سنجش تاثیر ابرپروژه‌های شهری بر پایداری زیست محیطی مطالعه موردی: شهر شاندیز

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

شیلا شیخ ¹ , کتایون علیزاده ² , حمید جعفری ³

1 - گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - استادیار، گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

تاریخ دریافت : 1402/06/30 تاریخ پذیرش : 1402/09/30 تاریخ انتشار : 1403/03/27

کلید واژه:

چکیده مقاله :

رشد روز افزون ساخت‌و‌ساز و غلبه معماری مدرن در جهان باعث گردید در آغاز قرن 21 مشکلات پیچیده‌ای در عرصه محیط‌زیست بوجود آید و وضعیت جهان به توسعه‌ای ناپایدار گواهی ‌دهد. نگاهی گذرا بروضعیت محیط‌زیست جهان در دو دهه گذشته نشان می‌دهد که علی‌رغم حساسیت‌های اخیر در زمینه محیط‌زیست نه تنها اثرات مخرب فعالیت‌های انسانی کاهش نیافته بلکه تغییرات بزرگی شامل حال شهر‌ها شده که وضعیت نامناسب محیط‌زیست را تشدید نموده است که از بارزترین آنها می‌توان به وجود ابرپروژه‌ها اشاره نمود. با توجه به این امر و جلب توجه به این موضوع که پیامدهای ساخت ابرپروژه‌ها بلاواسطه متوجه ساکنان منطقه می‌گردد، سوال اصلی تحقیق حاضر عبارت است از: سنجش اثرات ناشی از ساخت و بهره‌برداری ابرپروژه‌ها بر پایداری زیست‌محیطی شهر از نظر شهروندان شهر شاندیز. هدف اصلی تحقیق نیز بررسی وضعیت موجود در شهر شاندیز و تاثیرات بوجود آمده در آن براساس ساخت ابرپروژه‌ها می‌باشد. اهمیت انتخاب شهر شاندیز به دلیل موقعیت جغرافیایی ارزشمند این شهر در کنار کلان شهر مشهد بوده‌است. روش پژوهش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی بوده و از تکنیک پیمایش و تکمیل پرسشنامه‌های محقق ساخته در طیف لیکرت برای گردآوری اطلاعات استفاده گردید. با توجه جمعیت بالغ بر 14هزار نفری شهر شاندیز حجم نمونه براساس فرمول کوکران 368 نفر تعیین گردیده است. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که پایداری زیست‌محیطی شهر شاندیز تحت تاثیر شدید ابرپروژه‌های شهری قرار گرفته و باتوجه به تحقیقات مشابه سالیان قبل وضعیت نامناسب‌تری را تجربه می‌نماید. همچنین نتایج تحقیق خاطر نشان می‌سازند که وضعیت موجود در بهره‌برداری از محیط‌زیست باعث فشار بر اکوسیستم بستر شده که خارج از ظرفیت تحمل محیط است و درنتیجه، سبب آلودگی محیط‌زیست شده است.

منابع و مأخذ:

اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی (1399). پایگاه اطلاع‌رسانی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی. بازیابی از https://khorazavi.frw.ir
اداره‌کل هواشناسی خراسان‌رضوی (1399). آمار وهواشناسی کاربردی، آمار و اطلاعات هواشناسی.
استانداری خراسان رضوی (1395). آخرین تقسیمات کشوری شهرستان بینالود، مشهد استانداری خراسان‌رضوی.
اقلامی، عطیه؛ رضایی‌راد، هادی (1397). سنجش میزان پایداری زیست‌محیطی پروژه‌های بزرگ مقیاس شهر همدان (نمونه موردی: پروژه‌های بزرگ مقیاس همدان). مطالعات محیطی هفت حصار، سال ششم، شماره 24، 79-92.
امیری، خدابخش (1399). بررسی نقش فرهنگ اجتماعی در حمل‌و‌نقل و ترافیک شهری، نشریه معماری شناسی. سال سوم، شماره 17، 7-1.
جمینی، داود؛ ذوالفقاری، امیرعلی؛ نصرآبادی، زهرا و قبادی، شادی. (1395). چالشهای زیست‌محیطی و اثرات آن بر ساکنین روستای بدرآباد با استفاده از روش نظریّة بنیانی. جغرافیا و پایداری محیط، شماره 19، 87-71.
حيدرزاده، محمد‌هادي؛ جعفري‌وراميني، اميرحسن و خوشنام، هاشم (1385). ارزيابي اثرات زيست‌محيطي پروژه‌هاي شهري، رهيافتي به سوي توسعه پايدار شهري. در مجموعه مقالات ششمین همایش ملی دو سالانه انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران. تهران، انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران.
خدیوی، سمیرا (1391). تدوین مدل مفهومی جهت دستیابی راهبردها و الگوی مصرف انرژی در کلان شهرها (بخش خانگی و تجاری)(مطالعه موردی: شهر تهران). تهران، دانشگاه ازاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
دوروديان، حميدرضا و دوروديان، عاطفه (1396). پيامدهاي اجتماعي و بوم شناختي تغيير بي‌رويه کاربري اراضي کشاورزي. نشریه مديريت اراضي، سال پنجم، شماره 2، 81-97.
رفیعیان، مجتبی و پهلوان، سمیه (1394). سنجش و ارزیابی تاثیرات ایجاد ابرپروژه شهری الماس شرق مشهد از دیدگاه نواحی سکونتی پیرامون با مدل Electre. نشریه علمی-پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران. 63-51.
رهنما، محمدرحیم؛ طاهری، فروزان (1396). ارزیابی ظرفیت تحمل زیست‌محیطی شهر شاندیز. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، سال پانزدهم، شماره 2، 20-1.
سپهوند، رضا؛ عارف نژاد، محسن (1392). اولويت‌بندي شاخص‌هاي توسعه پايدار شهري با رويكرد تجزيه و تحليل سلسله مراتبي گروهي (مطالعه موردي: در شهر اصفهان). فصلنامه مطالعات برنامه‌ريزي شهري، 59-43.
شمس‌الدینی، علی؛ دهقانی، امین؛ منوچهری، فاطمه و ابی‌زاده، سامان (1399). ارزیابی پایداری زیست‌محیطی و بررسی توزیع فضایی آن در سکونتگاه‌های روستایی استان کرمانشاه (مورد: شهرستان روانسر). فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال هجدهم، شماره 58، 92-75.
شهبازی، طیبه؛ شبیری، سیدمحمد و زندی، بهمن (1394). مطالعه نقش رسانه‏های ارتباط جمعی در آموزش مسایل محیط‏‏زیستی از دیدگاه معلمان مدارس راهنمایی شهرستان سرپل ذهاب. علوم و تکنولوژی محیط زیست، سال دوم، شماره 17، 104-95.
شیعه، اسماعیل؛ وحید، آرش و صارمی، حمیدرضا (1397). عوامل مؤثر در مکانیابی ساختمان‌های بلندمرتبه با تأکید بر پایداری محیطزیست (مطالعۀ موردی: شهر قزوین). نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 50، شماره 4، 890-873.
طاهری، فروزان (1396). تبیین چشم‌انداز شهر شاندیز با تأکید بر نظریه شهر اکولوژیک در افق 1404. استاد راهنما: دکتر محمدرحیم رهنما، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد.
طاهري، فروزان؛ رهنما، محمدرحيم؛ خوارزمي، اميدعلي و خاكپور، براتعلي (1397). بررسي و پيش‌بيني تغييرات كاربري اراضي با استفاده از داده‌هاي ماهواره‌اي چند زمانة شهر شانديز (طي سال‌هاي 1394-1379). فصلنامه جغرافيا و توسعه، سال شانزدهم، شماره 50، 142-127.
عنابستانی، زهرا (1396). آینده‌نگری تأثیرات اجتماعی ناشی از حضور ابرپروژهای شهری مطالعه موردی: مجموعه گردشگری پدیده شاندیز. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال سی‌و‌دوم، شماره 2، 151-129.
كشتكار‌قلاتي، احمدرضا؛ انصاری، مجتبی و نازي‌ديزجي، سجاد. (1389). توسعه سامانه بام سبز بر اساس معيارهاي توسعه پايدار در ایران. نشريه هويت شهر سال چهارم، شماره 6، 28-15.
گرامی، حسن؛ امیری، حمیدرضا (1395). استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و تکنولوژی‌های نوین در ساختمان‌ها در جهت بهینه‌سازی مصرف انرژی و توسعه پایدار. دومین همایش ملی عمران، معماری، شهرسازی و مدیریت انرژی. اردستان، بازیابی از https://civilica.com/doc/633756.
محمدی‌ده‌چشمه، مصطفی؛ فیروزی، محمدعلی و سعیدی، جعفر (1394). ارزیابی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی در کلان شهر اهواز. نشریه محیط شناسی، دوره چهل‌و‌یکم، شماره 2، 464-447.
محمدی، زهره؛ بابایی، یاسمن؛ ادیبیان، یاسمن و ساقی، غلامرضا (1388). راهکارهای مناسب کنترل آلودگی و تصفیه پساب‌های ورودی به رودخانه کشف‌رود مشهد با رویکرد استفاده مجدد از آنها. همایش ملی الگوهای توسعه پایداردر مدیریت آب مشهد، بازیابی از https://civilica.com/doc/79379.
مرکز آمار ایران (1395). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، شهرستان بینالود. تهران، مرکز آمار ایران.
مرکز پایش آلاینده‌های زیست‌محیطی (1399). محیط‌زیست خراسان‌رضوی. براساس داده‌های ایستگاه ماشین ابزار.
مصوبه هیئت وزیران. (۱۱/۵/۱۳۸۴). شماره تصویب‌نامه ۲۶۹۲۵/ت۳۳۵۵۵.
نجات بخش، یوسف؛ ابراهیمی‌ورکیانی، احسان (1395). طراحی یک مدل مسیریابی حمل‌و‌نقل لجستیک با الگوریتم فرا ابتکاری. چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در مدیریت، اقتصاد و حسابداری. برلین، آلمان، 18-1، بازیابی از www.sid.ir.

