پیشنهاد شده برای دخش معنای سیاهی را برای آن تأیید می‌کند.
In the past few decades one of the difficulties and questions in the field of philology of Shahnameh is the ambiguity concerning the record of either “Rakhsh” or “Dakhsh” used in the phrasal verb “to rakkhsh/Dakhsh with the meaning of “ to darken “ in four couplets of Shahnameh. The majority of shahnameh manuscripts in this regard is “Rakhsh” and the choice of most editions and authentic emendations except for the text edited by Dr Khaleghi Motlagh and his colleagues is “Dakhsh”. The word “dakhsh” which means “dark” apparently was first recorded in Jahangiri Dictionary compiled (1017 H.G) with reference from Shahnameh and then was repeated in other Dictionaries. The author of this article based on certain documents assumes that the latter form if genuine is more accurate and is more superior to Rakhsh. Moreover it is likely that in Shahnameh manuscripts it would have been altered to a more familiar and simple form of Rakhsh. Rakhsh and “to Rakhsh” with the meaning of “to darken” is not seen in Farsi Dictionaries and texts and the etymology of this word is also completely opposite of this meaning, however the suggested etymologies for Dakhsh confirms the meaning of “blackness” for it.
- آذرلی، غلامرضا، (1389). فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران، نشر هزاره، تهران.
- آیتو، جان (1386). فرهنگ ریشه شناختیِ انگلیسی، ترجمۀ حمید کاشانیان، تهران، انتشارات معین و نشر نو.
- ابراهیم، بدرالدین، (1381). فرهنگنامۀ زفان گویا و جهان پویا (فرهنگ لغت فرس پنج بخشی)، به کوشش دکتر حبیب الله طالبی، تهران، انتشارات پازینه.
- اتابکی، پرویز، (1379). واژه نامۀ شاهنامه، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
- ادیب طوسی، محمّدامین، (1388). فرهنگ لغات ادبی، تهران، موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
- ادیبی، (1389). عجائب اللغه، تصحیح دکتر محمود مدبّری، کرمان، دانشگاه آزاد.
- اسدی، ابومنصور، (1317). گرشاسپ نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران، کتابفروشی بروخیم..
- اسدی، ابومنصور، (1365). لغت فرس، تصحیح دکتر فتح الله مجتبایی- دکتر علی اشرف صادقی، تهران، انتشارات خوارزمی.
- اسدی، ابومنصور، (1390). لغت فرس به انضمام ملحقّات، تصحیح استاد عبّاس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات اساطیر.
- انجو شیرازی، میر جمال الدین حسین، (1351). فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.
- انوری، حسن، (1382). فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، چاپ دوم.
- انوشه، حسن و غلامرضا خدابندلو، (1391). فارسیِ ناشنیده (فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات فارسی و فارسی شدۀ کاربردی در افغانستان)، تهران، نشر قطره.
- اوبهی هروی، حافظ سلطانعلی، (1365). فرهنگ تحفه الاحباب، تصحیح فریدون تقی زادۀ طوسی- نصرت الزمان ریاضی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
- اوحدی بلیانی، تقی الدین، (1364). سرمۀ سلیمانی، تصحیح دکتر محمود مدبّری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- ایران‌شاه بن ابی الخیر، (1377). کوش نامه، تصحیح دکتر جلال متینی، تهران، انتشارات علمی.
- ایران‌شاه بن ابی الخیر، (1370). بهمن نامه، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
- بغدادی، عبدالقادر، (1382). لغت شاهنامه، تصحیح کارل گ. زالمان، ترجمه، توضیح و تعلیق: توفبق ه. سبحانی- علی رواقی، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بغدادی، عبدالقادر، (1391). لغت شهنامه، تصحیح کارل گرمانویچ زالمان، ترجمۀ دکتر منصور ثروت، تهران، انتشارات علمی.
- پادشاه، محمّد، (1336). فرهنگ آنندراج، زیر نظر دکتر محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیّام.
- تبریزی، محمّدحسین بن خلف، (1361). برهان قاطع، به اهتمام و حواشی دکتر محمّد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم.
- تتوی، ملّا عبدالرشید، (1386). فرهنگ رشیدی، تصحیح اکبر بهداروند، تهران، انتشارات سیمای دانش.
- جوینی، عزیرالله، (1374). نبرد اندیشه‌ها در حماسۀ رستم و اسفدیار، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
- حسن دوست، محمّد، (1389). فرهنگ تطبیقی- موضوعیِ زبانها و گویشهای ایرانیِ نو، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی مطلق، جلال، (1380). یادداشتهای شاهنامه، بخش یکم، نیویورک، انتشارات بنیاد میراث ایران.
- خالقی مطلق، جلال، (2006). یادداشتهای شاهنامه، بخش دوم، نیویورک، انتشارات بنیاد میراث ایران.
- خالقی مطلق، جلال، (2009). یادداشتهای شاهنامه، با همکاری دکتر محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، بخش سوم و چهارم، نیویورک، انتشارات بنیاد میراث ایران.
