کَرز (karz) واژه‌ای از گویش خراسان در شاهنامه؟ (طرح مسأله و اقتراح)
محورهای موضوعی : حماسه
1 - دانش‌یار دانشگاه پیام‌نور، واحد اورمیّه. ایران.
کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, تصحیح قیاسی, لغات گویشی,
چکیده مقاله :
مصراع شب تیره و گُرزهای گران در شاهنامه دو بار از زبان رستم تکرار شده است. بخش دومِ این مصراع در نسخه‌های شاهنامه کرزهای کران نوشته شده است و تقریباً همۀ چاپ‌کنندگان و مصحّحانِ این متن آن را گُرزهای گران خوانده‌اند که ترکیبی آشنا و پر‌کاربرد در سخن فردوسی است. یکی از مصحّحانِ شاهنامه در چاپ خویش این ترکیب را به کُرزه‌های گران تصحیحِ قیاسی کرده و کُرزه را در معنای کشت‌زار ناظر بر خوید و سبزه‌زارِ مذکور در هفت‌خانِ رستم دانسته‌اند. نگارنده با استفاده از دقّت و توجّهِ این مصحّح و رعایتِ نهایتِ احتیاط و احتمالِ علمی، صورتِ کَرزهای گران را پیش‌نهاد کرده و به اقتراحِ صاحب‌نظران گذاشته است. کَرز (karz) از واژه‌های گویشیِ خراسان (متداول در قاین) و در معنای شکافِ بزرگ در کوه است و کَرزهای گران به معنیِ گودال‌ها و شکاف‌هایِ صعب‌العبورِ کوه‌ها می‌تواند به گذشتن رستم از ناهمواری‌ها و مَغاک‌ها و کوه‌های مازندران در داستان هفت‌خان اشاره داشته باشد.
The following hemistich "dark night and heavy maces" was repeated twice on behalf of Rostam in Shahnameh. The next part of this hemistich in other Shahnameh editions is written as "Karzhay-e geran", yet almost all publishers and editors of this text read this as "gorzhay-e geran" which is a more familiar compound and highly employed in Ferdowsi's speech. In one edition of Shahnameh one of its editors had corrected this compound as "korzehay-e geran" and assumed the meaning of "sown field" for "korz" on the basis of that in Haft Khane Rostam. The writer of this article with all due respect to the above interpretation suggest the form "karzhay-e geran" and hence leave the judgement to the authorities. "karz" is a dialectical word popular in Qayen in Khorasan Province which means great crevice in the mountain, and hence "karzhay-e geran" could refer to Rostam's passing these highly dangerous crevices in the mountains of Mazandaran in the story of Haft Khan.
فهرست منابع
- آذرلی، غلامرضا. (1387). فرهنگ واژگان گویش‌های ایرانی، تهران: هزاره.
- ادیب صابر ترمذی. (1385). دیوان، مقدّمه و تصحیح احمدرضا یلمه‌ها، تهران: نیک خرد.
- ادیب توسی، محمّدامین. (1388). فرهنگ لغات بازیافته، به کوشش محمّد صنعت‌کار (سروش)، تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
- اسعد گرگانی، فخرالدّین. (1386). ویس و رامین، مقدّمه، تصحیح و تحشیه محمّد روشن، تهران: صدای معاصر.
- اکبری شالچی، امیرحسین. (1370). فرهنگ گویشی خراسان بزرگ، تهران: مرکز.
- انجو شیرازی، میر جمال‌الدّین. (1354). فرهنگ جهان‌گیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین. (1364). سرمۀ سلیمانی، تصحیح محمود مدبّری، تهران: مرکز نشر دانش‌گاهی.
- ایرانشان بن ابی‌الخیر. (1377). کوش نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.
- پادشاه، محمّد. (1335). فرهنگ آنندراج، زیر نظر سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتاب‌خانۀ خیّام.
