گفت و گو و روابط قدرت در داستان رستم و اسفندیار

محورهای موضوعی : حماسه

فرهاد کرمی ¹ , حسن حیدری ²

1 - دانشگاه اراک
2 - دانش‌یار ادبیات فارسی، عضو هیأت علمی دانش‌گاه اراک

تاریخ دریافت : 1395/11/22 تاریخ پذیرش : 1397/12/13 تاریخ انتشار : 1397/12/01

کلید واژه: رستم و اسفندیار, تحلیل مکالمه, تحلیل انتقادی گفتمان, روابط قدرت, کاربردشناسی زبان,

چکیده مقاله :

داستان رستم و اسفندیار نشان‌دهندة تعارضِ درونی در ساختار قدرت رسمی و چگونگی شکل‌گیری مقاومت در برابر گفتمان غالب قدرت است. این تعارض و درگیری در داستان با شگردهای روایت، گفت‌وگو و مکالمه وبرخی ساخت‌های بلاغی مطرح می‌شود. در این مقاله به بررسی و تحلیل مکالمه وگفت‌وگو به مثابة بخشی از تحلیل انتقادی گفتمان پرداخته‌ایم و از برخی مؤلفه‌های کاربردشناسی زبان نیز در تحلیلِ گفت‌وگوهای دو شخصیت اصلی داستان یعنی رستم واسفندیار بهره برده‌ایم. این بررسی نشان می‌دهد که مناسبات روابط قدرت در دربار و نهادهای سیاسی ایران، زبان و ساختار داستان رستم و اسفندیار را از بار ایدئولوژیک سرشار و بلاغت گفتمانی قدرت را بر آن حاکم کرده است. اسفندیار نمایندۀ قدرت دینی و سیاسی و رستم نمایندۀ قدرت پهلوانی و ملی است که علی‌رغم میل باطنی درگیر نبردی ناخواسته و تن‌به‌تن می‌شوند. گفتمان قدرت باعث عمل‌کرد زبان در بافت خاص و شیوه بلاغی ویژه‌ای شده است که وقتی از صافی ذهن حماسه‌پرداز فردوسی گذشته است باعث ایجاد دست‌گاه گفتمانی جدید با هویت تازه‌ای شده است.

چکیده انگلیسی:

Tale of Rostam and Esfandyar is an indicator of the inner conflict within the formal power structure and represents the manner in which resistance takes shape against the dominant power discourse.  This conflict and involvement in the tale are posed by narrative, dialogue, conversational schemes and sometimes is presented in terms of certain rhetorical structures.  This article deals with the study and analysis of conversation and dialogue as part of critical discourse analysis and further makes use of certain applied linguistic parameters in order to analyze the dialogue between two main characters of the tale that is Rostam and Esfandyar.  This study shows that power relations in Iran’s court and political institutions enriches the language and the structure of the tale of Rostam and Esfandyar with ideological sense and rhetorical power discourse is seen to cast a shadow over the tale.  Esfandyar is the representative of religious and political power and Rostam is the representative of national and heroic power who against his inmost wishes gets involved with an involuntary duel with Esfandyar.  Power discourse causes language to function in a particular context and to create a specific rhetorical approach in a way that when this passes through the filter of Ferdowsi’s mind, new discourse system with a new identity is formed.

منابع و مأخذ:

      - اسلامی ندوشن، محمدعلی.(۱۳۷۶). داستان داستان‌ها؛ رستم و اسفندیار در شاهنامه، تهران: نشر آثار.

- اکو، امبرتو. (۱۳۷۳).«زبان، قدرت، نیرو»، ترجمۀ بابک سیدحسینی، ارغنون.ش۴. زمستان ۱۳۷۳، صص ۶۷-۸۲.

ـ آقاگل‌زاده، فردوس. ( ۱۳۹۲).فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی، تهران: علمی.

ـ آقاگل‌زاده، فردوس.  (۱۳۸۶). «تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات»، ادب‌پژوهی، شماره اول، بهار.

ـ بی من، جان. ( ۱۳۸۱). زبان، منزلت و قدرت در ایران. ترجمۀ رضا ذوق‌دارمقدم، تهران: نشر نی.

ـ بهنام، مینا. (۱۳۹۰).«رستم و اسفندیار، روی‌کرد نشانه ـ معناشناختی»، فصل‌نامة پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، د ۲، ش ۴ ( پیاپی ۸)، زمستان.

ـ دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل. (۱۳۸۴). میشل فوکو: فراسوی ساخت‌گرایی و هرمنوتیک، ترجمة حسین بشیریه، تهران: نشر نی.

ـ رینگرِن،هلمر.(۱۳۸۸). تقدیرباوری در منظومه‌های حماسی فارسی(شاهنامه و ویس و رامین)، ترجمة ابوالفضل خطیبی، تهران: هرمس.

ـ سلطانی، سیدعلی‌اصغر.(۱۳۹۲).قدرت، گفتمان و زبان؛ سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، چاپ چهارم، تهران: نشرنی

ـ طوسی، محمدبن‌محمودبن‌احمد. (۱۳۹۱). عجایب‌المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ صفوی، کورش. (۱۳۹۲). معنی‌شناسی کاربردی، چاپ چهارم. تهران: هم‌شهری.

ـ ضیمران، محمد.(۱۳۹۰).میشل فوکو: دانش وقدرت، چاپ ششم، تهران: هرمس.

ـ فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۸۹). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، دفتر پنجم، چاپ سوم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

ـ فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۸۶). شاهنامه ، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، دفتر یکم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

ـ فرکلاف، نورمن. ( ۱۳۸۹). تحلیل انتقادی گفتمان، گروه مترجمان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.

ـ مختاری، محمد. ( ۱۳۷۹). اسطورة زال؛ تبلور تضاد و وحدت در حماسة ملی، چاپ دوم، تهران: توس.

ـ وندایک، تیون آدریانوس. (۱۳۸۲). مطالعاتی در تحلیل گفتمان: ازدستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی، گروه مترجمان ویراستۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، مرکز مطالعات وتحقیقات رسانه‌ها.

ـ هلیدی و حسن. ( ۱۳۹۳). زبان، بافت و متن؛ جنبه‌هایی از زبان در چشم‌اندازی اجتماعی ـ نشانه‌شناختی، ترجمة مجتبی منشی‌زاده، طاهره ایشانی، تهران: علمی.

ـ یاحقی، محمدجعفر.(۱۳۸۶). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

ـ یول، جورج. ( ۱۳۹۱). کاربردشناسی زبان. ترجمة محمد عموزاده مهدیرجی و منوچهر توان‌گر، تهران: سمت.