Altshuler, A. A., & Luberoff, D. E. (2003). Mega-projects: The changing politics of urban public investment. Brookings Institution Press.
Bearfield, D. & Dubnick, M. (2009). All Mega-Projects are local? Citizen participation lessons from the big dig. Public budgeting, Accounting & Financial management, Vol. 21, No. 3, 393-426.
Beil, L. (2017). "Pollution killed 9 million people in 2015". Retrieved from Sciencenews.org: Retrieved 13 December 2020
Boggia, A., Rocchi, L., Paolotti, L., Musotti, F., & Grec, s. (2014). Assessing Rural Sustainable Development potentialities using a Dominance-based Rough Set Approach. Journal of Environmental Management, No. 144, 160-167.
Douglass, M. (2010). Globalization, Mega-projects and the Environment Urban Form and Water in Jakarta. Environment and Urbanization ASIA, Vol. 1, No. 1, 45-65.
Flyvbjerg, B., Bruzelius, N., & Rothengatter, W. (2003). Megaprojects and Risk: An Anatomy of Ambition. Cambridge University Press.
Marrewijk, A. v., Clegg, S. R., Pitsis, T. S., & Veenswijk, M. (2008). Managing public–private megaprojects: Paradoxes, complexity, and project design. International Journal of Project Management, Vol. 26, No. 6, 591-600.
Mylonas, C., & Xenidis, Y. (2018). Megaproject development in the context of sustainable urban regeneration. Intrnational journal of real estate and land planing, Vol. 1, 377-384.
Oruji, S., Amini, E,. & Mahesh, T. (2015)The future form, sustainable urban design and the effect of urban infrastructures: a case study of the Region One of Tehran municipality. International Journal of the Bioflux Society, 309-323.
Priemus, H., & van Wee, B. (2013). International Handbook on Mega-projects. Massachusetts: Edward Elgar Publishing.
Santamaría, G. d. (2019). Megaprojects, the Environment and Sustainability in New York, London, Paris and Tokyo. Journal of Architecture and Planning Research, Forthcoming.
Wang, G., He, Q., Meng, X., Locatelli, G., Yu, T., & Yan, X. (2017). Exploring the impact of megaproject environmental responsibility on organizational citizenship behaviors for the environment: A social identity perspective. International Journal of Project Management, 1-13.
Yasin, B. (2017). Mega-Projects and Violations of Human Rights:The Case of Mega-dams in Developing Countries. Retrieved may 19, 2019, from https://www.academia.edu/

متن کامل:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره19، شماره 45، زمستان 1402، صص 37-17

 

سنجش تاثیر ابرپروژه‌های شهری بر پایداری زیست محیطی

مطالعه موردی: شهر شاندیز¹

شیلا شیخ

دانشجوي دكتري جغرافيا و برنامه‌ريزي شهري، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ايران

   کتایون علیزاده

دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران (نویسنده مسئول)

[e-mail]                                         

  حمید جعفری

                  دانشيار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

                                   دريافت: 30/6/1402 پذيرش: 30/9/1402     

                                 

چکیده

رشد روز افزون ساخت‌و‌ساز و غلبه معماری مدرن در جهان باعث گردید در آغاز قرن 21 مشکلات پیچیده‌ای در عرصه محیط‌زیست بوجود آید و وضعیت جهان به توسعه‌ای ناپایدار گواهی ‌دهد. نگاهی گذرا بروضعیت محیط‌زیست جهان در دو دهه گذشته نشان می‌دهد که علی‌رغم حساسیت‌های اخیر در زمینه محیط‌زیست نه تنها اثرات مخرب فعالیت‌های انسانی کاهش نیافته بلکه تغییرات بزرگی شامل حال شهر‌ها شده که وضعیت نامناسب محیط‌زیست را تشدید نموده است که از بارزترین آنها می‌توان به وجود ابرپروژه‌ها اشاره نمود. با توجه به این امر و جلب توجه به این موضوع که پیامدهای ساخت ابرپروژه‌ها بلاواسطه متوجه ساکنان منطقه می‌گردد، سوال اصلی تحقیق حاضر عبارت است از: سنجش اثرات ناشی از ساخت و بهره‌برداری ابرپروژه‌ها بر پایداری زیست‌محیطی شهر از نظر شهروندان شهر شاندیز. هدف اصلی تحقیق نیز بررسی وضعیت موجود در شهر شاندیز و تاثیرات بوجود آمده در آن براساس ساخت ابرپروژه‌ها می‌باشد. اهمیت انتخاب شهر شاندیز به دلیل موقعیت جغرافیایی ارزشمند این شهر در کنار کلان شهر مشهد بوده‌است. روش پژوهش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی بوده و از تکنیک پیمایش و تکمیل پرسشنامه‌های محقق ساخته در طیف لیکرت برای گردآوری اطلاعات استفاده گردید. با توجه جمعیت بالغ بر 14هزار نفری شهر شاندیز حجم نمونه براساس فرمول کوکران 368 نفر تعیین گردیده است. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که پایداری زیست‌محیطی شهر شاندیز تحت تاثیر شدید ابرپروژه‌های شهری قرار گرفته و باتوجه به تحقیقات مشابه سالیان قبل وضعیت نامناسب‌تری را تجربه می‌نماید. همچنین نتایج تحقیق خاطر نشان می‌سازند که وضعیت موجود در بهره‌برداری از محیط‌زیست باعث فشار بر اکوسیستم بستر شده که خارج از ظرفیت تحمل محیط است و درنتیجه، سبب آلودگی محیط‌زیست شده است.

 

واژه‌های کلیدی: ابرپروژه‌ها، توسعه پایدار، پایداری زیست‌محیطی، شهر شاندیز. 

 مقدمه

     بحران انرژی در دهه هفتاد قرن بیستم، با تغییری که در نگرش نسبت به منابع طبیعی، انرژی و آینده محیط‌زیست به وجود آورد به سرآغازی برای استفاده بهینه از منابع در دست بشر و پایدارسازی زندگی روی کره‌زمین تبدیل شده‌است. بزرگترین چالش جوامع بشری در قرن بیست و یکم میلادی، بحران‌های زیست‌محیطی و انرژی است. نگرش توسعه پایدار یکی از عمده‌ترین نظریه‌هایی است که در مقابله با این چالش مطرح گردیده است. رشد جنبش‌های زیست‌محیطی از یک سو و افزایش آگاهی دولت‌ها در مورد ماهیت فرامرزی بسیاری از آلودگی‌های زیست‌محیطی و اقدام دسته‌جمعی از طریق همکاری‌های بین‌المللی از سوی دیگر، باعث شده تا «توسعه پایدار» طی چند دهه‌ی اخیر، به ایده جدیدی در برابر دیدگاه‌های علمی و سیاست‌های عملی مسلط در دنیا بدل شود (اقلامی و رضایی‌راد، 1397: 79).

     در‌این‌میان بی‌توجهی به چالش‌های زیست‌محیطی به وجود آمده اثرات نامطلوبی از جمله شیوع انواع بیماری‌ها، هدر رفتن منابع و سرمایه‌ها، کمبود آب، فرسایش خاک، جنگل زدایی، آلودگی هوا، آب و خاک و... را به دنبال دارد. دلایل ذکرشده سبب شده‌اند چالش‌های زیست‌محیطی به یک مسئله جهانی تبدیل شوند؛ تاجایی که چالش‌های زیست‌محیطی در دنیای کنونی توجه اغلب محققان را به خود جلب نموده است (جمینی و همکاران، :1395: 72). از این‌رو، برای حفظ محیط‌زیست و رعایت اهداف توسعه پایدار و نیز هدایت و مدیریت منطقی طرح‌ها و پروژه‌ها، باید تمهیداتی جدی اندیشیده شود، زیرا کاهش تاثیرات منفی زیست‌محیطی فعالیت‌ها در عرصه‌های مختلف و پایداری زیست‌محیطی، یکی از مهمترین ارکان سه‌گانه توسعه پایدار است (شمس‌الدینی و همکاران، 1399: 76). قابلیت پایداری از نظر زیست‌محیطی عبارت است از قابل سکونت بودن، نداشتن آلودگی هوا، داشتن آب آشامیدنی، استفاده بهینه از اراضی و آب‌های سطحی، اقتصاد بادوام و هماهنگ با تغییرات فنی و صنعتی برای حفظ مشاغل پایه‌ای، تأمین مسکن در حد استطاعت ساکنان با بار مالی عادلانه، همبستگی اجتماعی و احساس تعلق شهروندان به میراث‌های شهر، عدم مصرف ذخایر منابع‌طبیعی شهر و منطقه بیشتر از توان بازتولید آن در شهر (شیعه، وحید و صارمی، 1397: 874). 

     برگزاری كنفرانس محيط‌زيست و توسعه در سال 1992 توسط سازمان ملل متحد که در ريودوژانيرو² تشكيل گرديد، يكی از نقاط قوت ارزيابی اثرات زيست‌محيطی به شمار می‌رود. در اصل 17 بيانيه پايانی اين اجلاس، بر ضرورت انجام ارزيابی اثرات زيست‌محيطي پروژه‌هايی كه احتمالا اثرات منفی و مهم بر محيط‌زيست می‌گذارند تاكيد شده است. همچنین می‌توان گفت ارزيابی اثرات محيط‌زيستي، ابزاری است در اختيار مديران و تصميم‌گيران تا با استفاده از آن، از پيامدهای نامطلوب اجرای پروژه‌ها بر محيط‌زيست جلوگيری نمايند و بتوانند با ارزيابی اثرات محيط‌زيستي (EIA)³ در مراحل اوليه پروژه، پيامدهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زيست‌محيطی پروژه‌ها را پيش‌بينی و نسبت به پذيرش، اصلاح يا رد آن اقدام ‌كنند (حيدرزاده و همکاران، 1385: 5-6). طی سال‌های گذشته به واسطه تغییر و تحولات اقلیمی، تکنولوژیک، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به وجود آمده، چالش‌های زیست‌محیطی مانند: خشکسالی، کمبود آب، تولید پسماند، کاهش تراکم جنگل‌ها و مراتع، تغییر کاربری اراضی طبیعی، برداشت بیش از حد منابع آبی، حفر غیرمجاز و بیش از حد چاه‌ها، فرسایش خاک، رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی، خشک‌شدن چشمه‌ها و رودخانه‌ها، گرد و غبار و ... دامن‌گیر شهرها شده و شهرها را به لحاظ وضعیت زیست‌محیطی به سمت ناپایداری سوق داده است (شمس‌الدینی و همکاران، 1399: 76).

