همدیدنگری و پهنه‌بندی فضایی مخاطرات طبیعی (مطالعۀ موردی: استان خراسان جنوبی)
محورهای موضوعی : اقلیم شناسیمرتضی اسمعیل نژاد 1 , صادق کریمی 2 , مصطفی خبازی 3
1 - دانشیار آب و هواشناسی، گروه جغرافیا، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
2 - استادیار آب و هواشناسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
3 - استادیار ژئومورفولوژی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
کلید واژه: تحلیل فضایی, پهنه‌بندی, خراسان جنوبی, مخاطرات طبیعی, تکینک چند معیاره,
چکیده مقاله :
مخاطرات طبیعی، بخشی از رفتار محیط است که در هر زمان و مکان احتمال رخداد آن وجود دارد. فراوانی، گستردگی و شدت این نوع مخاطرات در دهۀ اخیر افزایش یافته است. آگاهی از رفتار مخاطرات طبیعی و شناخت کانون های رخداد آنها برای برنامه ریزی محیطی و توسعه پایدار اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است. استان خراسان جنوبی از جمله مکان هایی است که دارای تنوع و فراوانی مخاطرات طبیعی است؛ بنابراین، واکاوی و پایش مخاطرات طبیعی در خراسان جنوبی هدف اصلی این پژوهش است که تاکنون به شکل جامع مورد مطالعه قرار نگرفته است. نخست مهمترین بلایای طبیعی استان از دیدگاه کارشناسان، تاریخچه و آمار رخداد فراوانی، شناسایی و سپس با استفاده از داده های موجود، برای هر مخاطره پایگاه داده ای در سطح استان ایجاد شد. لایه های ورودی برای ارزیابی مخاطرات طبیعی استان شامل لایه کسری مخزن آب دشت ها، سختی و شوری آّب، یخبندان، گرد و غبار، روزهای داغ، سیل، خشکسالی و لرزه خیزی بوده است. در ادامه، با کمک نرم افزارهای آرک جی آی اس 3/10 و متلب و با استفاده از تکنیک چند معیاره و مدل ترکیب خطی وزین به واکاوی و تحلیل مخاطرات طبیعی استان اقدام شد. نتایج پژوهش نشان داد که استان خراسان جنوبی در چهار طبقه خطر قرار دارد. بیش از 21941 کیلومتر مربع از مساحت این استان، در پهنۀ فوق بحرانی قرار دارد. نواحی جنوبی، غرب و قسمت هایی از مرکز استان، بالاترین پتانسیل رخداد مخاطرات طبیعی را داراست
مخاطرات طبیعی، بخشی از رفتار محیط است که در هر زمان و مکان احتمال رخداد آن وجود دارد. فراوانی، گستردگی و شدت این نوع مخاطرات در دهۀ اخیر افزایش یافته است. آگاهی از رفتار مخاطرات طبیعی و شناخت کانون های رخداد آنها برای برنامه ریزی محیطی و توسعه پایدار اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است. استان خراسان جنوبی از جمله مکانهایی است که دارای تنوع و فراوانی مخاطرات طبیعی است؛ بنابراین، واکاوی و پایش مخاطرات طبیعی در خراسان جنوبی هدف اصلی این پژوهش است که تاکنون به شکل جامع مورد مطالعه قرار نگرفته است. نخست مهمترین بلایای طبیعی استان از دیدگاه کارشناسان، تاریخچه و آمار رخداد فراوانی، شناسایی و سپس با استفاده از دادههای موجود، برای هر مخاطره پایگاه دادهای در سطح استان ایجاد شد. لایههای ورودی برای ارزیابی مخاطرات طبیعی استان شامل لایه کسری مخزن آب دشتها، سختی و شوری آّب، یخبندان، گرد و غبار، روزهای داغ، سیل، خشکسالی و لرزهخیزی بوده است. در ادامه، با کمک نرم افزارهای آرکجیآیاس 3/10 و متلب و با استفاده از تکنیک چند معیاره و مدل ترکیب خطی وزین به واکاوی و تحلیل مخاطرات طبیعی استان اقدام شد. نتایج پژوهش نشان داد که استان خراسان جنوبی در چهار طبقه خطر قرار دارد. بیش از 21941 کیلومتر مربع از مساحت این استان، در پهنۀ فوق بحرانی قرار دارد. نواحی جنوبی، غرب و قسمتهایی از مرکز استان، بالاترین پتانسیل رخداد مخاطرات طبیعی را داراست
منابع
1- اداره کل آب منطقه‌ای استان خراسان جنوبی. (1396).
2- اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی. (1396).
3- بازگیر، سعید. حسین محمدی و لیلا شریفی و نوشین سلیمانی. (1395): تحلیل مخاطره یخبندان و سرمازدگی محصولات باغی آذربایجان غربی. مجله مدیریت مخاطرات محیطی، تهران، دورۀ 3، شمارۀ 4، صص 378-365.
4- برولی، رافائل. (۱۳۷۲): هنگامی که فاجعه رخ می‌دهد. مترجم محمدرضا طالبی نژاد و همکاران، اصفهان، انتشارات امیرکبیر.
5- بهاروند، سیامک. سلمان سوری و جعفر رهنماراد. (1396): پهنه‌بندی مخاطرات زیست‌محیطی زمین‌لغزش، زمین‌لرزه، سیل و فرسایش با استفاده از روش سلسله‌مراتبی فازی (مطالعۀ موردی: حوزه وارک)، نشریه سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، بوشهر، دورۀ 8، شمارۀ 28، صص 103-89.
6- پور رمضان، عیسی و محمود روشنی. (1394): تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی سکونتگاههای روستایی استان گیلان با استفاده از GIS. اولین همایش بین‌المللی مخاطرات طبیعی و بحران‌های زیست‌محیطی ایران، راهکارها و چالش‌ها.
7- پور طاهری، مهدی و مجید پریشان و عبدالرضا رکن‌الدین افتخاری و علی عسگری. (1390): سنجش و ارزیابی مؤلفه‌های مبنایی مدیریت ریسک زلزله (مطالعۀ موردی: مناطق روستایی شهرستان قزوین). پژوهش‌های روستایی، تهران، سال 2، شماره 1، صص 150-115.
8- حاصلی، محمد و فاطمه امیری. (1394): ارزیابی و پهنه‌بندی مخاطره زلزله در سطح سکونتگاههای روستایی حوضه آبریز الشتر. دومین کنفرانس بین‌المللی توسعه پایدار، راهکارها و چالش‌ها با محوریت کشاورزی، منابع طبیعی، محیط‌زیست و گردشگری.
9- روستایی، شهرام و بهروز ساری صراف. (1385): پهنه‌بندی مخاطرات محیطی مؤثر در توسعه فیزیکی شهر تبریز، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، تهران، سال 3، شماره 10، صص 124-118.
10- روستایی، شهرام و حسن احمدزاده. (1391): پهنه‌بندی مناطق متأثر از خطر زمین‌لغزش در جاده‌های تبریز مرند با استفاده از سنجش از دور و GIS. مجله پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی، تهران، شماره 1، صص 58-47.
11- روشندل اربطانی، طاهر و علی‌اصغر پورعزت و آرین قلی پور. (1388): تدوین الگوی جامع فراگرد مدیریت بحران با رویکرد نظم و امنیت، فصلنامۀ دانش انتظامی، تهران، سال 10، شمارۀ 2، صص 80-63.
12- ریاحی، وحید و لقمان زمانی. (1392): مدیریت بحران زلزله در سکونتگاههای روستایی شهرستان سروآباد، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، تهران، شماره 1، پیاپی 3، صص 169-151.
13- شایان سیاوش و محمد دارند. (1387): مدلسازی مخاطرات اقلیمی و تأثیرات آن بر سلامتی انسان، رشد جغرافیا، تهران، شماره 85، صص 20-11.
