بررسی و تحلیل قربانی حیوانات در متون نظم روایی بر اساس نظریه‌های قربانی

محورهای موضوعی : اسطوره

ایوب امیدی ¹ , مریم مشرف ²

1 - دانش‌آموخته دکتری زبان‌ و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی
2 - دانشیار زبان‌ و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

تاریخ دریافت : 1400/08/29 تاریخ پذیرش : 1400/10/05 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: آیین قربانی, متون حماسی, متون غنایی و عرفانی, نظریه‌های قربانی, قربانی حیوانات,

چکیده مقاله :

آیین قربانی، به ‌عنوان رفتاری دینی ـ اجتماعی ازجمله آیین‌های کهنی است که در میان اقوام مختلف به شیوه‌های گوناگون وجود داشته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد به تحلیل قربانی‌های حیوانی در متون نظم روایی (تا قرن هفتم) بپردازد. نتایج پژوهش، نشان می‌دهد که تعدیل قربانی‌های انسانی به قربانی‌های حیوانی از آثار نیک پایه‌گذاران ادیان الهی است. در متون مختلف ادب فارسی، اغلب حیواناتی مانند: گاو، شتر، گوسفند، اسب و گاه مادیان، گورخر، الاغ و ماکیان به مناسبت‌های گوناگونی مانند بلاگردانی، دفع نحوست و چشم‌زخم، شکرگزاری، کامیابی در اُمور، تولّد فرزند، تقویت روان مرده، دفع جادو و ابطال طلسم قربانی می‌شوند. آیین قربانی در متون حماسی و عرفانی به طور یکسان بازتاب یافته است، اما در متون غنایی با توجه به فضای عاشقانة این متون، اغلب سخن از تقدیم و بخشیدن حیوانات به معابد و آتشگاه‌ها است و به ندرت از ریختن خون حیوانات سخن می‌رود و نمود برجسته‌ای ندارد. نظریات بلاگردانی فریزر و خشنودی ایزدان از بویس و تایلور در تحلیل مصادیق قربانی، کارآمدتر و انعطاف‌پذیرتر از سایر نظریه‌ها در این باره است.

چکیده انگلیسی:

The ritual of sacrifice, as a religious-social behavior, is one of the ancient rituals that has remained among different ethnic groups in different ways. The present study tries to study the position of sacrificial animals in the Persian poetry-narrative texts (up to the 7th AH century) through a descriptive-analytical method. The results of the research show that sacrificial humans are gradually being replaced by sacrificial animals, and this is one of the good deeds of the founders of the divine religions. According to various texts of Persian literature, most animals like cows, camels, sheep, horses and sometimes mares, zebras, donkeys and chickens are sacrificed on various occasions such as scapegoating, repelling misfortune, protecting from evil eye, thanksgiving, succeeding in affairs, giving birth to child, repelling magic and talisman. The ritual of sacrifice is equally reflected in epic and mystical texts, but in the lyrical texts, due to the romantic atmosphere of them, there is often talk of donating animals to temples and fire temples, and there is rarly talk of shedding animal blood. Fraser's theory about scapegoating  as well as Tylor and Boyce's views about the sacrifice as a gift to the gods are more efficient and flexible than other theories. 

منابع و مأخذ:

ابی‌الخیر، ایرانشاه.1370. بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. چ1. تهران: علمی ‌و فرهنگی.

ـــــــــــــــ .1377. کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. چ1. تهران: علمی.

اسدی‌طوسی، ابونصر علی‌بن‌محمد. 1317. گرشاسب‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: چاپخانه بروخیم.

اسلام، علیرضا. 1394. «تحول قربانی از انسان به حیوان». پژوهش‌های ادیانی. س3. ش6. صص87ـ65.  

الیاده، میرچا. 1368.  آیین‌ها و نماد آشناسازی. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ1. تهران: آگاه.

آقاخانی‌بیژنی، محمود.1396. «بلاگردانی در قوم بختیاری». مجلۀ فرهنگ و ادبیات‌عامه. س5. ش14. صص67ـ49.

آقایی‌میبدی، احمد.1390. «فطری بودن قربانی و راز انحرافات در آن در ادیان ابتدایی». مجلۀ معرفت ادیان. س2. ش2. صص142ـ117.

آقاخانی‌بیژنی، محمود و همکاران. 1397. «آیین قربانی در شاهنامه». فرهنگ و ادبیات عامه. س6. ش20. صص20ـ1.  

بویس، مری. 1374.  تاریخ کیش زردشت. ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده. ج1. تهران: توس.

بهار، مهرداد. 1386. از اسطوره تا تاریخ. چ5. تهران: چشمه.