     در این میان بسیاری از شهرهای ایران نیز دستخوش حجم عظیمی از تغییرات مانند ساخت ابرپروژه‌ها قرار گرفته‌اند. این پروژه‌ها که دارای اثرات متعددی بر محیط‌شهری و ورود حجم زیادی از سرمایه‌گذاری‌ها بوده، باعث تغییر چهره و مورفولوژی شهر و تاثیرات جانبی آن شده است. بسیاری از ابرپروژه‌ها به دلیل کمبود زمین، در محیط و بستری نامناسب و در راستای صدمه به محیط‌زیست ساخته می‌شوند؛ بنابراین، با تحلیل اثرات این پروژه‌ها و با تأكيد بر پایداری زیست‌محیطی، یعنی کاهش آثار سوء بر محیط‌زیست می‌توان به خلق محیطی سالم پرداخت که بر پایه بهره‌وری از منابع، حفاظت از منابع تجدیدپذیر ، کاهش مصرف انرژی تجدیدناپذیر و ارتقای محیط‌زیست بنا شود (شیعه، وحید و صارمی، 1397: 875). لذا تحلیل اثرات ابرپروژه‌ها که منجر به ارائه راهکارهایی با در نظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی در جهت حفظ توسعه پایدار شهری بشود، موضوع جدیدی است که کمتر به آن پرداخته شده است و در این تحقیق تلاش خواهدشد با هدف قرار‌دادن شهر شاندیز و بررسی اثرات ساخت ابرپروژه‌ها تغییرات زیست‌محیطی به وجود آمده را مورد بررسی قرار دهیم.

     در دهه‌های اخير در شهر شانديز كه در 35 كيلومتري غرب كلانشهر مشهد در دامنه‌های بينالود قرار دارد ساخت ابرپروژه‌ها تغییراتی را ایجاد نموده که با پيامدهای مهمی مانند تخريب منابع طبيعي، آلودگی‌های زيست‌محيطی و رشد نامناسب شهر همراه بوده است (طاهری و همکاران، 1397: 127). حاكميت خودرو، گسيختگي بافت، عدم توجه به زمينه و بوم را می‌توان از دیگر پیامدهای رشد ابرپروژه‌ها دانست كه به مشكلاتي چون افت پايداري محيطي، افزايش مصرف انرژي و كاهش رضايت سكونت منجر گرديده‌است. لذا با توجه به آنچه گفته شد، در این پژوهش ضمن بررسی تاثیرات ابرپروژه‌ها بر سطوح متفاوت شهری از جمله تغییرات در مصرف منابع، تغییرات اکولوژیکی منطقه، جذب جمعیت و یا جابه‌جایی جمعیت، به دنبال راهکارهایی جهت ايجاد تعادل و توازن در مصرف منابع و استفاده بهينه از انرژي‌های پاک و تجديدپذير به منظور ارتقاء پايداری و كيفيات محيط‌شهری در شهر شاندیز می‌پردازیم.

 مواد و روش

پیشینه تحقیق

     سابقه توجه به موضوع توسعه پایدار و مباحث زیست‌محیطی عمدتا به سال‌های پس از جنگ جهانی دوم و به خصوص دهه ۱۹۶۰ میلادی برمی‌گردد؛ یعنی زمانی که راشل کارسون⁴ با انتشار کتاب «بهار خاموش» که در آن به خسارات ناشی از مواد شیمیایی در کشاورزی اشاره کرده و توجه دوستداران محیط‌زیست را به این موضوع جلب کرده است و همچنین شوماخر⁵ در سال ۱۹۷۴ کتاب «کوچک زیباست» را منتشر کرد که در آن این نظریه را که «بشر می‌تواند همچنان با نرخ فزاینده‌ای به تولید و مصرف هرچه بیشتر در این سیاره محدود (یعنی زمین) بپردازد» مورد انتقاد جدی قرار داده بود (محمدی، فیروزی و سعیدی، 1394: 449). با این وجود توسعه پایدار برای نخستین بار، به عنوان یک الگوی توسعه فراگیر، در گزارش برانت‌لند⁶ در سال ۱۹۸۷ معرفی شد (Boggia et al, 2014: 160). برخی از مهمترین پژوهش‌های صورت گرفته در این خصوص به شرح ذیل می‌باشد.

     سانتاماریا⁷ (2019)، در مقاله خود مجموعه‌ای از شرایط را برای حاکمیت پروژه‌های بزرگ به منظور اطمینان از پایداری آنها پیشنهاد می‌کند که در خصوص چالش‌های زیست‌محیطی و پایداری در پروژه‌های بزرگ چهار شهر کلیدی جهان (نیویورک، لندن، پاریس و توکیو) بر مباحث ناشی از برنامه‌ریزی و ساخت پروژه‌های بزرگ در این شهرها تمرکز دارد. نتیجه‌گیری نهایی وی این است که گفتمان‌های سیاسی تعیین کننده معیارهای توسعه پروژه‌های پایدار می‌باشد. 

     مایلونس و ایندیس⁸ (2018)، در مقاله خود به بررسی رابطه بین ابرپروژه‌های شهری و پایداری شهری با در نظر گرفتن پیدایش شهرهای هوشمند، از طریق سنتز و تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای این مفاهیم می‌پردازند. این مقاله به بررسی تطابق و میزان ادغام ابرپروژه‌ها و پایداری شهری پرداخته تا نیازهای رو به رشد شهرهای معاصر را به شکلی کاهش داده و باعث کاهش ضایعات منابع، آلودگی محیط‌زیست و ایجاد نابرابری‌های اجتماعی شود.

     ونگ و همکاران⁹ (2017)، در پژوهش خود در خصوص بررسی تأثیر زیست‌محیطی ابرپروژه‌ها نشان می‌دهند که اقدامات سهامداران ابرپروژه‌های همسو با محیط‌زیست برای ذینفعان داخلی (یعنی ذینفعانی که با قراردادهای پروژه مرتبط هستند) با رفتارهای سازمان یافته شهروندان در برابر محیط‌زیست ارتباط مثبت دارد. این یافته‌ها دیدگاه‌های جدیدی را برای مدیریت ابرپروژه‌های همراه با محیط‌زیست جهت افزایش توسعه رفتارهای شهروندان در برابر با محیط‌زیست و در نتیجه بهبود عملکرد زیست‌محیطی فراهم می‌کند.

     طاهری (1397)، طاهری و همکاران (1396)، در مطالعات خود تغييرات كاربری اراضي را بر اكوسيستم طبيعی شهر شانديز بررسی کردند و بیان می‌دارند که طی سال‌های 1379-1394 مساحت کاربری‌های محدوده‌هاي ساخته‌شده و اراضی بایر به شدت افزایش یافته و از مساحت کاربری‌های باغات و زمين‌هاي كشاورزي و مراتع کاسته شده است و اين نشان دهنده تخريب اكوسيستم طبيعی در این شهر می‌باشد. همچنین اعلام می‌دارند که وضعیت موجود ابعاد شهر اکولوژیک از لحاظ پایداری در وضعیت مطلوبی قرار ندارد زیرا در تمامی گویه‌های ابعاد شهر اکولوژیک میانگین کل کمتر از 3 و سطح معناداری کل کمتر از 05/0 به دست آمده که نشان دهنده وضعیت نامطلوب و ناپایدار در شهر شاندیز می‌باشد.

     رهنما و همکاران (1396)، در پژوهش خود به ارزیابی ظرفیت تحمل زیست‌محیطی شهر شاندیز پرداخته‌اند و عنوان می‌دارند كه مصرف بیش از استاندارد تعیین شده آب و گاز و تولید زباله بیش از حد مجاز و در مقابل کاهش فضای سبز شهری باعث فشار بر اکوسیستم بستر شهر شده است که خارج از ظرفیت تحمل محیط است و درنتیجه، سبب آلودگی زیست‌محیطی منطقه شده است.

     رامبیدزی¹⁰ (2013)، برفیلد و دوبنیک¹¹ (2009)، مارویک و همکاران¹² (2008)، تبعات ابرپروژه‌ها را در مهاجرت‌های گسترده اجباری، آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از ساخت‌و‌ساز و تغییرات زمین، بروز اعتراضات و تنش‌های اجتماعی مطرح می‌کنند و پیشنهاد مشارکت مردمی یا الگوهای مدیریت مناسب تعارض و پذیرش اجتماعی را ارائه می‌دهند.

     داگلاس¹³ (2010)، در پژوهش خود که درخصوص شهر جاکارتا انجام داده است عنوان می‌دارد که گرایش به مکان پروژه‌ها به طور جدی منتج به بازسازی و گسترش فضای شهری به طریق نامناسب از منظر زیست‌محیطی می‌شود.

تعریف مفاهیم

مهمترین مفاهیم مورد استفاده در پژوهش حاضر و تعریف منظور شده از آنها به شرح ذیل است:

     ابرپروژه‌هاي شهری¹⁴: پروژه‌های با سرمایه‌گذاری کلان هستند که معمولاً مقیاسی قابل توجه و زمانی طولانی برای ساخت آن‌ها صرف می‌شود و دربرگیرنده ذینفعان متعدد می‌باشند. همچنین این پروژه‌های بزرگ از لحاظ نحوه مدیریت و اجرای زیرساخت‌ها، توسط یک ایده واحد ایجاد می‌شوند و سرمایه‌گذاری در آن‌ها به طور معمول توسط بخش عمومی انجام می‌پذیرد (Priemus & Wee, 2013: 21). در تعاریف مهندسی، ابرپروژه‌ها به پروژه‌های زیربنایی در مقیاس بزرگ گفته می‌شود که دارای ویژگی‌هایی از جمله «مصرف زیاد منابع، اثرات قابل توجه زیست‌محیطی و همچنین سطح بالایی از ریسک، نوآوری و پیچیدگی» می‌باشند (Wang et all, 2017: 1). 

     توسعه پایدار¹⁵: توسعه‌پایدار روندی است که در آن شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فن‌آوری در جهت بهبود عدالت اجتماعی حرکت نماید و منجر به آلودگی اکوسیستم و تخریب منابع طبیعی نشود (عنابستانی، 1396: 133). به‌طور‌کلی، رسیدن به توسعه پایدار و داشتن جهانی سالم و محیطی عاری از آلودگی، ایده‌آلی است که دستیابی به آن مستلزم توجه به محیط‌زیست و حفاظت از تنوع زیستی، بازیافت پسماند و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی است. در محیط‌زیست سالم، تمام عوامل درگیر، در تعادل اکولوژیک با یکدیگر قرار دارند. این تعادل در محیط‌های طبیعی زمین، مثل آب و خاک و هوا به صورت خدادادی نهفته است. انسان با دخل و تصرف بی‌رویه و خارج از ظرفیت تحمل محیط، تعادل آن را برهم زده و باعث تخریب محیط‌زیست می‌شود (شمس الدینی و همکاران، 1399: 77).