14- شریفی‌کیا، محمد و شهرام امیری و سیاوش شایان. (1390): سنجش آسیب‌پذیری سکونتگاههای روستایی ناحیه ولست از مخاطرات طبیعی. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، تهران، دوره 15، شماره 1، صص 10-125
15- شمسی‌پور، علی‌اکبر و محمد شیخی. (1389): پهنه‌بندی مناطق حساس و آسیب‌پذیری محیطی در ناحیه غرب فارس با روش طبقه‌بندی فازی و فرایند تحلیل سلسله مراتبی. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، تهران، شماره 73، صص 68-53.
16- صبوری، محمد و علی‌اکبر سیفی. (1392): بررسی و پهنه‌بندی مخاطرات محیطی سیل، زلزله و زمین‌لغزش در استان گلستان و میزان خطرپذیری نقاط روستایی استان در مقابل مخاطرات مورد مطالعه، دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی، تهران.
17- طرح جامع مدیریت بحران ایران. (1381).
18- علوی، سید علی و یاسر رمضان نژاد و احد ا... فتاحی و ابراهیم خلیفه. (1394): پهنه‌بندی فضایی سکونتگاههای روستایی در معرض مخاطرات محیطی با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چند معیارۀ ویکور (مطالعه موردی: شهرستان تالش)، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، قشم، دوره 5، شماره 20، صص 136-125.
19- فاضل نیا، غریب و یاسر حکیم دوست و مینا یارمحمدی. (1394): پهنه‌بندی خطر مخاطرات طبیعی در مناطق روستایی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی با تأکید بر فاکتور زمین‌لغزش (مطالعۀ موردی: دهستان دو هزار شهرستان تنکابن)، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، مشهد، سال 4، شماره 2، پیاپی 10، صص 20-12.
20- فرج‌زاده، منوچهر و محمدرضا ثروتی و واله طاهری. (1390): تحلیل و پهنه‌بندی مخاطرات ژئومورفولوژیک استان گلستان، نشریه جغرافیای طبیعی، لارستان، سال 4، شماره 11، صص 62-45.
21- قانون سازمان مدیریت بحران ایران. (1387).
22- قهرودی، منیژه. (1388): کاربرد Web GIS در مدیریت یکپارچه مخاطرات طبیعی. مجله امداد و نجات، تهران، دورۀ 1، شماره 1، صص 68-53.
23- مقیمی، ابراهیم. (1394): دانش مخاطرات برای زندگی با کیفیت بهتر. تهران، مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
24- منتظری، مجید و سید ابوالفضل مسعودیان. (1389): شناسایی الگوهای فرا رفت دمایی ایران در سال‌های سرد، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، تهران، دوره 42، شماره 74، صص 94-79.
25- Amiri, Aflaton. Tabatabaei, Ramin. (2008): Earthquake Risk Management Strategy Plan Using Nonparametric Estimation of Hazard Rate. American Journal of Applied Sciences, No.5 (5), Pp.581-585.
26- Ayala, Irasema. Alca, Ntara. (2002): Geomorphology, Natural Hazards, Vulnerability and Prevention of Natural Disasters in Developing Countries, Department of Civil and Environmental Engineering, Massa–chusetts Institute of Technology, Geomorphology, 47, 107–124.
27- Birkmann, B. (2006): Measuring Vulnerability to Natural Hazards: Towards Disaster.
28- Crandall, W.R. Parnell, J.A. Sillan, J.l. (2014): Crisis Management: Leading in The New Strategy Landscape (2nd edition). Los Angeles 356 Pp.
29- Eastman, R.J. 2003. Idrisi for Windows User Guide. Clark University, New york.
30- Herath, S. Ratnayake, U. (2004): Monitoring Rainfall Trends, to Predict Adverse Impacts-A Case Study From Sri Lanka 1964-1993. Global Environ. Change 14:71-79.