حسن‌آبادی، محمود و فاطمه ادیبان. 1395. «تحلیل مضمون قربانی در اشعار بیدل». مجلۀ کهن‌نامۀ ادب فارسی. س7. ش1. صص50-25.

حیدری، حسن و مژگان صادق‌پور. 1398. «اسطورۀ خون». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص140ـ107.

خالقی‌مطلق، جلال. 1389. یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

خوارزمی، حمیدرضا. 1392. «باور بلاگردانی در شاهنامه». فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش2. صص24ـ1.

دوانی، فزونه محمد فشارکی. 1394. «بازتاب نمادین قربانی میترایی در هفت‌پیکر». متن‌شناسی ادب فارسی. س51. ش2. صص20ـ1.

ذوالفقاری، حسن و علی‌اکبر شیری. 1395. باورهای عامیانۀ مردم ایران. چ2. تهران: چشمه.

زرهانی، محمد و املیا نرسیسیانس. 1397. «تحلیل جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن». نشریۀ پژوهش‌های انسا‌شناسی ایران. س8،. ش2. صص143ـ123.

زنر، آر. سی. 1388. طلوع و غروب زردشتی‌گری. چ اول. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: مهتاب.

شوالیه، ژان و آلن  گربران. 1384. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. چ1. تهران: جیحون.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. چ3. ج2و1. تهران: هرمس.

فریزر، جیمز. 1387، شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

فولادی، محمد و زهرا غلامی.1398. «باورهای عامیانه دربارۀ خونریزی». فرهنگ‌عامه. س7. ش25. صص104ـ81.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1384. نامۀ باستان. چ1. ج6. تهران: سمت.

گرگانی، فخرالدین اسعد. 1349. ویس و رامین. تصحیح ماگالی تودا و الکساندر گواخاریا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

لطیف‌پور، صبا. 1394. «مراسم قربانی نزد هندی اروپاییان». نامه فرهنگستان. ش5. صص78ـ53.

مصطفوی، علی‌اصغر. 1369. اسطورۀ قربانی. چ1. تهران: بامداد.  

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1391. شرح جامع مثنوی. تصحیح کریم زمانی. ج4ـ1. چ 28. تهران: اطلاعات.

نجیمه، آزادی دِه‌عباسی. 1394. «رمزگشایی آیین قربانی در اسطوره و عرفان». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش38. صص40ـ11.

نظامی، الیاس‌بن‌یوسف. 1384. خمسه. به کوشش سعید حمیدیان. چ2. تهران: قطره.

واحددوست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه. چ2. تهران: سروش.

وبر، ماکس. 1384. اقتصاد و جامعه. ترجمۀ عباس منوچهری و دیگران. چ1. تهران: سمت.

English Sources

Youngert, S. G. (1998) Sacrifice. Encyclopedia of Religion and Ethics. James Hastings (ed.). vol 11.U. S. A., T. & T. Clark

Abo al-Xeyr, Irān-šāh. (1992/1370sh). Bahman Nāme. Ed. by Rahīm Afīfī. 1^st ed. Tehrān: Entešārāte Elmī va Farhangī.

Abo al-xeyr, Irān-šāh. (1999/1370sh). Kūš-nāme. With the Effort of Jalāl Matīnī. 1^st ed. Tehrān: Elmī.

Āqā-xānī Bījanī, Mahmūd and Others. (2019/1397SH). “Āyīne Qorbānī dar Šāhnāme”. Journal of Public Culture and Literature. 6^th Year. No. 20. Pp. 1-20.

Āqā-xānī Bījanī, Mahmūd. (2018/1396SH). "Balā-gardānī dar Qowme Baxtīyārī". Journal of Public Culture and Literature. 5^th Year. No. 14. Pp. 49-67.

Aqāyī-meybodī, Ahmad. (2012/1390SH)."Fetrī Būdane Qorbānī va Rāze Enherāfāt dar ān dar Adyāne Ebtedāyī". Journal of Religious Knowledge. 2^nd Year. No. 2. Pp.117-142.

Asadī Tūsī, Abū-nasr Alī Ebne Mohammad. (1939/1317SH). Garšāsb-nāme. With the Effort of Habīb Yagmāyī. Tehrān: Beroxīm.

Bahār, Mehr-dād. (2008/1386SH). Az Ostūre tā Tārīx. 5^th ed.  Tehrān: Češme.

Boyce, Mary. (1996/1374SH). Tārīxe kīše Zardošt (A history of Zoroastrianism). Tr. by Homāyūn San’atī-zāde. 1^st Vol. Tehrān: Tūs.

Chevalier, Jean. Gerbran, Allen. (2006/1384SH). Farhange Namādhā (Dictionnaire des symboles: mythes, reves, coutumes…). Tr. by Sūdābeh Fazā’elī. 1^st ed. Tehrān: Jeyhūn.