     توسعه پايدار شهري¹⁶: از مباحث مهم پیرامون مسائل شهری، مفهوم توسعه پایدار شهری است که توسعه‌ای مبتنی بر نیازهای واقعی و تصمیم‌گیری‌های عقلایی با در نظر گرفتن ملاحظات مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی محسوب می‌گردد. در کنار رشد ابر‌پروژه‌ها، توسعه پایدار شهری ایده‌های نظری و عملی جدید را در برنامه‌ریزی و توسعه شهری ایجاد نموده‌است. اگرچه این مفهوم در پارادایم‌های مختلف دارای تفاسیر متفاوت است، اما عموما بر نقش توسعه پایدار، سازگار و یکپارچه اقتصاد، جامعه و محیط‌زیست در یک شهر تأکید دارد. توسعه پایدار شهری اجازه می‌دهد اعضای جامعه موجود و نسل‌های آینده از منابع طبیعی و امکانات شهری استفاده نمایند (Oruji, Amini & Mahesh, 2015:309).

     پايداری زیست‌محیطی¹⁷: یكی از ابعاد سه‌گانه توسعه پایدار می‌باشد که بر كاهش استفاده از منابع طبيعی و انرژي‌های تجديدناپذير، جلوگيری از اتلاف منابع انرژي، كاهش توليد پسماندها و تأكيد بر استفاده مجدد و بازيافت پسماندها، استفاده از مواد قابل بازگشت به طبيعت و كاهش توليد آلودگي‌ها در صنايع و كشاورزی تأكيد دارد (كشتكار‌قلاتي، انصاري و نازي‌ديزجي، 1389: 22). بعد زیست‌محیطی به حفاظت و تقويت منابع فيزيكی، بيولوژيكی، اكوسيستم و رابطه انسان و طبيعت مربوط مي‌شود (سپهوند و عارف نژاد، 1392: 47).

     سلامت زیست‌محیطی¹⁸: اهمیت روزافزون تنوع‌زیستی بخاطر نقش آن در حفظ ثبات اکوسیستم‌هاست و در واقع يکي از دلايل ضعف محيط‌زيست عدم حفاظت از تنوع‌زيستي است. همچنین حفاظت از محیط‌زیست از مولفه‌های مهم عدالت، توسعه‌ی پایدار و شکوفایی جوامع در جهان کنونی محسوب می‌شود (شهبازی، شبیری و زندی، 1394: 95). در واقع زمانی می‌توانیم ادعاي توسعه‌یافتگی در بخش زیست‌محیطی نماییم که به راه‌حل‌هایی جهت كاهش تغییر کاربری زمین و از بین بردن اراضی سبز و نهایتا جلوگیری از تغییرات اقلیمی رسیده باشیم.

     بهینه‌سازی مصرف انرژی¹⁹: از آن‌جایی که استفاده درست و به‌جا از انرژی، متضمن توسعه‌پایدار در هر جامعه‌ای است، حفظ منابع با ارزش انرژی و مدیریت صحیح مصرف آن یکی از مهمترین موضوعات در دستور کار تمامی کشورهای جهان بوده و کلیه سیاست‌گذاران، دولت‌مردان و دست‌اندرکاران بخش انرژی را بر آن داشته تا چاره‌ای جهت رویارویی با مشکل افزایش بی‌رویه مصرف و در نتیجه کنترل هزینه‌های انرژی بیاندیشند (خدیوی، 1391: 1). از مهمترین موضوعاتی که می‌تواند کل چرخه تولید، توزیع تا مصرف انرژی را تحت کنترل داشته و به بهترین نحو ممکن از این منابع گرانبها استفاده نمود «مدیریت انرژی» است که امروزه مهمترین ابزار جهت مواجهه با افزایش بی‌رویه مصرف و جلوگیری از هدررفت می‌باشد، بطوری‌که استقرار و به کار گیری آن متضمن بهینه‌سازی مصرف و به معنای انتخاب الگوی صحیح و عملی سیاست‌های درست در مصرف انرژی است که علاوه بر اینکه می‌تواند تضمینی بر استمرار رشد اقتصادی باشند، موجب کاهش تخریب منابع انرژی و نیز کاهش اثرات سوء ناشی از استفاده ناصحیح از آن بر محیط‌زیست و جامعه می‌گردند (خدیوی، 1391: 1).

     مدیریت آلودگی²⁰: در تعاریف مختلف عنوان شده است آلودگی به معنی ورود آلاینده‌هایی به محیط طبیعی است که باعث تغییرات نامطلوب می‌شود. آلودگی می‌تواند به شکل مواد شیمیایی یا انرژی مانند سر و صدا، گرما یا نور باشد. اشکال عمده آلودگی شامل آلودگی هوا، آلودگی نور، بستر، آلودگی صوتی، آلودگی پلاستیک، آلودگی خاک، آلودگی رادیواکتیو، آلودگی حرارتی، آلودگی بصری و آلودگی آب است (Beil, 2017).

     مدیریت حمل‌و‌نقل²¹: برنامه‌ريزي حمل‌ونقل، تکنیک نظام يافته‌اي از تجزيه و تحليل عناصر حمل‌ونقل و ترافيك است كه هدف آن ايجاد ايمني در سيستم حمل‌و‌نقل كارآمد و مناسب در ارتباط با نيازهاي جاري و آينده و اولويت‌هاي جامعه مي‌باشد (نجات‌بخش و ابراهیمی‌، 1395: 3). لذا هدف از ایجاد سیستم حمل‌ونقل پایدار«مؤثرترین و راحت‌ترین طریق جابه‌جایی مردم و وسایل نقلیه با کمترین میزان مصرف انرژی با مقبول‌ترین هزینه است».

مبانی نظری

     پژوهش حاضر در چارچوب نظریه توسعه‌پایدار قرار دارد. توسعه پایدار دارای ابعاد سه‌گانه ایست که در ارتباط متقابل با یکدیگر وضعیت پایداری توسعه در یک محیط را مورد سنجش قرار می‌دهند. پایداری زیست‌محیطی یکی از ابعاد توسعه پایدار است که تخریب محیط‌زیست و تأثیرات بلندمدت آن را بررسی نموده و خاطر نشان می‌سازد که محیط‌زیست با از بین رفتن محیط‌های طبیعی، اراضی کشاورزی و باغ‌ها به دلیل توسعه ساخت‌و‌سازها یا افزایش استفاده از منابع و تولید مواد زائد تخریب می‌شود (شیعه، وحید و صارمی، 1397: 878).

     یکی از موضوعات مهمی که امروزه در حوزه پایداری زیست‌محیطی مورد توجه قرار گرفته است پروژه‌های ساخت‌وساز با مقیاس بزرگ یا همان ابرپروژه‌ها می‌باشد که به دلیل داشتن تاثیرات پایدار روی جوامع و تخصیص بودجه‌های کلان موجب جلب توجه عموم شده و منطق برنامه‌ریزی بسیاری از آن‌ها بر پایه منافع عمومی است (رفیعیان و پهلوان، 1394: 52)؛ (Flyvbjerg et al , 2003:9). لیکن در عین حال محیط‌زیست را نیز هدف قرار داده و پیامدهای نامناسبی را در این حوزه نیز به وجود آورده است. پایداری زیست محیطی دارای ابعاد چهارگانه ایست که ابرپروژه‌های شهری بر روی تمامی آنها تاثیر می‌گذارد. این ابعاد چهارگانه عبارتند از: سلامت زیست‌محیطی، بهینه‌سازی مصرف انرژی، مدیریت حمل و نقل، مدیریت آلودگی.

     ابرپروژه و سلامت زیست‌محیطی: به‌طور کلی، ابرپروژه‌ها به میزان قابل توجهی در تخریب محیط‌زیست، اختلال در اکوسیستم، انسان و موجودات زنده تأثیر می‌گذارند و حیات‌وحش و زیستگاه آنها را به خطر می‌اندازند (Yasin, 2017: 7). تخریب محیط‌زیست و تغيير کاربري زمين منجر به خسارت‌هاي جبران ناپذير به عرصه‌هاي طبيعي شامل فرسايش خاک، وقوع بلاياي طبيعي مانند رانش زمين، سيل و تغيير اقليم، از بين رفتن پوشش گياهي، کاهش تنوع زيستي و حاصلخيزي اراضي و پيامدهاي منفي زيست‌محيطي همچون آلوده شدن منابع آبي و خاکي توسط صنايع آلاينده‌ي غيرمجاز و نهايتاً مرگ تدريجي کشاورزي و تهديد جدي امنيت غذايي مي‌گردد (دوروديان و دوروديان، 1396: 81). همچنین به‌دلیل تأثیرات منفی مشخصی که این قبیل پروژه‌های بزرگ ایجاد می‌کنند بیشترین نقش را در افزایش نگرانی‌ها در مورد تغییرات آب و هوا بازی می‌کنند.

     ابرپروژه و بهینه‌سازی مصرف انرژی: تاثیر استفاده از فناوری‌های نوین در ابرپروژه‌ها برکاهش میزان مصرف انرژی در آینده و ارائه آن‌ها موضوعیست که در دو دهه اخیر توجه بسیاری از محققان را به خود جلب نموده است. در واقع دستیابی به منابع انرژی تجدید‌پذیر بومی، غیر‌آلاینده و پایان‌ناپذیر از الزامات رشد اجتماعی و اقتصادی هر کشور است و استفاده از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر نظیر انرژی خورشیدی، بادی، زمین گرمایی، هیدروژنی و ... از خطرات و چالش‌های ایجاد شده ممانعت می‌کنند (گرامی و امیری، 1395: 1).

     ابرپروژه و مدیریت حمل‌و‌نقل: با توجه به اثرات ابرپروژه‌ها و نقش مهم آنها در حمل‌و‌نقل و ترافيک شهرها، لزوم ایجاد مدیریت جامع و یکپارچه حمل‌و‌نقل و ترافیک به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است. در واقع یک شهر مدرن باید دارای یک سیستم حمل‌‌و‌نقل کارآمد و گسترده برای ایجاد ارتباطات، دسترسی و ارتباط مابین مناطق مختلف آن باشد. سیستم حمل‌‌و‌نقل جامع، مشکلات متعددی نظیر آلودگی هوا، آلودگی صدا، جداسازی زیستگاه‌های گونه‌های وحشی و ترافیک را رفع می‌کند (امیری، 1399: 2). 

     ابرپروژه و مدیریت آلودگی: از مهمترین موضوعاتی که می‌تواند موجب به حداقل رساندن اثرات مخرب کوتاه مدت و بلند مدت ابرپروژه‌ها (به عنوان بخشی از منابع ایجاد آلودگی‌ بر محیط‌زیست) گردد به کار بستن ضوابط مناسب و راهبردهای مدیریتی ویژه و متناسب با شرایط هر منطقه همچون استفاده از سیستم تغذیه آب با کیفیت و کارآمد، روش‌های دفع صحیح فاضلا‌ب‌ها، روش‌های کاهش میزان آلودگی هوا، آب و ضایعات می‌باشد. براین اساس می‌توان اشاره نمود که با پیاده‌سازی سیستمی جهت مدیریت آلودگی در ابرپروژه‌ها یعنی پیشگیری از آلودگی و به حداقل رساندن زباله و ارائه راهکارهایی جهت کنترل آلودگی، می‌توان منجر به کاهش پیامدهای مرتبط با محیط‌زیست شد (محمدی و همکاران، 1388: 1).

