تزئینات خانه های دوره قاجاریه و تأثیر آن درایجاد حس مکان (نمونه موردی خانه های مشیرالدوله، مؤتمن الاطباء و اعلم السلطنه)

محورهای موضوعی : مطالعات میان فرهنگی

امیرحسین ذاکرزاده ¹ , انیسه قربانی نیا ²

1 - دانش آموخته دکتری، هنر و معماری، واحد تهران مرکزی ،دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، ایران
2 - استادیار دانشکده هنرومعماری، واحد تهران شرق، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/11/11 تاریخ پذیرش : 1401/02/11 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: حس مکان, دوره قاجاریه, تزیینات معماری, خانه های مشیرالدوله, مؤتمن الاطباء و اعلم السلطنه,

چکیده مقاله :

خانه های تاریخی دوره قاجار را می توان بخشی از گنجینه های ارزشمند تاریخ هنرومعماری ایران دانست. در معماری ایرانی، تزئینات همانند روحی است که کالبد سازه ها را به تمامی در برگرفته است؛ با به میان آمدن بحث معماری سنتی خانه های ایرانی، ناخودآگاه معانی دلبستگی به فضای معماری به ذهن خطور می کند. شکوه وزیبایى معمارى ایرانى به تزیینات آن بستگى داشته که درایجاد حس مکان بی تأثیر نیست. برای ارتقای حس مکان، شناسایی عوامل تأثیرگذار برآن امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. به همین منظور این پژوهش با هدف شناسایی و تبیین تزئینات به کار رفته درخانه های دوره قاجاریه و تأثیر آن درایجاد حس مکان دراین خانه ها، به روش توصیفی-تحلیلی، ازنوع پیمایشی در خانه های دوره قاجارواقع درمناطق 12و11 شهرتهران انجام شده است. جامعه آماری پژوهش را بازدیدکنندگان از خانه های نمونه، تشکیل داده ونمونه پژوهش(384 نفر)، به روش نمونه گیری تصادفی هدفمند انتخاب شده اند. ابزارگردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته بود. داده های گردآوری شده با روش تحلیل عاملی تأییدی و رگرسیون تحلیل شد. نتایج نشان داد، تزئینات معماری این خانه ها؛ گچبری، آجر کاری، کاشی کاری، آلت چینی چوبی، ارسی وگره چینی ارسی، تزیینات فلزی، موزاییک کاری و لمبه کوبی بوده است. این تزیینات با اثر مثبت و معنی دار بر هویت مکان با ضریب (544/0)، تعلق به مکان با ضریب (497/0) و وابستگی به مکان با ضریب (286/0)، در ایجاد حس مکان دراین خانه ها تأثیرگذار بوده است(01/0 p<). بنابراین می توان نتیجه گرفت که، تزیینات به کار رفته دراین خانه ها، با تأثیرگذاری بر هویت، تعلق و وابستگی به مکان در مخاطب، برایجاد حس مکان در این خانه ها نقش به سزایی داشته است. شناخت این عوامل درفضاهای میراثی درحفاظت معماری راه گشا است.

چکیده انگلیسی:

The historical houses of the Qajar period can be considered the valuable treasures of the history of ‎Iranian architecture. The splendor of Iranian architecture depends on its decorations, which are not ‎ineffective in creating a sense of place. Therefore, identifying the factors that affect the sense of place ‎is necessary and inevitable for it to improve. Hence, this study aimed to identify and explain the ‎decorations used in Qajar period houses and its effect on creating a sense of place in these houses by ‎descriptive-analytical method, and so a survey was conducted in Qajar period houses located in 12th ‎and 11th districts of Tehran. The data collection tool was a researcher-made questionnaire. The ‎collected data were analyzed by confirmatory factor analysis and regression. The results showed that ‎the architectural decorations of these houses; Bedding, brickwork, tiling, woodworking, sash and ‎sash weaving, metal decorations, mosaics and laminating. These decorations had a positive and ‎significant effect on the identity of the place with a coefficient (0.544), belonging to the place with a ‎coefficient (0.497), dependence on the place with a coefficient (0.286), and creating a sense of place ‎in these houses Has been effective (p <0.01). Therefore, it can be concluded that the decorations used ‎in these houses has played an important role in creating a sense of place in these houses by affecting ‎the identity, belonging and dependence on the place in the audience. Recognition of these factors in ‎heritage spaces is a way to preserve architecture.‎

منابع و مأخذ:

 احدی، پریسا، ضرغامی، احسان، مستندی، میثم (1393)، «بررسی مفهوم حس مکان و ارتباط آن با معماری سنتی خانه-های ایرانی»، اولین همایش ملی معماری مسکونی، ملایر.
 بزرگمهری، زهره، و خدادادی، آناهیتا (1390)، آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب‌شناسی و مرمت)، تهران، انتشارات سروش دانش. - پیرنیا، محمدکریم (1390)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، انتشارات سروش.
پیریایی، مهرانگیز، نجفی‌نژاد، حمیدرضا، غفاری خلف محمدی، سیدمحمد، و خدادادی فر، سارا (1397)، «ارزیابی تأثیرپذیری حس تعلق شهروندی از حس مکان با تأکید بر مؤلفه‌ی معنای آن، مورد مطالعاتی: شوشترنو در استان خوزستان»، مدیریت شهری، 17(50)، 179-163.
- توکلی‌نیا، جمیله، افراسیابی‌راد، محمدصادق، بوچانی، محمدحسین (1394)، «سنجش میزان احساس تعلق‌خاطر مکانی و تأثیرات فضایی- مکانی آن در بافت‌های فرسوده شهری، مطالعه موردی: محله سهل‌آباد شیراز»، فصلنامه جغرافیا و برنامه-ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، 7 (25)، 21-1.
جوان فروزنده، علی، و مطلبی، قاسم (1390)، «مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهنده آن»، هویت شهر، 5 (8)، 27-37. 
حمزه‌لو، سارا، و خامه، معصومه (1392)، «تأملی بر مؤلفه‌های تأثیرگذار بر حس مکان و حس تعلق در فضاهای شهری»، همایش ملی معماری و شهرسازی انسان‌گرا، قزوین.
رضائی‌زاده مهابادی، کامران، و کلهرراد، راحله (1399)، «بررسی و مرور اصول معماری پایدار در بناهای دوره قاجار (نمونه موردی خانه مشیرالدوله پیرنیا)»، نخستین همایش ملی مسکن پایدار، تهران.
شکاری نیری، جواد و طاووسی، محمود (1387)، «کاشی قاجاری ابداع نوینی از هنرهای کاربردی در معماری ایران»، نشریه علمی - ترویجی مطالعات ایرانی (وزارت علوم)، شماره 14.
شیرازی، رضا، و کی‌نژاد، محمد (1388)، «خانه‌های تبریز»، مجموعه مقالات سومین همایش تاریخ معماری و شهرسازی. 

