قواعد فقهی (به عنوان منشاء استنباط احکام) از دیدگاه مذاهب اسلامی

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق اسلامی

احمد حمیدی ¹ , حسین رجبی ² , محمد تقی علوی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه حقوق و فقه و مبانی اسلامی ، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران ( نویسنده مسئول)
2 - دانشگاه ادیان ومذاهب اسلامی قم، قم ، ایران
3 - استاد ، دانشگاه تبریز ، تبریز ، ایران

تاریخ دریافت : 1403/03/26 تاریخ پذیرش : 1403/03/26 تاریخ انتشار : 1402/12/26

کلید واژه: قواعد فقه, فقه مذاهب, مذاهب اسلامی, حقوق اسلامی, امامیه.,

چکیده مقاله :

یکی از مهم¬ترین وظایف عالم دین و فقیه، بحث و تفحص در قواعد کلی فقهی‌ است که در بسیاری از موضوعات جزئی و استنباط احکام مورد استفاده قرار می‌گیرد. این قواعد در حل بسیاری از مشکلات راه‌گشاست و در مسائل مستحدثه که نصی در آن موضوع خاص وارد نشده فقیه از آن برای فتوا دادن استفاده می‌نماید و اگر احاطه کامل بر این قواعد نداشته باشد در پاسخگویی به موضوعات دچار مشکل می‌شود. این پژوهش با روش، توصیفی- کتابخانه¬ای به بررسی قواعد فقهی مطرح شده در امامیه و مذاهب اربعه اهل سنت و ادله اثبات آن می‌پردازد. نتایج نشان از کارآمدی قواعد فقهی در فتاوای فقیهان امامیه و مفتیان مذاهب اسلامی بوده است. همچنین با احاطه بر قواعد فقهی می¬توان حکم مسائل مستحدثه را به دست¬آورد. بدین منظور ابتدا قواعد مهم فقهی در امامیه نظیر قاعده لاضرر، قاعده ید و... و ادله اثبات آن از کتاب، ‌سنت، عقل و اجماع اشاره شده و سپس این قواعد از دیدگاه مذاهب اربعه تبیین گردیده¬است. ذکر همه‌ی قواعد فقهی مطرح شده در مذاهب اسلامی در این نوشتار امکان ندارد،‌ در پژوهش حاضر با بررسی و گردآوری اطلاعات از منابع مختلف شیعه و سنی، اهم قواعد فقهی در بین فقهای شیعه و سنی گردآوری و مصادیق مشترک موجود در آن¬ها در حقوق مدنی و قانون اساسی بررسی شده¬است. فقه امامیه و اهل سنت در قسمت¬های زیادی با یکدیگر مشابهت دارد که در اصول مربوط به قانون اساسی و حقوق مدنی نیز مصادیق منتج از آن¬ها به وضوح به چشم میخورد.

چکیده انگلیسی:

One of the most important duties of a scholar of religion and a jurist is to discuss and analyze the general rules of jurisprudence, which are used in many minor issues and deriving rulings. These rules are a way to solve many problems and in the case of specific issues where a specific text is not included, the jurist uses it to give fatwas and if he does not have a complete understanding of these rules, he will have problems answering the issues. This article examines the jurisprudence rules proposed in the Imamiyyah and the four Sunni sects and the evidence to prove them. For this purpose, the important jurisprudential rules in the Imamiyyah, such as the rule of harm, the rule of yad, etc., and the evidence to prove it from the book, tradition, reason, and consensus, are mentioned, and then these rules are explained from the perspective of the four schools of thought, namely, Maliki, Hanafi, Hanbali, and Shafi'i. And due to the fact that it is not possible to mention all the jurisprudence rules raised in Islamic schools of thought in this article, the most important jurisprudence rules among Shia and Sunni jurists were compiled by examining and collecting information from various Shia and Sunni sources and then common examples. Their contents have been reviewed in civil rights and the constitution. Imamiyyah jurisprudence and Sunni jurisprudence are similar in many parts, and examples of them are clearly visible in the principles related to the constitution and civil rights.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین. (1403–1983). عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، قم، مؤسسه سيد الشهداء (ع).
ابن بابویه، محمد بن علی. (1413ق). من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ابن‌ عبد السلام، عبد العزیز بن عبد السلام.(1411–1991). قواعد الأحكام في مصالح الأنام، مکتبة الکلیات الأزهریة.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب، بیروت، دار صادر.
ابوزهرة، محمد. (بی تا). الاصول الفقه،‌ قاهره، دارالفکر العربی.
امام خمینی، سیدروح‌الله. (1421). البیع، تهران، موسسه حفظ و نشر آثار امام خمینی ره.
آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1410ق). درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بورنو، محمد صدقي. (1416ق). الوجيز في إيضاح قواعد الفقة الكلية، بیروت، موسسه الرساله.
باحسین، یعقوب. (1433ق). قاعده العاده محکمه، ریاض، مکتبه الرشد.
بجنوردی، سید حسن. (1419ق). قواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی.
بخاری، محمدبن اسماعی. (1391ش). صحیح بخاری، مریوان، شیخ الاسلام احمد جام (مکتبه البشری).
بیهقی، ابوبکر. (1419ق).‌ السنن الکبری، بیروت، دارالفکر.
تهانوى، محمدعلی. (1996م). كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم‌، بیروت، مكتبة لبنان ناشرون‌.
جناتی، محمد ابراهیم. (1372ش). ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامي، تهران، نشر کیهان.
جوهرى، اسماعيل بن حماد. (1407ق). الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربية، بیروت، دار العلم للملايين.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. (1411ق). المستدرك على الصحيحين، بیروت، دارالکتب العلمیه.
حر عاملی، محمد بن حسین. (1409ق). وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام.
حسینی مراغی، عبدالفتاح. (1417ق). العناوين الفقهيه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
حنفی، ابن نجیم. (1419ق). الاشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
راغب اصفهانی، حسین. (1412ق). مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دارالشامیه.
الزرقا، احمد. (1425ق). المدخل الفقهی العالم، دمشق، دارالقلم.
سبکی‌، تاج‌الدین عبدالوهاب. (۱۴۱۱ق). الأشباه والنظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
سدلان، صالح. (1417ق). القواعد الفقهية الكبرى وما تفرع عنها، ریاض، دار بلنسية للنشر والتوزيع.
سراح، أحمد بن محمد. (1436ق). قاعِدَة إذا اجتَمَع الحلالُ والحرامُ غُلِّبَ الحرامُ، ریاض، دارالصمیعی.
سیوطی‌، عبدالرحمن. ‌(1411ق). الاشبا‌ه‌ و النظا‌ئر فی‌ قواعد و فروع فقه‌ الشا‌فعیه‌، بیروت، دارالکتب العلمیه.
شاطبی، ابراهیم بن موسی. (1425ق). الموافقات فی اصپل الشریعه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
شریعت اصفهانی، فتح الله. (1406ق). قاعدة لاضرر، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
شیخ انصاری، مرتضی. (1419ق). فرائد الاصول، قم، مجحمع فکر اسلامی.
طباطبائی، سید محمد حسین. (1390ق). تفسیر المیزان، بیروت، موسسه الاعلمی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان، تهران، ناصرخسرو.
طريحى، فخر الدين بن محمد. (1375ش). مجمع البحرین، تهران، نشر مرتضوی.
عمید زنجانی، عباسعلی. (1384ش). قواعد فقه سیاسی(مصلحت)، تهران، امیرکبیر.
عوض،‌ سیدصالح. (1981). اثر العرف فی التشریع الاسلامی، قاهره، دارالكتاب الجامعي.
فاضل تونی، عبدالله بن محمد. (1412ق). الوافیة فی اصول الفقه، قم،‌ مجمع الفكر الاسلامي.
فاضل لنکرانی، محمد. (1383ش). القواعد الفقهیه، قم، مرکز فقه الأئمه الأطهار(ع).
فیاض، محمد اسحاق. (1422ق). محاضرات فى اصول الفقه، قم، مؤسسة إحياء آثار الإمام الخوئي.
قرشی، علی اکبر. (1371ش). قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
سا‌لم‌، کما‌ل‌ بن‌ سید. (بی تا). صحيح فقه السنة و أدلته‌ و توضیح‌ مذاهب‌ الأئمة‌، المکتبة التوفیقیة.
محقق داماد‌، سيد مصطفى. (1397ش). قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
محمد مصطفى، ‌الزحلی. (1427ق). القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة،‌ دمشق، دارالفکر.
مختاری، محمدحسین. (1394ش). فرهنگ اصطلاحات اصولی، عروة الوثقی، قم، دارالانصار.
مدیر شانه چی، کاظم. (1392ش). کتاب تاریخ فقه مذاهب اسلامی، ‌قم، انتشارات بوستان کتاب.
مصطفوی، محمدکاظم. (1421ق). القواعد مائة قاعدة فقهية معني ومدرکا وموردا، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
سیّد محمد حسینی. (1382). سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران تهران، سمت.
علی آزمایش. (1380). تقریرات حقوق جزای عمومی، دوره کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تهران.
مقریزی، تقی الدین. (1418ق). الخطط المقریزیه، بیروت، دار الکتب العلمية.
منتظری، حسینعلی. (1379). مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، تهران، نشر سرايي.
نجفى خوانسارى، موسی. (1418ق). منية الطالب (تقريرات نائينى)، قم، جامعه مدرسین.
نوری، حسین بن محمد تقی. (1408ق). مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت.
یزدی، سیدمحمدکاظم. (1429ق). عروه الوثقی،‌ قم، دارالانصار.