 

شکل1- مدل سنجش پایداری زیست‌محیطی (مأخذ: نگارندگان)

 

معرفی محدودۀ مطالعاتی

     شهر شاندیز با مساحت تقریبی 37825 کیلومترمربع در شمال استان خراسان رضوی و در شهرستان بینالود (طرقبه- شاندیز) با عرض جغرافیایی 36 درجه و 23 دقیقه و طول 59 درجه و 17دقیقه و ارتفاع متوسط 1400 متر از سطح دریا واقع شده است. به علت قرار گرفتن در دامنه‌های شمالی ارتفاعات بینالود و برخورداری از آب‌و‌هوای معتدل، آب فراوان و مناظر طبیعی دیدنی و جذاب به عنوان کانون عمده گذاران اوقات فراغت از سرتاسر ایران و جهان می‌باشد (استانداری خراسان‌رضوی،1395: 22). همچنین طبق مصوبه دولت و هیئت وزیران در سال ۱۳۸۴ به عنوان اولویت اول و تنها منطقه نمونه بین‌المللی گردشگری ایران شناخته شده‌است (مصوبه هیئت وزیران، 1384). از لحاظ تقسیمات سیاسی کشوری، در حوزه شهر بینالود است و به لحاظ مدیریتی نیز هم اکنون به وسیله شهرداری اداره می‌شود (مرکز آمار ایران، 1395).

     شهر شاندیز در حال حاضر به عنوان یکی از مناطق ییلاقی و جاذب گردشگر در کنار کلان شهر مشهد در بعد ناحیه‌ای و ملی شناخته می‌شود، اما در چند سال اخیر سرمایه‌گذاری‌هایی در قالب مجموعه گردشگری پدیده و مسکن مهر شاندیز، در محدوده این شهر کوچک، انجام شده است که آثار و پیامدهای آن قبل و بعد از رسیدن به مرحله بهره‌برداری، ساختار شهری شاندیز را متاثر نموده است (عنابستانی، 1396: 130). با توجه به اینکه مجموعه گردشگری پدیده و مجموعه مسکن مهر شاندیز ویژگی‌های کامل یک ابرپروژه از جمله وسعت، پیچیدگی برای شهروندان در سطح محلی و ملی، پر هزینه بودن روند احداث و بهره‌برداری از آن را دارا می‌باشند، به عنوان ابرپروژه‌های شهری در مقیاس محلی- منطقه‌ای به شمار می‌روند. بنابراین مطالعه ابرپروژه‌های شهری در شهر شاندیز و شناسایی اثرات آنها بر پایداری زیست‌محیطی این شهر ضرورت خواهد داشت.

 

شکل2- موقعیت مکانی شهر شاندیز در کشور(ترسیم نگارندگان)

 

روش تحقیق

     این پژوهش در حیطه تحقیقات کمی قرار داشته و به لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی است که نتایج حاصل از آن می‌تواند منجر به متناسب ساختن ابرپروژه‌های شهری با زیست محیط منطقه و نیاز و رفتار ساکنین و کاربران گردد. ابزار جمع‌آوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته مبتنی بر معیارهای زیست‌محیطی همراه با برخی زیرمعیارها در الگوی پایداری محیطی است و جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز از صورت آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار و ...) و آمار استنباطی استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق، شامل خانوارهای ساکن در شهر شاندیز که بر پایۀ سرشماری سال 1395، دارای 4342 خانوار و 13987 نفر جمعیت می‌باشند که با توجه به اینکه جمعیت بالای 18 سال شاندیز جامعه هدف پژوهش حاضر است، جامعه آماری دارای حجمی بالغ بر 9200 نفر خواهد بود؛ بر این اساس نیز با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه 368 نفر تعیین گردیده است. به جهت کاهش میزان خطا در جمع‌آوری پرسشنامه در مجموع 474 پرسشنامه توزیع گردید که از نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌های بدست آمده برای شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر شکل‌دهی ابرپروژه‌های شهری متناسب با زیست محیط منطقه و افزایش پایداری شهری مورد استفاده قرار‌گرفت.

     از آنجا كه توسعة فضاهای شهری در آينده امري اجتناب‌ناپذير است؛ لزوم و شناخت صحيح اين روند به منظور اجرای مديريتی كارآمد در زمينة حفاظت از محيط‌زيست شهري، ضروری است. در اين راستا در سال‌های اخير رشد شهرنشيني، شهرهای بزرگ و كوچک در ايران باعث گسترش ناگهانی و غيرطبيعي اين شهرها و تخريب زمين‌های حاصل‌خيز و منابع طبيعی شده و آسيب‌های جبران‌ناپذيری به طبيعت وارد كرده است كه به تبع آن شهر گردشگری شانديز در استان خراسان‌رضوی و در غرب كلانشهر مشهد، از اين قائده مستثنی نيست.

نتایج و بحث

یافته‌های پژوهش

     در بخش اول به توصیف ویژگیهای جمعیتی (خصوصیات زمینه ای) حجم نمونه پرداخته شده است:

توصیف جنسیت و گروه سنی

جدول 1- تقاطع جنسیت و گروه سنی

سن جنسیت

کمتر از 24 سال

25 الی 44 سال

45 الی 64 سال

بیش از 64 سال

جمع

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

مرد

36

6/7

148

3/31

52

11

18

8/3

255

8/53

زن

52

11

110

3/23

50

6/10

7

5/1

219

2/46

جمع

88

6/18

258

4/54

102

6/21

25

3/5

474

100

     توصیف: گروه سنی 25 الی 44 سال با 4/54 درصد، بیشترین فراوانی را داراست که این موضوع نشان از جوانی جمعیت نیز دارد؛ پس از آن نیز گروه سنی 45 الی 64 سال با 6/21، کمتر از 24 سال با 6/18 و در نهایت گروه سنی بیش از 64 سال با 3/5 درصد قرار گرفته‌اند. در میان مردان، پراکندگی گروه سنی همچون پراکندگی متغیر سن است اما در میان زنان به ترتیب گروه سنی 25 الی 44 سال، کمتر از 24 سال، 45 الی 64 سال و در نهایت بیش از 64 سال قرار گرفته‌اند.

توصیف جنسیت و وضعیت اشتغال

جدول 2- تقاطع جنسیت و وضعیت اشتغال

تاهل اشتغال	مرد			زن			جمع
	فراوانی	درصد		فراوانی		درصد	فراوانی	درصد
دولتی	43	1/9		95		20	138	1/29
آزاد	117	3/37	39		2/8		216		6/45
بازنشسته	7	5/1	0		0		7		5/1
محصل	28	9/5	57		12		85		9/17
خانه دار	0	0	28		9/5		28		9/5
جمع	225	8/53	219		2/46		474		100

 

 

 

 

 

 

توصیف: مشاغل آزاد 6/45 درصد، مشاغل دولتی 1/29 درصد، گروه محصلان 9/17 درصد، زنان خانه دار 9/5 درصد و در نهایت گروه بازنشستگان 5/1درصد از فراوانی را به خود اختصاص داده اند. در گروه مردان مشاغل آزاد با 3/37 درصد بیشترین فراوانی را داراست و در مقابل در گروه زنان مشاغل دولتی با 20 درصد بشترین فراوانی را دارا هستند. در موازات به وضعیت شغلی توصیف شده، میزان محصلان گروه زنان تقریبا دو برابر گروه مردان است.

     در بخش دوم یافته‌های پژوهش ابعاد پایداری زیست محیطی گزارش گردیده است: در این بخش از شهروندان شاندیزی درخواست گردید باتوجه به وضعیت اجرای ابرپروژه‌ها در این شهر ( مجموعه گردشگری پدیده و مسکن مهر شاندیز) نظر خود را در خصوص وضعیت زیست محیطی شهر ابراز نمایند. 

توصیف مدیریت سلامت زیست‌محیطی منطقه

     با توجه به تعریف ارائه شده در خصوص سلامت زیست‌محیطی، جهت سنجش وضعیت این متغیر شاخص‌های کاهش تغییر کاربری زمین، حفظ فضای سبز شهری، حفظ گونه‌های گیاهی و پوشش زمین، کاهش تخریب اراضی سبز، جلوگیری از تضعیف اقلیم زیست‌محیطی، طراحی و نظر شهروندان شاندیزی در خصوص آنها اخذ گردید. نتیجه بررسی به شرح جدول ذیل است:

جدول 3- نظر شهروندان در خصوص سلامت زیست‌محیطی منطقه

شاخص      متغیر	میزان						میانگین (دامنه 0 تا 100)	میانه (0 تا 100)	انحراف معیار	انحراف معیار از میانگین
	کم		متوسط		زیاد
	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد
سلامت زیست‌محیطی	218	46	175	9/36	81	1/17	1/34	35	5/24	1/1

تفسیر: اکثریت نسبی شهروندان شاندیزی با فراوانی 46 درصد معتقد بوده‌اند که سلامت زیست‌محیطی منطقه پس از اجرای ابرپروژه‌های مذکور به درستی به انجام نرسیده و آسیب جدی به محیط‌زیست وارد شده است. در مقابل 1/17 درصد نیز معتقد بوده اند سلامت زیست‌محیطی مناسبی در شاندیز وجود داشته است. 9/36 درصد نیز وضعیت زیست‌محیطی را متوسط انتخاب نموده‌اند در نتیجه این شرایط، میانگین این متغیر به شدت کاهش یافته و عدد 1/34 محاسبه شده است. پراکندگی با عدد 5/24 بسیار زیاد بوده که دامنه با عدد 80 این موضوع را تایید می‌نماید. جهت تعمیم به جامعه آماری، با احتمال 99 درصد بازه 8/30 تا 4/37خواهد بود.