31- Leechat, M. (1990): The International Decade for Natural Disaster Reduction Background and Objectives. Disasters, Vol. 14, No.1.
32- Lingadevaru, D.C. Govindaraju, D. Jayakumar, P.D. (2015): Flood Hazard Zonation Based on Multi Criteria Assessment Using Remote Sensing and GIS Techniques: A Case Study of Tungabhadra and Hagari River Subcatchments in North-East Karnataka, India. International Journal of Current Research, Vol.7, No.12, pp.23854-23860.
33- MacDuffie, J.P. (1995): Human Resources Bundles and Manufacturing Performance: Organizational Logic and Flexible Production Systems in the World of Auto Industry, Industrial and Labor Relations Review, p.34.
34- Mezughi, T.H. Akhir, J.M. Rafek, A.G. Abdullah, I. (2012): Analytical Hierarchy Process Method For Mapping Landslide Susceptibility to An Area Along The EW Highway (Gerik-Jeli), Malaysia. Asian Journal of Earth Sciences, Vol.5, No.1, pp.13-24.
35- Montz, Burrell. Tobin, E. Graham, A. (2011): Natural Hazards: An Volving Tradition in Applied Geography. Applied Geography No.31, pp.1-4.
36- NASA (National Aeronautics and Space Administration). (2016): NASA, NOAA Analyses Reveal Record-Shattering Global Warm Temperatures in 2015. NASA, Florida, USA.
37- Pauchant, T. Mitroff, I. (1992): Transforming The Crisis Prone. Organization, Sanfrancisco, Gossey – Bass Press.
38- Rohit, Jigyasu. (2005): Sustainable Post Disaster Reconstruction Through Integrated Risk Management-The Case of Rural Communities South Asia.
39- Stedman, J. (2004): The Predicted Number of Air Pollution Related Deaths in The UK During The August 2003 Heat Wave. Atmos. Environ. 38:1087–1090.
40- UNISDR (UN Office for Disaster Risk Reduction). (2016, 2015): Disasters in Numbers.
41- UNPD. 2010a. World Population Prospects: The (2008): Revision. United Nations Population Division. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, New York, http://esa.un.org/unpd/wpp2008/index.htm.
42- World Bank. (2010): Population Data. http://data.worldbank.org/indicator/ SP.POP.TOTL.
_||_منابع
1- اداره کل آب منطقه‌ای استان خراسان جنوبی. (1396).
2- اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی. (1396).
3- بازگیر، سعید. حسین محمدی و لیلا شریفی و نوشین سلیمانی. (1395): تحلیل مخاطره یخبندان و سرمازدگی محصولات باغی آذربایجان غربی. مجله مدیریت مخاطرات محیطی، تهران، دورۀ 3، شمارۀ 4، صص 378-365.
4- برولی، رافائل. (۱۳۷۲): هنگامی که فاجعه رخ می‌دهد. مترجم محمدرضا طالبی نژاد و همکاران، اصفهان، انتشارات امیرکبیر.
5- بهاروند، سیامک. سلمان سوری و جعفر رهنماراد. (1396): پهنه‌بندی مخاطرات زیست‌محیطی زمین‌لغزش، زمین‌لرزه، سیل و فرسایش با استفاده از روش سلسله‌مراتبی فازی (مطالعۀ موردی: حوزه وارک)، نشریه سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، بوشهر، دورۀ 8، شمارۀ 28، صص 103-89.
6- پور رمضان، عیسی و محمود روشنی. (1394): تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی سکونتگاههای روستایی استان گیلان با استفاده از GIS. اولین همایش بین‌المللی مخاطرات طبیعی و بحران‌های زیست‌محیطی ایران، راهکارها و چالش‌ها.
7- پور طاهری، مهدی و مجید پریشان و عبدالرضا رکن‌الدین افتخاری و علی عسگری. (1390): سنجش و ارزیابی مؤلفه‌های مبنایی مدیریت ریسک زلزله (مطالعۀ موردی: مناطق روستایی شهرستان قزوین). پژوهش‌های روستایی، تهران، سال 2، شماره 1، صص 150-115.