Davānī, fozūne and Fešārakī, Mohammad. (2016/1394SH). "Bāztābe Namādīne Qorbānī-ye Mītrāyī dar Haft-peykar". Textbook of Persian literature. NO. 2. Pp. 1-20.

Eliade, Mircea. (1990/1368SH). Āyīnhā va Namāde Āšenā-sāzī. (Rites and symbols of initiation the miste ries of Birth and Rebirth). Tr. by Nasro al-llāh Zangūyī. 1^st ed. Tehrān:  Āgāh.

Eslām, Alī-rezā. (2016/1394SH). “Tahavvole Qorbānī az Ensān be Heyvān”. Religious Studies. 3^rd Year. No. 6. Pp. 65-87.

Ferdowsī. Abo al-qāsem. (2008/1386SH). Šāhnāme. 3^rd ed. 1^st and 2^nd Vol. Tehrān: Hermes.

Frazer, James George. (2009/1387SH). Šāxe-ye Zarrīn (The golden bough). Tr. by kāzem Fīrūz-mand. Tehrān: Āgāh.

Fūlādī, Mohammad and Qolāmī, Zahrā. (2020/1398SH). "Bāvarhā-ye Āmīyāne Darbāre-ye  Xūn-rīzī". Farhange Āme. 7^th Year. No. 25. Pp. 81-104.

Gorgānī, Faxro al-ddīn As’ad. (1971/1349SH). Weys va Rāmīn. Edition by Māgālī Tūdā and Alexānder Gūāxārīyā. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān.

Hasan-ābādī, Mahmūd and Adībān, Fāteme. (2017/1395SH) "Tahlīle Mazmūne Qorbānī dar Aš’āre Bīdel". Journal of the Old Persian Literature. 7^th Year. No. 1. Pp. 25-50.

Heydarī, hasan and Sādeq-pūr, Možgān. (2020/1398SH). "Ostūre-ye Xūn". Mysticism and mythology. 15^th Year. No. 55. Pp. 107-140.

Kazāzī, Mīr Jalālo al-ddīn. (2006/1384SH). Nāme-ye Bāstān. 1^st ed. 6^th Vol. Tehrān: Samt.

Latīf-pūr, Sabā. (2016/1394SH). "Marāseme Qorbānī Nazde Hendī Orūpāīyān". Academy letter. No. 5. Pp. 53-78.

Mostafavī. Alī-asqar. (1991/1369SH). Ostūre-ye Qorbānī. 1^st ed. Tehrān: Bāmdād.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn Mohammad Balxī. (2013/1391SH).  Šarhe Jāme’e Masnavī. Written by Karīm Zamānī. 1^st and 4^th Vol. 28^th ed. Tehrān: Etelā’āt.

Najīme, Āzādī Deh Abbāsī. (2016/1394SH). "Ramz-gošāyī  Āyīne Qorbānī dar Ostūre va Erfān". 11^th Year. No. 38. Pp. 11-40.

Nezāmī, Elyās Ebne Yūsof. (2006/1384SH). Xamse. With the Effort of Sa’īd Hamīdīyān. 2^nd ed. Tehrān: Qatre.

Vāhed-dūst, Mahvaš. (2009/1387SH). Nahādīnehā-ye Asātīrī dar Šāhnāme. 2^nd ed. Tehrān: Sorūš.

Weber, Max. (2006/1384SH). Eqtesād va Jāme’e (Wirtschaft and gesellschaft). Tr. By Abbās Manūčehrī. 1^st ed. Tehrān: samt.

Xāleqī-motlaq, Jalāl. (2011/1389SH). Yād-dāšthā-ye Šāhnāme. 1^st ed. Tehrān: Markaze Dāyerato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī.

Xārazmī, Hamīd-rezā. (2014/1392SH). "Bāvare Balā-gardānī dar Šāhnāme". Popular culture and literature. 1^st Year. No. 2. Pp. 1-24.

Zaehner, Robert Charles. (2010/1388SH). Tolū va Qorūbe Zardoštī-garī (The dawn and twilight of Zoroastrianism). 1^st ed. Tr. by Teymūr Qāderī. Tehrān: Mahtāb.

Zarhāni, Mohammad; Nercissians, Emilia, Nercissians. (2018/1397). “Tahlile Jāigāhe Bāvarhāye šamani dar Manāseke Qorbānī dar bandare torkaman”. Iranian Journal of Anthropological Research. 8th Year, No 2, Pp.123-143.

Zolfaqārī, Hasan and Alī Akbar Šīrī. (2017/1395SH). Bāvarhā-ye Āmīyāne-ye Mardome Īrān. 2^nd ed. Tehrān: Češme.