 

 

 

 

 

 

توصیف بهینه‌سازی مصرف انرژی

     با توجه به تعریف ارائه شده در خصوص بهینه‌سازی مصرف انرژی، جهت سنجش وضعیت این متغیر شاخص‌های استفاده بهینه از فن‌آوری‌های نوین و منابع تجدیدپذیر، بهره‌برداری بهینه از اراضی قهوه‌ای، طراحی و نظر شهروندان شاندیزی در خصوص آنها اخذ گردید. نتیجه بررسی به شرح جدول ذیل است:

جدول 4- نظر شهروندان در خصوص بهینه‌سازی مصرف انرژی

شاخص      متغیر	میزان						میانگین (دامنه 0 تا 100)	میانه (0 تا 100)	انحراف معیار	انحراف معیار از میانگین
	کم		متوسط		زیاد
	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد
بهینه‌سازی مصرف انرژی	9	9/1	267	3/56	198	8/41	6/62	5/62	8/14	68/0

تفسیر: اکثریت نسبی معتقد بوده‌اند که بهینه‌سازی مصرف انرژی در شهر شاندیز پس از اجرای ابرپروژه‌های فوق‌الذکر در حد متوسط بوده است. 9/1 درصد قائل به عدم استفاده بوده و در مقابل نیز 8/41 درصد استفاده مناسب را گزارش نموده‌اند. این وضعیت سبب شده تا میانگین این متغیر افزایش یافته و عدد 6/62 از 100 محاسبه گردد. پراکندگی نسبتا زیاد بوده که دامنه با عدد 5/87 این موضوع را تایید نموده است. جهت تعمیم به جامعه، به احتمال 99 درصد بازه 56/60 تا 64/64 خواهد بود.

توصیف مدیریت آلودگی

     با توجه به تعریف ارائه شده در خصوص مدیریت آلودگی، جهت سنجش وضعیت این متغیر شاخص‌های سیستم تغذیه آب با کیفیت و کارآمد، دفع صحیح فاضلا‌ب‌ها، کاهش میزان آلودگی هوا، کاهش میزان آلودگی آب، کاهش میزان ضایعات، طراحی و نظر شهروندان شاندیزی در خصوص آنها اخذ گردید. نتیجه بررسی به شرح جدول ذیل است:

جدول 5- نظر شهروندان در خصوص مدیریت آلودگی

شاخص   متغیر	میزان						میانگین (دامنه 0 تا 100)	میانه (0 تا 100)	انحراف معیار	انحراف معیار از میانگین
	کم		متوسط		زیاد
	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد
مدیریت آلودگی	211	5/44	205	3/43	58	2/12	1/42	40	7/14	67/0

تفسیر: 5/44 درصد از پاسخگویان مدیریت آلودگی در شاندیز را پس از اجرای ابرپروژه‌های مذکور نامناسب گزارش نموده و در مقابل 2/12 درصد معتقد بوده‌اند این مدیریت در وضع قابل‌قبولی بوده است. 3/43 درصد نیز وضعیتی متوسط را انتخاب نموده‌اند. به همین دلیل میانگین وضعیت مناسبی نداشته و 1/42 از 100 محاسبه شده است. میانه عدد 40 اعلام شده که به معنی حضور 50 درصد افراد در وضعیت پائین‌تر از این عدد است. پراکندگی نسبتا زیاد بود که دامنه با عدد 50 این موضوع را تایید نموده است. جهت تعمیم به جامعه و به احتمال 99 درصد، بازه 09/40 تا 11/44 خواهد بود.

توصیف مدیریت حمل‌و‌نقل

با توجه به تعریف ارائه شده در خصوص مدیریت حمل‌و‌نقل، جهت سنجش وضعیت این متغیر شاخص‌های مدیریت ترافیک، سیستم حمل‌و‌نقل بی‌خطر و کارآمد طراحی و نظر شهروندان شاندیزی در خصوص آنها اخذ گردید. نتیجه بررسی به شرح جدول ذیل است:

جدول 6- نظر شهروندان در خصوص مدیریت حمل‌ونقل

شاخص       متغیر	میزان						میانگین (دامنه 0 تا 100)	میانه (0 تا 100)	انحراف معیار	انحراف معیار از میانگین
	کم		متوسط		زیاد
	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد
مدیریت حمل‌ونقل	297	7/62	137	9/28	40	4/8	34	32	5/11	5/0

تفسیر: اکثریت مطلق شهروندان شاندیزی با فراوانی 7/62 درصد معتقد بوده‌اند که وضعیت مدیریت حمل‌و‌نقل در شهر شاندیز پس از ایجاد ابرپروژه‌های مورد اشاره، بسیار نامطلوب بوده است؛ در مقابل تنها 4/8 درصد وضعیتی مناسب را انتخاب نموده‌اند. 9/28 درصد نیز وضعیت متوسط را انتخاب نموده‌اند. بدین سبب، میانگین این متغیر با کاهش شدید مواجه بوده و عدد 34 از 100 محاسبه شده است. پراکندگی نسبتا زیاد بوده که دامنه با عدد 52 این موضوع را تایید نموده است. جهت تعمیم به جامعه و با احتمال 99 درصد، بازه 5/32 تا 5/35 خواهد بود.

توصیف پایداری زیست‌محیطی منطقه

با توجه به تعریف ارائه شده در خصوص پایداری زیست‌محیطی، از ترکیب چهار متغیر سلامت زیست‌محیطی، بهینه‌سازی مصرف انرژی، مدیریت آلودگی و مدیریت حمل‌ونقل که وضعیت آنها از نظر شهروندان شاندیزی توصیف گردید متغیر پایداری زیست‌محیطی ساخته شده که شرح آن در جدول ذیل ارائه گردیده است:

جدول 7: توزیع فراوانی پایداری زیست‌محیطی از نظر شهروندان شاندیزی

شاخص        متغیر	میزان						میانگین (دامنه 0 تا 100)	میانه (0 تا 100)	انحراف معیار	انحراف معیار از میانگین
	کم		متوسط		زیاد
	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد
پایداری زیست‌محیطی	184	8/38	271	2/57	19	4	2/43	7/41	6/8	4/0

تفسیر: درصد اندکی از شهروندان شاندیزی نگرش مثبت نسبت به وضعیت زیست‌محیطی شهر پس از ایجاد ابرپروژه‌ها داشته‌اند (4 درصد). در مقابل 8/38 درصد در این متغیر وضعیت نامناسب را انتخاب نموده و 2/57 درصد نیز وضعیت متوسط را انتخاب نموده‌اند. با توجه به میانه محاسبه شده که 7/41 از 100 است و به معنای حضور 50 درصد از پاسخگویان در بازه صفر تا 42 است، میانگین نیز کاهش یافته و 2/43 از 100 محاسبه شده است. پراکندگی به میزان اندکی متوزان است. جهت تعمیم به جامعه با احتمال 99 درصد نیز، بازه 42 تا 4/44 خواهد بود. 

 

برازش مدل سنجش پایداری زیست‌محیطی

 

شکل3- برازش پایداری زیست‌محیطی

تفسیر: مدیریت سلامت زیست‌محیطی بیشترین ضریب تاثیر را داراست. پس از آن مدیریت آلودگی‌ها قرار گرفته است. مدیریت حمل‌و‌نقل در رتبه سوم بوده و بهینه‌سازی مصرف انرژی نیز در انتها قرار گرفته است.

     پس از بررسی‌های انجام شده می‌توان گفت هدف از احداث ابرپروژه‌های شهری، بدست آوردن بهترین راه‌حل در کوتاهترین زمان جهت ایجاد تغییر و تحول مثبت در سطوح مختلف شهر است، اما تجربه ابرپروژه‌های شهری وضعیت دیگری را به نمایش گذاشته است، حاكميت خودرو، گسيختگي بافت، عدم توجه به زمينه و بوم را می‌توان از پیامدهای رشد ابرپروژه‌ها دانست كه به مشكلاتي چون افت پايداري محيطي، افزايش مصرف انرژي و كاهش رضايت سكونت منجر گرديده است؛ لذا ضمن بررسی تاثیرات ابرپروژه‌ها بر سطوح متفاوت شهری از جمله تغییرات در مصرف منابع، تغییرات اکولوژیکی منطقه، جذب جمعیت و یا جابه‌جایی جمعیت، به دنبال راهکارهایی جهت ايجاد تعادل و توازن در مصرف منابع و استفاده بهينه از انرژي‌های پاک و تجديدپذير به منظور ارتقاء پايداری و كيفيات محيط‌شهری در شهر شاندیز به عنوان هدف اصلی این پژوهش پرداختیم.

آمار استنباطی

     جهت بررسی وضعیت موجود در پایداری زیست‌محیطی شهر شاندیز در سال سنجش (1399) با شرایطی که در این خصوص در شهر شاندیز گزارش شده است، میانگین گزارش شده در تحقیق مشابه (طاهری،1396) مورد استناد قرار گرفته است. جهت بررسی از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده شده است. میانگین گزارش شده توسط طاهری برای پایداری زیست‌محیطی شاندیز 54 از 100 بوده است و میانگین حاصل از پژوهش حاضر، 2/43 از 100. با استفاده از آزمون تک نمونه‌ای بررسی می‌گردد که تفاوت موجود میان دو میانگین بر اساس تغییر حاصل شده در بیش از 95 درصد از نمونه مورد بررسی است یا خیر و صرف وجود چند پاسخ غیرمتوازن میانگین تغییر کرده است. لذا در صورتی که حداقل 95 درصد از نمونه مورد بررسی پژوهش حاضر میانگینی کمتر از 54 را در پایداری زیست محیطی گزارش نموده باشند، آزمون تایید خواهد شد. 

جدول 8- آزمون تک نمونه‌ای پایداری زیست‌محیطی

میانگین	انحراف معیار	انحراف معیار از میانگین	مفدار t	سطح معناداری	اختلاف میانگین	اختلاف
						کمترین	بیشترین
2/43	6/8	4/0	565/8-	00/0	8/10-	56/11-	35/9-

تفسیر: نتایج حاصل از آزمون تک نمونه‌ای حاکی از آن است که پایداری زیست‌محیطی در بازه مورد بررسی (1396 الی 1399) بطور معناداری تغییر نموده و کاهش یافته است. بنابراین میانگین حاصل از پژوهش حاصل که حاکی از وضعیت نامساعد منطقه است، به احتمال 95 درصد در جامعه آماری نیز قابل مشاهده است. همچنین بر اساس اختلاف محاسبه شده و اعداد حاصل از هر دو منفی می‌باشند، میانگین جامعه آماری نیز در محدوده 44/42 الی 65/44 قرار دارد که با نتایج حاصل از پایداری زیست‌محیطی در جدول شماره 7 همخوانی دارد.

