بازتاب عرفان و دین در نمادهای دوگانۀ حافظ: تحلیل نشانه‌شناختی بر اساس مدل معنایی آگدن و ریچاردز

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

علی شهمرادی ¹ , نعمت اصفهانی عمران ^{2 *} , حمید طبسی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/12 تاریخ پذیرش : 1403/11/15 تاریخ انتشار : 1404/06/13

کلید واژه: آگدن و ریچاردز, حافظ, دین, عرفان, نشانه‌شناسی, نمادهای دوگانه. ,

چکیده مقاله :

خواجه شمس الدّین محمّد، حافظ شیرازی، در اشعار خود از نمادهای دوگانه، استفاده کرده است که در بطن خود، ترکیبی از مفاهیم عرفانی و دینی را به نمایش می‌گذارند. این نمادها، که به‌طور هم‌زمان به مفاهیم متضّاد و مکمل اشاره دارند، بستر مناسبی برای بیان تعارضات ظاهری و هم‌زیستی مفاهیم عمیق معنوی و اجتماعی فراهم می‌کنند. در این پژوهش، به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و ابزار کتابخانه­ای، نویسنده درصدد آن است تا  با بهره‌گیری از مدل معنایی آگدن و ریچاردز که سه عنصر اصلی نشانه، مصداق و اندیشه را به‌عنوان اجزای تشکیل‌دهندۀ معنا معرّفی ‌کند و به تحلیل دقیق این نمادهای دوگانه در اشعار حافظ بپردازد.  نتایج پژوهش، بیانگر آن است که حافظ نه تنها تضّادهای ظاهری میان دین و عرفان را به تصویر کشیده؛ بلکه لایه‌های پنهانی از معانی عرفانی و دینی را آشکار ساخته است که در ورای این نمادها، نهفته‌اند. هدف اصلی این پژوهش، تبیین روش‌های نمادپردازی حافظ برای بیان تعارضات میان دین و عرفان و کشف چگونگی هم‌زیستی این مفاهیم در چارچوبی واحد است. این تحلیل نشان می‌دهد که حافظ چگونه با ترکیب این نمادها به ایجاد پلی میان ظاهر و باطن، و مادیّات و معنویّات پرداخته و در نهایت، مخاطب را به سوی درک عمیق‌تری از حقیقت معنوی و انسانیّت سوق داده است

چکیده انگلیسی:

Khwaja Shams al-Din Muhammad, known as Hafez of Shiraz, employs dual symbols in his poetry, which simultaneously embody mystical and religious concepts. These symbols, referencing opposing yet complementary notions, provide a fertile ground for expressing apparent conflicts and the coexistence of profound spiritual and social concepts. This descriptive-analytical study, using library resources, seeks to analyze these dual symbols in Hafez's poetry through Ogden and Richards' semantic model. This model identifies three core elements—sign, referent, and thought—as the constituents of meaning.The findings indicate that Hafez not only depicts apparent contradictions between religion and mysticism but also unveils hidden layers of mystical and religious meanings embedded within these symbols. The primary aim of this research is to elucidate Hafez's symbolic techniques for portraying the tensions between religion and mysticism while uncovering how these concepts coexist within a unified framework. The analysis reveals how Hafez integrates these symbols to bridge the external and internal, the material and the spiritual, ultimately guiding the reader toward a deeper understanding of spiritual truth and humanity.

منابع و مأخذ:

1) آلستون، ویليام(1381)، فلسفه زبان، ترجمۀ احمد ایرانمنش و احمدرضا جليلي، تهران: سهروردي.
2) پورجوادي ، نصراللّه (1380) اشراق و عرفان (مقاله ها و نقدها) تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
3) پورنامداریان، تقی(1380)، در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.
4) تاجدینی، علی(1383)، فرهنگ نمادها و نشانه ها در اندیشه مولانا، تهران: سروش.
5) چندلر، دانيل(1387)، مباني نشانه شناسي، ترجمه مهدي پارسا، تهران: سوره مهر.
6) حافظ، خواجه شمس الدین محمد(1367)، دیوان اشعار، تهران: جاویدان.
7) دهخدا، علی اکبر(1377)، لغت نامه، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
8) سجادی، سید ضیاءالدّین(1388)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران: طهوری.
9) سجودي، فرزان(1382)، نشانه¬شناسي کاربردي، تهران: قصه.
10) سجودي، فرزان(1387)، نشانه¬شناسي کاربردي، تهران: قصه.
11) سوسور، فردیناندو. (1382). دوره زبانشناسی عمومی، مترجم کوروش صفوی، تهران: نشر هرمس.
12) سید حسینی، رضا (1376). مکتب هاي ادبی، چاپ دهم، ج2،تهران: نگاه،
13) شمیسا، سیروس(1385)، فرهنگ تلمیحات، تهران: میترا.
14) شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1378) فرهنگ نمادها، جلد1-3 ، چ1، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
15) -فاضلی، قادر (1374) اندیشۀ عطّار (تحلیل افق اندیشۀ عطّار)، تهران: طلایه.
16) فکوهي، ناصر(1383)، انسان شناسي شهري، تهران: نشر ني.
17) فورتیه، مارک، (1397)، مقدمه‌ای بر تئوری تئاتر، مترجم علی ظفر قهرمانی نژاد، تهران:سمت.
18) کوپر، جی سی (1380)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: نشر فرشاد.
19) گوهرین، سیدصادق(1380)، فرهنگ اصطلاحات صوفیه، تهران: زوّار.
20) گیرو، پی یر، (1383)، نشانه‌شناسی، ترجمۀ محمد نبوی، چ 2، تهران: آگه.
21) لاهیجی، شیخ محمد(1381)، شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.
22) مرتضوی، منوچهر(1370)، مکتب حافظ، چ3، تبریز: ستوده.
23) مستملی بخاری، اسماعیل، (1373)، شرح تعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، ج 4، تهران: اساطیر.
24) معین، محمد(1369)، فرهنگ فارسی، چ4، تهران: امیر کبیر.
25) مهرگان، آروین(1392)، فلسفۀ نشانه شناسی، تهران: فردا.
26) یاحقی، محمدجعفر(1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش.
27) یغمایی، حبیب الله(1380)، داستان پیامبران، گزیدۀ تاریخ طبری، تهران: ثالث.
28) یونگ ، کارل گوستاو (1368) چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
مقالات
29) بدره¬اي، فریدون(1385)، «مقدمه اي بر معناشناسي»، مجلة دانشکدۀ ادبيّات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش15، صص 47-69.
30) حسینی، زهرا سادات (1384)، مهدویت در شعر حافظ، مبلغان، ش70، صص 76-85.
31) قربانی، خاور و ویسی، نیشتمان الله (1401)،« نشانه¬شناسي نمادهای شعر کودک در دهة هشتاد بر اساس مثلث معنایي آگدن و ریچاردز »، متن پژوهی ادبی، ش93، صص 333-362.
32) ملکوتی، آزاده و دیگران(1401)، «برّرسی تطبیقی سطوح فکری غزلیات حافظ و سنایی با استفاده از تئوری ساخت‌گرایی تکوینی لوسین گلدمن»(1402)، جستارنامه ادبیات تطبیقی، ش 23، صص179-205 ، 10.30495/rpcl.2023.701090
33) نوربلین، نیلا و همکاران(1400).« بررسی واژه‌های نمادین در اشعار تاگور»، جستارنامۀ ادبیّات تطبیقی، ش 18، صص 102-132. 20.1001.1.26454882.1400.5.18.5.9
34)
پایان نامه و رساله
35) افسری پور، پروانه (1386)، «نماد در شعر حافظ»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکترسیدمهدی رحیمی، دانشگاه بیرجند.
36) رضایی مهر، سهیلا (1388)، «روان¬شناسی تصویر در ساحت غزل»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر حمید طاهری، دانشگاه رازی.
37) قنبری مزیدی، فرهاد (1389)، « تضّاد، پارادوكس و آيروني در اشعار حافظ»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر عباس جاهدجاه، دانشگاه پیام نور شیراز.
38) محمدنیا کپورچال، مجتبی (1387)، «مقایسه و سیر تحول نمادهای مهری در اشعار قردوسی، خاقانی و حافظ»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر عباس خائفی، دانشگاه گیلان.