8- حاصلی، محمد و فاطمه امیری. (1394): ارزیابی و پهنه‌بندی مخاطره زلزله در سطح سکونتگاههای روستایی حوضه آبریز الشتر. دومین کنفرانس بین‌المللی توسعه پایدار، راهکارها و چالش‌ها با محوریت کشاورزی، منابع طبیعی، محیط‌زیست و گردشگری.
9- روستایی، شهرام و بهروز ساری صراف. (1385): پهنه‌بندی مخاطرات محیطی مؤثر در توسعه فیزیکی شهر تبریز، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، تهران، سال 3، شماره 10، صص 124-118.
10- روستایی، شهرام و حسن احمدزاده. (1391): پهنه‌بندی مناطق متأثر از خطر زمین‌لغزش در جاده‌های تبریز مرند با استفاده از سنجش از دور و GIS. مجله پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی، تهران، شماره 1، صص 58-47.
11- روشندل اربطانی، طاهر و علی‌اصغر پورعزت و آرین قلی پور. (1388): تدوین الگوی جامع فراگرد مدیریت بحران با رویکرد نظم و امنیت، فصلنامۀ دانش انتظامی، تهران، سال 10، شمارۀ 2، صص 80-63.
12- ریاحی، وحید و لقمان زمانی. (1392): مدیریت بحران زلزله در سکونتگاههای روستایی شهرستان سروآباد، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، تهران، شماره 1، پیاپی 3، صص 169-151.
13- شایان سیاوش و محمد دارند. (1387): مدلسازی مخاطرات اقلیمی و تأثیرات آن بر سلامتی انسان، رشد جغرافیا، تهران، شماره 85، صص 20-11.
14- شریفی‌کیا، محمد و شهرام امیری و سیاوش شایان. (1390): سنجش آسیب‌پذیری سکونتگاههای روستایی ناحیه ولست از مخاطرات طبیعی. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، تهران، دوره 15، شماره 1، صص 10-125
15- شمسی‌پور، علی‌اکبر و محمد شیخی. (1389): پهنه‌بندی مناطق حساس و آسیب‌پذیری محیطی در ناحیه غرب فارس با روش طبقه‌بندی فازی و فرایند تحلیل سلسله مراتبی. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، تهران، شماره 73، صص 68-53.
16- صبوری، محمد و علی‌اکبر سیفی. (1392): بررسی و پهنه‌بندی مخاطرات محیطی سیل، زلزله و زمین‌لغزش در استان گلستان و میزان خطرپذیری نقاط روستایی استان در مقابل مخاطرات مورد مطالعه، دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی، تهران.
17- طرح جامع مدیریت بحران ایران. (1381).
18- علوی، سید علی و یاسر رمضان نژاد و احد ا... فتاحی و ابراهیم خلیفه. (1394): پهنه‌بندی فضایی سکونتگاههای روستایی در معرض مخاطرات محیطی با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چند معیارۀ ویکور (مطالعه موردی: شهرستان تالش)، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، قشم، دوره 5، شماره 20، صص 136-125.
19- فاضل نیا، غریب و یاسر حکیم دوست و مینا یارمحمدی. (1394): پهنه‌بندی خطر مخاطرات طبیعی در مناطق روستایی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی با تأکید بر فاکتور زمین‌لغزش (مطالعۀ موردی: دهستان دو هزار شهرستان تنکابن)، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، مشهد، سال 4، شماره 2، پیاپی 10، صص 20-12.
20- فرج‌زاده، منوچهر و محمدرضا ثروتی و واله طاهری. (1390): تحلیل و پهنه‌بندی مخاطرات ژئومورفولوژیک استان گلستان، نشریه جغرافیای طبیعی، لارستان، سال 4، شماره 11، صص 62-45.
21- قانون سازمان مدیریت بحران ایران. (1387).