جمع بندی

     جهت تفسیر نتایج حاصل از پژوهش ابتدا می‌بایست به برخی از آمارهای موجود توجه نمود:

     نرخ مهاجرپذیری این شهر با توجه به افزایش چشم‌گیر تقاضای مسکن در سالیان اخیر به صورت صعودی در حال رشد می‌باشد و به 3/40درصد رسیده است. این آمار با نتایج پژوهش حاضر در حوزه سلامت زیست‌محیطی همخوانی دارد و نشان می‌دهد مدیریت سلامت زیست‌محیطی با ميانگين1/34 بالاترین میزان تاثیر را بر ناپایداری زیست‌محیطی منطقه دارد. براین اساس، جمعیت‌پذیری بالا، تمرکز عملکردهای شهری همسو با فرایند شتابان شهرنشینی، عوارض وسیعی را بر زیست بوم این شهر بر جای گذاشته است. به طوریکه این حوزه به شدت در فرایند تغییر کاربری زمین پیشرو می‌باشد. موید این موضوع آمار ارائه شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور است که خاطر نشان ساخته مساحت مراتع شهر شاندیز طی سال‌های اخیر روند نزولی را طی كرده، به طوریکه در سال 1399، به 16033688 مترمربع (83/27) درصد كاهش يافته است (اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی، 1399)، كه این امر نیز به وضوح از بين رفتن باغات و زمين‌هاي كشاورزي را نمایان می‌سازد. اگر روند افزایش جمعیت و تغییر کاربری اراضی ادامه یابد، باعث ایجاد آسیب‌های جدی بر فضای سبز می‌شود. در نتیجه فشار وارد بر اکوسیستم بستر، ظرفیت تحمل اکوسیستم از آستانه‌های مجاز می‌گذرد و باعث فشار بحرانی می‌شود.

     طی سال‌های 1390 الی 1399 تعداد روزهای ناسالم روند افزایشی داشته که این میزان برای سال 1392 و اوایل 1395 بسیار چشمگیرتر از روند قبلی است، آمار بدست آمده با نتایج پژوهش حاضر در حوزه آلودگی محیط زیست همسو می‌باشد، به طوریکه مدیریت آلودگی بعد از مدیریت سلامت زیست‌محیطی با ميانگين 1/42 بیشترین میزان تاثیر را بر ناپایداری زیست‌محیطی منطقه دارد. در واقع تخلیه زباله‌های خانگی و مراکز خدمات‌رسانی و استفاده‌کنندگان از فضا مخصوصا در کنار رودخانه شهر و تخلیه فاضلاب و پسماند علاوه بر آلودگی آب، سبب آلودگی خاک و از طرفی اجرای این دو ابرپروژه موجب تغییر بافت خاک و تغییر کاربری آن از کشاورزی و مرتع‌داری به سیمانی و از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه شده که این امر در تصفیه طبیعی هوا تأثیرگذار بوده و اثرات ناشی از آلودگی را تشدید می‌کند. به نحوی که تعداد روزهای ناسالم به واسطه آلودگی‌های هوا، صوتی و غیره بین سال‌های 1392-1399 روندی بسیار صعودی داشته است (اداره کل هواشناسی خراسان‌رضوی، 1399)؛(مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی، 1399). بی‌توجهی به آستانه تحمل شهر و محیط‌زیست و عدم تطابق بین جریان‌های ورودی (منابع، انرژی و ...) و جریان‌های خروجی (آلودگی هوا، آب، تولید ضایعات و ....) به منزله تهدیدی برای بقای محیط پشتیبان این شهر شناخته شده است.

     بالارفتن آمار تردد روزانه خودرو در شهر شاندیز (به‌عنوان مهمترین عامل آلودگی صوتی) در کنار عواملی همچون فعالیت‌های عمرانی و ساخت‌و‌ساز، عناصر صنعتی و تولیدی، حجم بالایی از آلودگی صوتی را منجر شده است، همچنین تردد خودروهای سنگین و سایر وسایل نقلیه موجب مشکلاتی همچون کاهش ایمنی شهری و افزایش خطرهای جانی و افزایش تصادفات ترافیکی در معابر شده است. آمار به دست آمده با نتایج بدست آمده از این پژوهش در حوزه حمل‌ونقل همخوانی دارد به طوریکه مشخص گردید مدیریت حمل‌ونقل با ميانگين34 در رتبه سوم تاثیرگذاری بر ناپایداری زیست‌محیطی منطقه قرار دارد. این موضوع نشان می‌دهد که خیابان‌های محدوده به هیچ عنوان برای عبور حجم و نوع ترافیکی که در حال حاضر بایستی از خود عبور دهند طراحی نشده‌اند و نیازمند سیستم حمل‌ونقل پایدار برای کاهش این مشکلات و ایجاد سیستم حمل‌ونقل مؤثر و کارآمد هستند. سیستم حمل‌ونقل جامع و پایدار مشکلات متعددی نظیر آلودگی هوا، آلودگی صوتی، جداسازی زیستگاه‌های گونه‌های وحشی، ترافیک و ... را کاهش می‌دهد.

     همچنین یافته‌های تحقیق حاضر که همسو با یافته‌های تحقیقات مرتبط (طاهری 1396، رهنما و همکاران 1396، طاهری و همکاران 1397) بوده نشان می‌دهد که سلامت زیست‌محیطی در الویت اول و پس از آن مدیریت آلودگی در الویت دوم، مدیریت حمل‌و‌نقل در الویت سوم و در نهایت بهینه‌سازی مصرف انرژی در الویت آخر از مهمترین اثرات اجرای این ابرپروژه‌ها بر پایداری محیط‌زیست منطقه می‌باشند و حاکی از آن است که وضعیت پایداری زیست‌محیطی شهر شاندیز نسبت به سنوات قبل در وضعیت نامساعدتری قرار گرفته است.

پیشنهادات

     در نهایت جهت پاسخ به سوال اصلی و هدف طراحی شده پژوهش در راستای بهبود پایداری زیست‌محیطی شهر شاندیز پیشنهاد می‌گردد موضوعات ذیل مورد توجه تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران قرار گیرد.

·       با توجه به اینکه مهمترین عامل در ناپایداری زیست‌محیطی منطقه شاخص سلامت زیست‌محیطی با ضریب تاثیر 80/0 شناخته شده، به‌نظر می‌رسد رابطه مستقیمی بین ظرفیت تحمل محیط و کاربری اراضی و افزایش جمعیت وجود دارد. بنابراین باید تصمیم‌گیران شهری تمهیدات لازم برای حفظ اکوسیستم طبیعی در اطراف منطقه و جلوگیری از تبدیل آنها به مناطق مسکونی اتخاذ نمایند. همچنین باتوجه به عدم تخصیص خدمات در شهر شاندیز منطبق بر ظرفیت تحمل اکوسیستم بستر، استفاده از پتانسیل‌های موجود به‌لحاظ ایجاد و توسعه انواع فضاهای سبز و باز عمومی از قبیل پارک‌های جنگلی و کوهستانی ضروری می‌باشد.

·       با توجه به افزایش ساخت ابرپروژه‌ها در کشور و لزوم شناسایی اثرات آنها قبل از اجرا، پیشنهاد می‌گردد در مواردی زمينه برای طراحی و اجرای پارك‌های طبقاتی در نواحی با تراكم بالا كه با كمبود فضای سبز استاندارد مواجهند مانند زمين‌هايی كه قبلا كاربری سبز داشته، نواحی داراي بحران آلودگي، كارخانه‌ها، كارگاه‌ها و كليه ساختمان‌هايی كه آلاينده محيط هستند، ایجاد گردد.

·       یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آثار ناشی از احداث و فعالیت ابرپروژه‌ها، عامل اصلی افزایش آلودگی هوا، دمای سطح و گسترش جزایر حرارتی بوده است که موجب شده شاخص مدیریت آلودگی با ضريب تاثیر 48/0 دومین عامل در ناپایداری زیست‌محیطی منطقه شناخته شود. لذا احداث سیستم دفع اصولی فاضلاب شهری و برنامه‌ریزی جهت جمع‌آوری و تفکیک زباله‌ها از محیط در حفظ و نگهداری فضای سبز محدوده و در نتیجه کاهش آلودگی ناشی از توسعه صنعتی شهر و افزایش ترافیک شهری تاثیر به سزایی دارد.

·       همچنین وظیفه مدیران و دست‌اندارکاران اجرایی است  تا تمهیدات لازم در قسمت زیرساخت‌ها و خدمات، قبل از اجرای ابرپروژه‌ها جهت کنترل آلودگی‌های ناشی از احداث ابرپروژه اتخاذ نمایند. همچون ایجاد دیوارهای صوتی در بزرگراه‌ و معابر منتهی به محدوده، کاشت گیاهان با استفاده از درختان پهن برگ به طور مثال ترکیب گونه‌ای اقاقیا و چنار در پوشش گیاهی جدید در جهت کاهش آلودگی صوتی و تصویه هوا و خاک.

·       جابه‌جایی جمعیت و گسترش رینگ‌های ترافیکی شهر شاندیز را به یک شهر پرتردد تبدیل کرده که آرامش و سکون شهروندان از آن رخت خواهد بست، لذا سومین عامل در ناپایداری زیست‌محیطی منطقه مدیریت حمل‌و‌نقل با ضريب تاثیر 25/0 شناخته شده است. از طرف دیگر فرسوده بودن سیستم حمل‌و‌نقل روند تردد در شبکه‌های حمل‌و‌نقل را دچار اختلال کرده است، لذا به منظور کاهش تراکم ترافیک ، ارائه یک سیستم حمل‌و‌نقل عمومی غیرانبوه که ظرفیت جابه‌جایی مسافر نسبتا بالایی داشته و از راحتی سفر قابل توجهی برخوردار باشد می‌تواند راهکار مناسب برای کنترل و انتظام سیستم حمل‌و‌نقل محسوب شود.

·       بهره‌مندی از خصوصیات طراحانه در طراحی ابرپروژه‌ها، همچون ایجاد مسیرهای حرکت پیاده که پیاده‌روی و توجه به مقیاس انسانی را تقویت کند، در کنار ایجاد سیستم حمل‌و‌نقل کارآمد راهکار موثری برای کاهش اثرات زیست‌محیطی این پروژه‌ها می‌باشد.

·       به‌نظر می‌رسد باتوجه به اینکه استفاده از فن‌آوری‌های نوین و منابع تجدیدپذیر موضوعی جدید در صنعت ساخت و ساز کشور می‌باشد، باعث شده شاخص بهینه‌سازی مصرف انرژی با ضريب تاثیر 19/0 کمترین میزان تاثیر را بر ناپایداری زیست‌محیطی منطقه داشته باشد. بنابراین سیاست‌گذاران شهری می‌بایست ضمن طراحی مناسب ابرپروژه‌ها مبتنی بر اقلیم منطقه جهت صرفه‌جویی در مصرف انرژی و در نتیجه کاهش انواع آلودگی‌ها، فرهنگ‌سازی مناسبی در ارتباط با مصارف مطاابق با استاندارد منابع انرژی برای شهروندان داشته باشند.