 صمدپور شهرک، امیر، اعتصام، ایرج، عینی‌فر، علیرضا (1398)، «تبیین عوامل انگیزش حس مکان در جامعه روستایی با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری (مطالعه موردی: پهنه روستایی استان آذربایجان شرقی)»، نشریه‌ی مسکن و محیط روستا، شماره 165، 80-65.
عباسی‌نیا، علیرضا، طلایی، زهرا (1399)، «بررسی تأثیر سلسه‌مراتب فضایی و نظم بر سازمان‌دهی فضایی خانه‌های ایران (نمونه
موردی خانه‌ی امیربهادر، امام‌جمعه، پیرنیا و قوام الدوله در تهران)»، دومین کنفرانس علمی پژوهشی شهرسازی، عمران،
معماری و محیط‌زیست موناکو.
عنانهاد، محمود، غلام‌علی‌زاده، حمزه، اسدی ملک جهان، فرزانه (1398)، «سنجش حس تعلق به مکان و حفظ هویت واحدهای مسکونی در محله شهری، مطالعه موردی: محله قدیمی ساغری‌سازان رشت»، پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 10 (1)، پیاپی 19، 88-73.
 فتح بقالی، عاطفه، قاسم‌زاده، بهنام، محمدی، سمانه (1394)، «بررسی ارتباط بین دلبستگی و رضایت مکانی بازدیدکنندگان از منظر تاریخی طبیعی روستای کندوان»، نشریه‌ی محیط و مسکن روستا، شماره 155، 142-127. 
فلاحت، محمدصادق (1385)، «مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 26 ،66-57.
 فلاحت، محمدصادق، کمالی، لیلا، شهیدی، صمد (1396)، «نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری»، باغ نظر، 14 (46)، 22-15. 
قاسمی، محسن، رشیدی، فاطمه (1398)، «تأثیر فرم معماری در ایجاد حس تعلق مکان»، چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و مهندسی.
قیاسی، همایون، صرافی‌گهر، اسماعیل (1395)، «تبیین مدل نظری ارتقاء حس مکان در طراحی معماری و شهر»، مدیریت شهری، شماره 45، 170-147.
کاشی، حسین و بنیادی، ناصر (1392)، «تبیین مدل هویت مکان - حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن، نمونه موردی: پیاده راه شهرری»، معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 18 (3)، 52-43.
محمدمرادی، آرش، یزدان‌فر، سیدعباس، فیضی، محسن، نوروزیان ملکی، سعید (1398)، «سنجش حس مکان و شناسایی مؤلفه‌های مؤثر بر آن در بافت تاریخی تهران، مورد پژوهی: محله‌ی تاریخی امامزاده یحیی»، مطالعات معماری ایران، 8 (15)، 191-173.
مشبکی اصفهانی، علیرضا، مشبکی اصفهانی، محمدرضا (1398)، «مقایسه تطبیقی نظام حاکم بر معماری عمارت‌های مسکونی  دوران قاجار در تهران و شیراز با نگرش کالبدی»، نشریه‌ی پژوهش در هنر و علوم انسانی، شماره 3.
ممانی، حمید، یاری، فهیمه، حقیر، سعید (1397)، «مؤلفه‌های معماری ایرانی - اسلامی و نقش هویت‌بخش تزئینات»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، ‌شماره 21، 46-37.
میرغلامی، مرتضی، آیشم، معصومه (1395)، «ارائه مدل ارزیابی حس مکان براساس مؤلفه‌های کالبدی، ادراکی، عملکردی و اجتماعی، نمونه موردی: خیابان امام ارومیه»، مطالعات شهری، 5 (19)، 80-69.  
 مهدوی‌پور، حسین، شریفی مهرجردی، علی‌اکبر، اسلامی نصرت‌آبادی، مریم (1396)، «بررسی نقش تزیینات در ارتقای کیفیت فضایی خانه‌های سنتی یزد، مطالعه موردی: خانه شفیع‌پور یزد»، مسکن و محیط روستا، 36 (160)، 149-133. 
 مهرابیان، ساهره، صفری، حسین، سهیلی، جمال‌الدین (1398)، «تدوین شاخصه‌های کالبدی مؤثر بر ارتقای حس تعلّق دانش آموزان در پلان مدارس ابتدایی، نمونۀ موردی: مدارس ابتدایی شرق گیلان»، دو فصلنامۀ اندیشۀ معماری، شماره 3، 170-155.
هاشمی‌نیا، محمدمسیح (1396)، «بررسی و مطالعه بر ویژگی‌های تزیینات وابسته به بنا و معماری ایرانی اسلامی در جهت بیان ارزش‌های آن»، دومین همایش بین‌المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی، دانشگاه تهران، 30 آذر 1396.

-Altman, I., & Low, S (1992), Place attachment Plenum Press. New York.
-Ardoin, N. M (2006), Toward an interdisciplinary understanding of place: Lessons for environmental
education. Canadian Journal of Environmental Education (CJEE), 11(1), 112-126.
-Cross, J. E (2001), What is Sense of Plaece, Research on Place & Space Website, 20 Feb. 2003; 12 Mar. 2003.
-Fehervari, G (2000), Ceramics of the Islamic world in the Tareq Rayab museum, I.B.Tauris & co. LTd. London.
-Giuliani, M. V (2003), Teory of attachment and place attachment. In M. Bonnes, T. Lee, & M.Bonaiuto (Eds.), Psychological theories for environmental issues, 137-170.
-Jennath, K. A., & Nidhish, P. J (2016), Aesthetic judgement and visual impact of architectural forms: a study of library buildings. Procedia Technology, 24, 1808-1818.
-Jorgensen, B. S., & Stedman, R. C (2006), A comparative analysis of predictors of sense of place dimensions: Attachment to, dependence on, and identification with lakeshore properties. Journal of
environmental management, 79(3), 316-327.
-Nematgorgani, O (2002), The History of Light in Architecture and Lighting in Islamic Art of Iran. Art Culture. 35, 316-323.
-Pope, A.U (2014), Persian Architecture. Gholam Hossein Sadr Afshari. Tenth edition. Dot Publications.Tehran.
-Porter, V (1995), Islamic Tiles, Trustees of the Biritish museum by Biritish museum press. London.
-Rapoport, A (1990), The meaning of the built environment: a nonverbal communication approach, the University of Arizona Press, Tucson.
-Shamai, S (1991), Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22(3), 347-358.
-Stedman, R. C (2003), Is it really just a social construction?: The contribution of the physical environment to sense of place. Society &Natural Resources, 16(8), 671-685.