- دهخدا، علی اکبر، (1377). لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
- رامپوری، غیاث الدین، (1363). غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، انتشارات امیرکبیر.
- راوندی، محمّد بن علی بن سلیمان، (1386). راحه الصدور و آیه السرور، تصحیح محمّد اقبال، تهران، انتشارات اساطیر.
- رواقی، علی، (1390). فرهنگ شاهنامه، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
- شامبیاتی، داریوش، (1375). فرهنگ لغات و ترکیبات شاهنامه، تهران، نشر آران.
- طاووسی، محمود، عبدالرسول صادق پور و یاسین راشدی، (1387). ترکیب در شاهنامه، شیراز، انتشارات نوید شیراز.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1363). داستان سیاوش از شاهنامۀ فردوسی، تصحیح و توضیحِ استاد مجتبی مینوی، تهران، موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1373). شاهنامه، تصحیح ژول مول، با مقدّمۀ دکتر محمّدامین ریاحی، تهران، انتشارات سخن، چاپ چهارم.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران، نشر قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1379 الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ دکتر فتح الله مجتبایی، تهران، انتشارات مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1379 ب). شاهنامه، تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان، انتشارات شاهنامه پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 الف). شاهنامه، تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران، انتشارات مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 ب). شاهنامه، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی، به اهتمام بهمن خلیفه، تهران، انتشارات طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 ج). شاهنامه، به کوشش دکتر سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران ، نشر قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 د). شاهنامه، ویرایش مهدی قریب، تهران، انتشارات دوستان.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1387). شاهنامه از دستنویس موزۀ فلورانس، ج5، به کوشش دکتر عزیزالله جوینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1389). شاهنامه(نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن ژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران، انتشارات طلایه..
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Supple Persan 489 (عکس نسخه متعلّق به بنیاد شاهنامۀ سابق).
- فرهنگ فارسی مدرسۀ سپهسالار (منسوب به قطران)، (1380). تصحیح دکتر علی اشرف صادقی، تهران، انتشارات سخن.
- قوام فاروقی، ابراهیم، (1385). شرف نامۀ مَنیَری، تصحیح و تعلیقات دکتر حکیمه دبیران، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1382). نامۀ باستان، ج3، تهران، انتشارات سمت.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1384). نامۀ باستان، ج6، تهران، انتشارات سمت.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1385). نامۀ باستان، ج7، تهران، انتشارات سمت.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1387). نامۀ باستان، ج9، تهران، انتشارات سمت.
- کیا، صادق (1390). واژه نامۀ شصت و هفت گویش ایرانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- مستوفی، حمدالله ، (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- معین، محمّد، (1371). فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم.
- مقیم تویسرکانی، محمّد، (1362). فرهنگ جعفری، تصحیح دکتر سعید حمیدیان، تهران، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
- مکنزی، دیوید نیل، (1383). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ دکتر مهشید میر فخرایی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
- منصوری، یدالله، (1384). بررسی ریشه شناختیِ فعلهای زبان پهلوی، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- منصوری، یدالله و جمیله حسن زاده (1387). بررسی ریشه شناختی افعال در زبان فارسی، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- نخجوانی، محمّد بن هندوشاه، (1355). صحاح الفرس، به اهتمام عبدالعلی کارنگ، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
- نفیسی (ناظم الاطبّا)، سعید، (1355). فرهنگ نفیسی، تهران، کتابفروشی خیّام.
- نوشین، عبدالحسین، (1363). واژه نامک، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
- نوشین، عبدالحسین، (1373). سخنی چند دربارۀ شاهنامه، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم.
- نیازی حجازی، (1390). جامع اللغات (فرهنگ منظوم)، به اهتمام افسانه شیفته فر، تهران، انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ولف، فریتس، (1377). فرهنگ شاهنامۀ فردوسی، تهران، انتشارات اساطیر.
- همای نامه، (1383). تصحیح محمّد روشن، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
- هوبشمان، هاینریش، (1386). تحوّل آوایی زبان فارسی (از هند و اروپایی تا فارسی نو)، ترجمۀ بهزاد معینی سام، تهران، انتشارات امیر کبیر.
- Bartholomae, Christian, (1961). Altiranisches Wörterbuch, Berlin 1.
- Cheung, Johnny,(2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Brill, Leiden, Boston.
- Horn, Paul (1891), Grundriss der Neupersischen Etymologie, Strussburg.
- Hubschmann, H, (1895).Persische Studien, Strassburg.
-Klein, Renest, (1966). A Comprhensive Etymological Dictionary of the English Language, Amsterdam, London, New York, Elsevier Publishing Company.
- Mayrhofer, M, (1973). Onomastica Persepolitana, Wien. Orientalia (Nova Series), Roma.
- Monier Williams, Sir, (1960). A Sanskrit- English Dictionary, Britain, Unversity Press, Oxsfprd.
- Nyberg, Henrik Samuel , (1974). Manual of Pahlavi, Otto Harrassowitz, Wiesbeden.