·       همچنین جهت دستیابی به الگوی مدیریتی مطلوب در کاهش مصرف منابع خط مشی‌های مربوط به ساخت ابرپروژه‌های شهری باید طوری تغییر کند که مخاطرات زیست‌محیطی را نیز مورد توجه قرار دهد و استفاده از منابع ناپایدار اجتناب گردد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی (1399). پایگاه اطلاع‌رسانی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری  خراسان‌رضوی. بازیابی از https://khorazavi.frw.ir

اداره‌کل هواشناسی خراسان‌رضوی (1399). آمار وهواشناسی کاربردی، آمار و اطلاعات هواشناسی.

استانداری خراسان رضوی (1395). آخرین تقسیمات کشوری شهرستان بینالود، مشهد استانداری خراسان‌رضوی.

اقلامی، عطیه؛ رضایی‌راد، هادی (1397). سنجش میزان پایداری زیست‌محیطی پروژه‌های بزرگ مقیاس شهر همدان (نمونه موردی: پروژه‌های بزرگ مقیاس همدان). مطالعات محیطی هفت حصار، سال ششم، شماره 24، 79-92.

امیری، خدابخش (1399). بررسی نقش فرهنگ اجتماعی در حمل‌و‌نقل و ترافیک شهری، نشریه معماری شناسی. سال سوم، شماره 17، 7-1.

جمینی، داود؛ ذوالفقاری، امیرعلی؛ نصرآبادی، زهرا و قبادی، شادی. (1395). چالشهای زیست‌محیطی و اثرات آن بر ساکنین روستای بدرآباد با استفاده از روش نظریّة بنیانی. جغرافیا و پایداری محیط، شماره 19، 87-71.

حيدرزاده، محمد‌هادي؛ جعفري‌وراميني، اميرحسن و خوشنام، هاشم (1385). ارزيابي اثرات زيست‌محيطي پروژه‌هاي شهري، رهيافتي به سوي توسعه پايدار شهري. در مجموعه مقالات ششمین همایش ملی دو سالانه انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران. تهران، انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران.

خدیوی، سمیرا (1391). تدوین مدل مفهومی جهت دستیابی راهبردها و الگوی مصرف انرژی در کلان شهرها (بخش خانگی و تجاری)(مطالعه موردی: شهر تهران). تهران، دانشگاه ازاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.

دوروديان، حميدرضا و دوروديان، عاطفه (1396). پيامدهاي اجتماعي و بوم شناختي تغيير بي‌رويه کاربري اراضي کشاورزي. نشریه مديريت اراضي، سال پنجم، شماره 2، 81-97.

رفیعیان، مجتبی و پهلوان، سمیه (1394). سنجش و ارزیابی تاثیرات ایجاد ابرپروژه شهری الماس شرق مشهد از دیدگاه نواحی سکونتی پیرامون با مدل Electre. نشریه علمی-پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران. 63-51.

رهنما، محمدرحیم؛ طاهری، فروزان (1396). ارزیابی ظرفیت تحمل زیست‌محیطی شهر شاندیز. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، سال پانزدهم، شماره 2، 20-1.  

سپهوند، رضا؛ عارف نژاد، محسن (1392). اولويت‌بندي شاخص‌هاي توسعه پايدار شهري با رويكرد تجزيه و تحليل سلسله مراتبي گروهي (مطالعه موردي: در شهر اصفهان). فصلنامه مطالعات برنامه‌ريزي شهري، 59-43.

شمس‌الدینی، علی؛ دهقانی، امین؛ منوچهری، فاطمه و ابی‌زاده، سامان (1399). ارزیابی پایداری زیست‌محیطی و بررسی توزیع فضایی آن در سکونتگاه‌های روستایی استان کرمانشاه (مورد: شهرستان روانسر). فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال هجدهم، شماره 58، 92-75.

شهبازی، طیبه؛ شبیری، سیدمحمد و زندی، بهمن (1394). مطالعه نقش رسانه‏های ارتباط جمعی در آموزش مسایل محیط‏‏زیستی از دیدگاه معلمان مدارس راهنمایی شهرستان سرپل ذهاب. علوم و تکنولوژی محیط زیست، سال دوم، شماره 17، 104-95.

شیعه، اسماعیل؛ وحید، آرش و صارمی، حمیدرضا (1397). عوامل مؤثر در مکانیابی ساختمان‌های بلندمرتبه با تأکید بر پایداری محیطزیست (مطالعۀ موردی: شهر قزوین). نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 50، شماره 4، 890-873.

طاهری، فروزان (1396). تبیین چشم‌انداز شهر شاندیز با تأکید بر نظریه شهر اکولوژیک در افق 1404. استاد راهنما: دکتر محمدرحیم رهنما، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد.

طاهري، فروزان؛ رهنما، محمدرحيم؛ خوارزمي، اميدعلي و خاكپور، براتعلي (1397). بررسي و پيش‌بيني تغييرات كاربري اراضي با استفاده از داده‌هاي ماهواره‌اي چند زمانة شهر شانديز (طي سال‌هاي 1394-1379). فصلنامه جغرافيا و توسعه، سال شانزدهم، شماره 50، 142-127.

عنابستانی، زهرا (1396). آینده‌نگری تأثیرات اجتماعی ناشی از حضور ابرپروژهای شهری مطالعه موردی: مجموعه گردشگری پدیده شاندیز. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال سی‌و‌دوم، شماره 2، 151-129.

كشتكار‌قلاتي، احمدرضا؛ انصاری، مجتبی و نازي‌ديزجي، سجاد. (1389). توسعه سامانه بام سبز بر اساس معيارهاي توسعه پايدار در ایران. نشريه هويت شهر سال چهارم، شماره 6، 28-15.

گرامی، حسن؛ امیری، حمیدرضا (1395). استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و تکنولوژی‌های نوین در ساختمان‌ها در جهت بهینه‌سازی مصرف انرژی و توسعه پایدار. دومین همایش ملی عمران، معماری، شهرسازی و مدیریت انرژی. اردستان، بازیابی از https://civilica.com/doc/633756.

محمدی‌ده‌چشمه، مصطفی؛ فیروزی، محمدعلی و سعیدی، جعفر (1394). ارزیابی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی در کلان شهر اهواز. نشریه محیط شناسی، دوره چهل‌و‌یکم، شماره 2، 464-447.

محمدی، زهره؛ بابایی، یاسمن؛ ادیبیان، یاسمن و ساقی، غلامرضا (1388). راهکارهای مناسب کنترل آلودگی و تصفیه پساب‌های ورودی به رودخانه کشف‌رود مشهد با رویکرد استفاده مجدد از آنها. همایش ملی الگوهای توسعه پایداردر مدیریت آب مشهد، بازیابی از https://civilica.com/doc/79379.

مرکز آمار ایران (1395). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، شهرستان بینالود. تهران، مرکز آمار ایران.

مرکز پایش آلاینده‌های زیست‌محیطی (1399). محیط‌زیست خراسان‌رضوی. براساس داده‌های ایستگاه ماشین ابزار.

مصوبه هیئت وزیران. (۱۱/۵/۱۳۸۴). شماره تصویب‌نامه ۲۶۹۲۵/ت۳۳۵۵۵.

نجات بخش، یوسف؛ ابراهیمی‌ورکیانی، احسان (1395). طراحی یک مدل مسیریابی حمل‌و‌نقل لجستیک با الگوریتم فرا ابتکاری. چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در مدیریت، اقتصاد و حسابداری. برلین، آلمان، 18-1، بازیابی از www.sid.ir.

 

Altshuler, A. A., & Luberoff, D. E. (2003). Mega-projects: The changing politics of urban public investment. Brookings Institution Press.

Bearfield, D. & Dubnick, M. (2009). All Mega-Projects are local? Citizen participation lessons from the big dig. Public budgeting, Accounting & Financial management, Vol. 21, No. 3, 393-426.

Beil, L. (2017). "Pollution killed 9 million people in 2015". Retrieved from Sciencenews.org: Retrieved 13 December 2020

Boggia, A., Rocchi, L., Paolotti, L., Musotti, F., & Grec, s. (2014). Assessing Rural Sustainable Development potentialities using a Dominance-based Rough Set Approach. Journal of Environmental Management, No. 144, 160-167.

Douglass, M. (2010). Globalization, Mega-projects and the Environment Urban Form and Water in Jakarta. Environment and Urbanization ASIA, Vol. 1, No. 1, 45-65.

Flyvbjerg, B., Bruzelius, N., & Rothengatter, W. (2003). Megaprojects and Risk: An Anatomy of Ambition. Cambridge University Press.

Marrewijk, A. v., Clegg, S. R., Pitsis, T. S., & Veenswijk, M. (2008). Managing public–private megaprojects: Paradoxes, complexity, and project design. International Journal of Project Management, Vol. 26, No. 6, 591-600.

Mylonas, C., & Xenidis, Y. (2018). Megaproject development in the context of sustainable urban regeneration. Intrnational journal of real estate and land planing, Vol. 1, 377-384.

Oruji, S., Amini, E,. & Mahesh, T. (2015)The future form, sustainable urban design and the effect of urban infrastructures: a case study of the Region One of Tehran municipality. International Journal of the Bioflux Society, 309-323.

Priemus, H., & van Wee, B. (2013). International Handbook on Mega-projects. Massachusetts: Edward Elgar Publishing.

Santamaría, G. d. (2019). Megaprojects, the Environment and Sustainability in New York, London, Paris and Tokyo. Journal of Architecture and Planning Research, Forthcoming.

Wang, G., He, Q., Meng, X., Locatelli, G., Yu, T., & Yan, X. (2017). Exploring the impact of megaproject environmental responsibility on organizational citizenship behaviors for the environment: A social identity perspective. International Journal of Project Management, 1-13.

Yasin, B. (2017). Mega-Projects and Violations of Human Rights:The Case of Mega-dams in Developing Countries. Retrieved may 19, 2019, from https://www.academia.edu/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] * این مقاله مستخرج از رساله دکتری با عنوان تحلیل اثرات ابرپروژه‌ها بر توسعه پایدار شهری (نمونه موردی: شهر شاندیز) می‌باشد.

[2] . Rio de Janeiro

[3] . Environmental Impact Assessment

[4] . Rachel Carson 

[5] . Schumacher 

[6] . Brentland 

[7] . Gerardo del Cerro Santamaría 

[8] . Mylonas  &Xenidis

[9] . Wang et all 

[10] . Rambidzai 

[11] . Berfield & Dubnick 

[12] . Marrewijk et all 

[13] . Douglass

[14] . Megaprojects

[15] . Sustainable development

[16] . Sustainable urban development

[17] . Environmental sustainability

[18] . Environmental health

[19] . Energy Management

[20] . Pollution management

[21] . Transportation management