سوگند و بررسی تطبیقی آن در قرآن، فقه وحقوق و تلمیحات غزل‌های مولانا

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق اسلامی

آسیه رحیمی ¹ , ثریا رازقی ² , زهرا قرقی ³

1 - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران – ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران – ایران (نویسنده مسئول) [e-mail]
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران – ایران

تاریخ دریافت : 1402/10/20 تاریخ پذیرش : 1402/12/26 تاریخ انتشار : 1403/03/31

کلید واژه: یمین, سوگندهای قرآنی, فقهی, مولانا, غزلیات شمس,

چکیده مقاله :

سوگند،یمین،حلف،قسم، ازکهن‌ترین‌ رسم‌هاست‌که ادیبان، مفسران، فقها وحقوقدانان تعاریف متعددی ازآن ارائه داده واز زوایای متعددی به آن نگریسته اند که عصاره آن ها در لابلای دواوین شاعران و نویسندگان از جمله دیوان شمس،متبلور شده است. مفسران، سوگندهای قرآنی را از نظر این که از چه کسی صادرشده، به دودسته تقسیم کرده اند:نوع اول، سوگندهای التزامی،این سوگند در فقه اسلامی کاربرد دارد وبه آن یمین عقدی می‌گویند. نوع دوم، سوگندهای تحقیقی است که بیش‌تر درحقوق وقضا وگاهی در مجادلات ومشاجرات کاربرد دارد.کلام مولانا نیز در دیوان شمس آکنده است از سوگندهای نوع به نوع فقهی،حقوقی وقرآنی،که به سبب مانوس بودن مولانا با قرآن و وفقه،سوگندهای قرآنی بسامد بالایی دارد.در این میان، غالب توجه محققان به سوگندهای اسطوره ای معطوف بوده است که در مقاله حاضر، علاوه بر پژوهشی کوتاه در باره سوگند درقرآن، فقه وحقوق، سوگندهای دیوان شمس نیزاز زوایای گوناگون مورد تطبیق و تحلیل قرارگرفت. پرواضح است که کشف و فهم انواع سوگندهای موجود در دیوان شمس،به درک رموز اشعار وافکار وسیع مولانا، کمک بیش‌تری خواهدکرد. روش کار دراین تحقیق توصیفی- تحقیقی - تحلیلی، با استفاده از روش کتابخانه‌ای‌ است. مطابق یافته‌های پژوهش، مولانا در بیان تلمیحات مربوط به سوگندها درغزلیاتش به دو صورت عمل کرده است یا عین عبارت مربوط به سوگند را درشعر خود آورده است یا از شیوه تداعی معانی بهره برده است که عبارتی و واژه‌ای از آن، سوگند را به ذهن متبادرمی‌کند.

چکیده انگلیسی:

Swearing is one of the oldest rituals that writers, commentators, jurists and lawyers have given many definitions and have looked at it from many angles, which extracts have crystallized in the works of poets and writers, including Divan Shams. Commentators have divided Quranic swearing into two categories according to who issued them: the first type is binding swear.This sear is used in Islamic jurisprudence and is called a marriage swear. The second type is investigative swear, which are mostly used in law and justice and sometimes in disputes. Rumi's speech in Diwan Shams is full of jurisprudential, legal and Quranic oaths, which has a high frequency of Quranic oaths due to Rumi's familiarity with the Quran. In the meantime, most of the researchers' attention has been focused on mythological swearing, which in this article, in addition to a short research on swearing in literature, Quran, jurisprudence and law.The swearing of Diwan Shams were also analyzed from various angles. It is clear that discovering and understanding the types of swears in Divan Shams will help to understand the secrets of Rumi's poems and vast thoughts.The method of this research is descriptive-investigative and analytical, using the library method. According to the findings of the research, Rumi acted in two ways in expressing the hints related to oaths in his ghazals, either he used the same phrase related to swear in his poem or he used the method of associating meanings in which a phrase or a word brings to mind the swear.

منابع و مأخذ:

- قرآن مجید.(1367 ). ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: سروش.
2- ابن حمزه طوسی، محمد ابن علی.(1410). الوسیله الی نیل الفضیله در الینابیع الفقیه. ج11،بیروت: موسسه الفقه الشیعه والدار الاسلامیه.
3- ابن السمنانی، علی بن محمدبن احمد.(1404). روضه القضا و طریق النجاه. بیروت: موسسه الرساله.
4- اردبیلی، محقق مقدس احمدبن محمد.(1414). مجمع الفائده والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان. ج12، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
5- بالی، علی .(1398 ). بررسی سوگند‌های سعدی در پرتو پارادایم بازی‌های زبانی. مجله علمی پژوهشی(بوستان ادب) سال یازدهم، شماره دوم، ص31-52 .
6- بهار، ملک الشعرا.(1321 ). سوگند در ادبیات فارسی. مجله مهر، سال 7، شماره 4. ص209-220.
7- پورداود، ابراهیم .(1321 ) "سوگند". مجله مهر، شماره 75-76 ، ص281-292 .
8- پورداود، ابراهیم. ( 1347 ) اوستا. 4جلدی، تهران: نشر دانشگاه.
9- ثعلبی نیشابوری، ابو‌اسحاق احمد بن ابراهیم .(1422). لکشف و البیان عن تفسیر قرآن. بیروت: دارالتراث العربی.
10- جعفری قنواتی، محمد.(1399 ). سوگند. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی .
11- حرعاملی، محمد بن حسن.(1414 ق). وسائل الشیعه. ج23،قم: موسسه آل البیت.
12- حلی،علامه حسن بن یوسف. (1410) . ارشاد الاذهان درالینابیع الفقهیه. ج33، بیروت:موسسه الفقه الشیعه والدار الاسلامیه.
13- خرقانی،حسن. (1389 ). درآمدی بر بحث سوگند در قرآن. فصل نامه الهیات و حقوق. شماره 1
14- دانش پژوه، مصطفی. (1392 ). سوگند در دعاوی بین الادیانی و بین المللی د فقه امامیه و حقوق ایران. پژوهش‌های فقهی. شماره 4 دوره 9، ص1-16 ،پژوهشگاه علوم انساانی و مطالعات فرهنگی.
15- رحیمی، محمدعلی .(1393 ). سوگند درزبان و ادب فارسی. دانش اموختگان ارسنجان.
16- رهبر، علی. (1348). سوگند و رد پای آن در ادبیات فارسی. مجله هنر و مردم، دوره 7، ش ماره 83 ،ص15-4
17- زارعی نژاد، ابوالفضل. (1391 ).قسم های خداوند در قرآن. دانشنامه اسلامی. 17 بهمن.
18- زراعت،عباس. (1388). ادله اثبات دعوا. کاشان: انتشارات قانون مدار.
19- سبزواری،سید عبد الاعلی.(1412). مهذب الاحکام. ج27 دمشق:،الطبعه الرابعه.
20- سیوطی، عبدالرحمن بن بکر. (1418 ). همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع. جلدی، تحقیق احمد شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
21- سجادی، سیدجعفر.(1393 ). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران:شبکه جامع کتاب گیسوم.
22- شهید اول، محمد بن مکی عاملی.(1410). الدروس الشرعیه در الینابیع الفقهیه. ج33،بیروت:موسسه الفقه الشیعه و الدار الاسلامیه.
23- طباطبایی، سید محمدحسین. (1344 ). ترجمه تفسیر المیزان. 40جلدی، (به قلم آقای محمدعلی کرامی قمی). قم: موسسه مطبوعات دارالعلم قم.
24- عراقی، آغاضیاءالدین. (بی تا). کتاب القضاء. النجف: المطبعه علمیه.
25- علیان نژاد، ابوالقاسم .( 1386 ). سوگندهای پربار قرآن. هران: علی بن ابیطالب.
26- علیزاده، مریم .(1399 ). واکاوی فقهی جایگاه اثباتی سوگند دردعوا از دیدگاه مذاهب اربعه. مطالعات دین پژوهی،سال چهارم شماره هشتم،43-64.
27- فاکر میبدی، محمد .(1383 ). تحلیلی برسوگندهای قرآن با پژوهش‌های قرآنی. .ویژه‌نامه قرآن و آسیب‌های اجتماعی، مقاله علمی پژوهشی حوزوی، شماره 37 – 38 .
28- فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. ( 1383). تفسیر کبیر(مفاتیح الغیب). 9جلدی، (ترجمه دکتر علی اصغر حلبی). تهران: نشر اساطیر.
29- کاتوزیان، ناصر. (1384). اثبات و دلیل اثبات. تهران: نشر میزان.
30- کیانی، حسین(1371 ). سوگند در زبان و ادب فارسی. تهران: دانشگاه تهران.
31- گیلانی، میرزای قمی ابوالقاسم بن محمد. (1427). رسائل المیرزا القمی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
32- محقق داماد یزدی، سید مصطفی. (1362) مباحثی از اصول فقه. تهران: اندیشه نو در علوم اسلامی.
33- محمد عاملی، شیخ بهاءالدین .(1429). جامع عباسی. (با حواشی هشت فقیه عالی مقام ). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه دفتر انتشارات اسلامی.
34- محمود عبدالرحمن،عبد المنعم.(1419) معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه. قاهره: دار الفضیله.
35- مدنی‌کرمانی، سیدجلال‌الدین (1393 ) ادله اثبات دعوی. تهران:پایدار.
36- معلوف، لویس.(1380). المنجد. (مترجم:محمد بندر ریگی). تهران:.
37- مکارم شیرازی، ناصر ( 1376 ). تفسیر نمونه.27جلد تهران:.دارالکتب الاسلامی.
38- مولوی، جلا‌الدین محمد بلخی. (1363 ). کلیات شمس تبریزی یا دیوان کبیر.10 جلدی، (با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر). تهران: سپهر.
39- مولوی، جلالالدین محمد بلخی. (1393). مثنوی.( بر اساس نسخه رینولد آلین نیکلسون). تهران: امیرکبیر.
میبدی، رشیدالدین. (1337). کشف الاسرار و عده الابرار. 10 جلدی، ( به اهتمام علی اصغر حکمت). تهران: دانشگاه تهران.
40- نجفی، محمد حسن. (1394). جواهر الکلام فی شرح الاسلام. قم: دار الکتب الاسلامیه.
41-وکیل زاده،رحیم.(1398) احکام فقهی در آیینه مثنوی مولوی. شماره مسلسل 30، ص 137-154، تبریز: نشریه دانشکده ادبیات.