- پیکرۀ زبانیِ گروه فرهنگ نویسیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- تبریزی، محمّدحسین. (1363). برهان قاطع، به اهتمام و حواشی محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
- تتوی، عبدالرشید. (1386). فرهنگ رشیدی، تصحیح اکبر بهداروند، تهران: سیمای دانش.
- تویسرکانی، محمّد مقیم. (1362). فرهنگ جعفری، تصحیح سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانش‌گاهی.
- جوینی، عزیزالله. (1389). شاهنامه از دست‌نویس موزۀ فلورانس، تهران: دانشگاه تهران، ج6.
- چرمگی عمرانی، مرتضی. (1389). «بازخوانی مصراعی از شاهنامه (هَم یا هُم)»، جستارهای ادبی، سال چهل و سوم، شمارۀ اوّل (پیاپی 168)، بهار، صص135- 146.
- حسن‌دوست، محمّد. (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی‌مطلق، جلال. (1391). یادداشت‌های شاهنامه، با هم‌کاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
- رستم‌نامه، کتابتِ. (1245ه.ق). نسخۀ شمارۀ 62856 کتاب‌خانۀ مجلس.
- رستم‌نامه، کتابتِ. (1321ه.ق). نسخۀ شمارۀ 16944 کتاب‌خانۀ مجلس.
- زمرّدیان، رضا. (1385). واژه‌نامۀ گویش قاین، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- صادقی، محسن. (1393). «مری، واژه‌ای نادر در شاهنامه»، فرهنگ‌نویسی، شمارۀ 5 و6، اردیبهشت، صص124- 129.
- طومار کهن شاهنامه. (1374). به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.
- طومار نقّالی شاهنامه. (1391). مقدّمه، ویرایش و توضیحات سجّاد آیدِنلو، تهران: به‌نگار.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه. (کتابتِ 1016 هـ. ق). به خطّ معزالدّین حسین لنگری، نسخۀ شمارۀ 14588 کتاب‌خانۀ مجلس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ کتاب‌خانۀ ملّی فلورانس، مورّخ 614 هـ. ق)، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی و دانشگاه تهران.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379). شاهنامه هم‌راه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ فتح‌الله مجتبایی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379). شاهنامه، تصحیح مصطفا جیحونی، اصفهان: شاهنامه‌پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، دفتر ششم با هم‌کاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با هم‌کاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه (نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابتِ اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتاب‌خانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن ژوزف بیروت، شمارۀ 43 NC.)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی‌مطلق، تهران: سخن.
- قاآنی شیرازی. (1336). دیوان، تصحیح محمّدجعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
- قطران تبریزی. (1362). دیوان (از روی نسخۀ محمّد نخجوانی)، تهران: ققنوس.
- قوّاس غزنوی، فخرالدّین مبارک‌شاه. (1353). فرهنگ قوّاس، به اهتمام نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- کزّازی، میر جلال‌الدّین. (1383). نامۀ باستان، تهران: سمت، ج 4.
- کلیّات رستم‌نامه، بی‌تا، تهران: مطبوعاتی حسینی.
- مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتاب‌خانۀ بریتانیا 2833. Or)، تهران و وین: مرکز نشر دانش‌گاهی و آکادمی علوم اتریش.
- معین، محمّد. (1371). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
- ناصر خسرو. (1372). سفرنامه، به کوشش نادر وزین‌پور، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با هم‌کاری انتشارات امیرکبیر.
- نرم افزارِ دُرج 4 (بزرگ‌ترین کتاب‌خانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی، 236 اثر نظم و نثر ادبی)، تهران: موسّسۀ فرهنگی مهر ارقام ایرانیان.
- نفیسی، علی‌اکبر. (1355). فرهنگ نفیسی، تهران: کتاب‌فروشی خیّام.
- هفت لشکر (طومار جامع نقّالان) . (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- یزدی، شرف‌الدّین علی. (1387). ظفرنامه، تصحیح و تحقیق سیّد سعید میرمحمّد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران: کتاب‌خانۀ مجلس.
- Cheung, Johnny. (2007). Etymological Dictionary of Iranian Verb, Brill, Lieden, Boston.