22- قهرودی، منیژه. (1388): کاربرد Web GIS در مدیریت یکپارچه مخاطرات طبیعی. مجله امداد و نجات، تهران، دورۀ 1، شماره 1، صص 68-53.
23- مقیمی، ابراهیم. (1394): دانش مخاطرات برای زندگی با کیفیت بهتر. تهران، مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
24- منتظری، مجید و سید ابوالفضل مسعودیان. (1389): شناسایی الگوهای فرا رفت دمایی ایران در سال‌های سرد، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، تهران، دوره 42، شماره 74، صص 94-79.
25- Amiri, Aflaton. Tabatabaei, Ramin. (2008): Earthquake Risk Management Strategy Plan Using Nonparametric Estimation of Hazard Rate. American Journal of Applied Sciences, No.5 (5), Pp.581-585.
26- Ayala, Irasema. Alca, Ntara. (2002): Geomorphology, Natural Hazards, Vulnerability and Prevention of Natural Disasters in Developing Countries, Department of Civil and Environmental Engineering, Massa–chusetts Institute of Technology, Geomorphology, 47, 107–124.
27- Birkmann, B. (2006): Measuring Vulnerability to Natural Hazards: Towards Disaster.
28- Crandall, W.R. Parnell, J.A. Sillan, J.l. (2014): Crisis Management: Leading in The New Strategy Landscape (2nd edition). Los Angeles 356 Pp.
29- Eastman, R.J. 2003. Idrisi for Windows User Guide. Clark University, New york.
30- Herath, S. Ratnayake, U. (2004): Monitoring Rainfall Trends, to Predict Adverse Impacts-A Case Study From Sri Lanka 1964-1993. Global Environ. Change 14:71-79.
31- Leechat, M. (1990): The International Decade for Natural Disaster Reduction Background and Objectives. Disasters, Vol. 14, No.1.
32- Lingadevaru, D.C. Govindaraju, D. Jayakumar, P.D. (2015): Flood Hazard Zonation Based on Multi Criteria Assessment Using Remote Sensing and GIS Techniques: A Case Study of Tungabhadra and Hagari River Subcatchments in North-East Karnataka, India. International Journal of Current Research, Vol.7, No.12, pp.23854-23860.
33- MacDuffie, J.P. (1995): Human Resources Bundles and Manufacturing Performance: Organizational Logic and Flexible Production Systems in the World of Auto Industry, Industrial and Labor Relations Review, p.34.
34- Mezughi, T.H. Akhir, J.M. Rafek, A.G. Abdullah, I. (2012): Analytical Hierarchy Process Method For Mapping Landslide Susceptibility to An Area Along The EW Highway (Gerik-Jeli), Malaysia. Asian Journal of Earth Sciences, Vol.5, No.1, pp.13-24.
35- Montz, Burrell. Tobin, E. Graham, A. (2011): Natural Hazards: An Volving Tradition in Applied Geography. Applied Geography No.31, pp.1-4.
36- NASA (National Aeronautics and Space Administration). (2016): NASA, NOAA Analyses Reveal Record-Shattering Global Warm Temperatures in 2015. NASA, Florida, USA.
37- Pauchant, T. Mitroff, I. (1992): Transforming The Crisis Prone. Organization, Sanfrancisco, Gossey – Bass Press.
38- Rohit, Jigyasu. (2005): Sustainable Post Disaster Reconstruction Through Integrated Risk Management-The Case of Rural Communities South Asia.
39- Stedman, J. (2004): The Predicted Number of Air Pollution Related Deaths in The UK During The August 2003 Heat Wave. Atmos. Environ. 38:1087–1090.
40- UNISDR (UN Office for Disaster Risk Reduction). (2016, 2015): Disasters in Numbers.
41- UNPD. 2010a. World Population Prospects: The (2008): Revision. United Nations Population Division. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, New York, http://esa.un.org/unpd/wpp2008/index.htm.
42- World Bank. (2010): Population Data. http://data.worldbank.org/indicator/ SP.POP.TOTL.