آینده پیش¬روی طرح های توسعه شهری در ایران از منظر رویکرد سناریونگاری (مورد مطالعه: طرح جامع شهر نورآباد)

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

احمد رضایی ¹ (دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران)
مرضیه موغلی ² (دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول))
محمدابراهیم عفیفی ³ (دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/09/29 تاریخ پذیرش : 1403/02/04 تاریخ انتشار : 1403/03/16

کلید واژه:

چکیده مقاله :

جایگاه و اهمیت طرح‌های توسعه شهری و ارزیابی آن‌ها از طریق روش‌های مختلف، همچنان موضوعی قابل توجه در عرصه‌های نظری و عملی است.طرح¬های جامع شهری به عنوان مهم¬ترین ابزار مدیریتی در مقیاس شهر در طی چند دهه که از ظهور آن می¬گذرد با مسائلی روبرو بوده که دستیابی به اهداف و نتایج مدنظر خود را با کمرنگی همراه کرده است. دستیابی به اهداف طرح¬های توسعه شهری می¬تواند عیار موفقیت، انسانی بودن و واقع نگری طرح¬ها را عیان سازد. پرداختن بـه مبحـث ارزيابي طرح های توسعه شهری ، به عنوان ابزاري مهم در راستاي سنجش تحقق پذيري و موفقيت طرح بـه شمار مي¬رود و به برنامه¬ريزان شهري كمك خواهد نمود بهتر با مشكلات تهيه و تدوين طرح¬هاي كه تهيه شده-اند، آشنا شوند. هدف اين مقاله ارزيابي تحقق¬پذيري پيشنهادهاي اصلي و تأثيرگذار در طرح جامع شـهر نورآباد ممسنی با استفاده از کاربست رویکرد آینده پژوهی است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از حیث روش¬پیمایشی در سطح اکتشافی و مبتنی بر رویکرد آینده¬پژوهی در بازه زمانی 10 ساله صورت گرفته¬است. در این پژوهش با استفاده از روش دلفی و مشارکت 30 نفر متخصص نتایج در محیط نرم افزار میک مک تحلیل شد و سپس این عوامل براساس میزان اهمیت و عدم¬قطعیت، اولویت¬بندی¬ و حیاتی¬ترین عوامل مشخص و برای شناسایی پیشران های کلیدی از نرم¬افزار (Micmac) و برای سناریونگاری از نرم افزار سناریو ویزارد استفاده شده است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که در وضعیت سناریوهای بدست آمده، وضعیت نامطلوب بر نقش مطلوب برتری دارد. در کل از 100 درصد حالت بررسی شده، حدود 20 درصد از وضعیت¬ها دارای حالت خوش¬بینانه، 22 درصد حالت وضعیت ایستا و 58 درصد حالت دارای وضعیت بدبینانه می باشند. خوش بینانه¬ترین سناریوی بدست آمده سناریوی شماره یک می¬باشد.

منابع و مأخذ:

1. آور, محمد, موغلی, مرضیه, عفیفی, محمد ابراهیم. (1400). تبیین نقش عوامل موثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری (مطالعه موردی: شهر لمزان). جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای, 11(42), 24-39.
2. افشارنیا، اعظم، زبردست، اسفندیار، و طلاچیان، مرتضی(1400). تملک اراضی شهری در طرح های توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی, 11(44 ), 15-27.
3. امانپور، سعید و امیری¬فهلیانی، محمدرضا(1394)، تحلیلی بر تقابل مشکلات مهاجران در دو جامعۀ روستایی و شهری: مورد مطالعۀ مهاجران روستایی شهر نورآباد فارس، فصلنامه توسعه محلی، دوره 7، شماره 2، شماره پیاپی 13
4. امیری فهلیانی، محمدرضا،(1397). کاربست رویکرد آینده¬پژوهی در ارزیابی و تحلیل فضایی ابعاد و مولفه¬های تاب¬آوری اجتماعی و نهادی در مناطق کلان شهری(مطالعه موردی: کلان شهر اهواز)، رساله دوره دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز
5. امین¬زاده، بهناز و رودکی، سمیه،(1396)، ارائه روشی تلفیقی برای ارزیابی طرح های تفصیلی شهری، فصلنامه هویت شهر، شماره بیست و نهم، سال یازدهم
6. پوراحمد، احمد، حاتمی نژاد، حسین و حسینی، سیدهادی،(1385)، آسیب¬شناسی طرح¬های توسعه شهری در کشور، فصلنامه پژوهش¬های جغرافیایی، شماره 58
7. تقوایی، مسعود و موسوی، میرنجف،(1386)، ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح هادی شهر مهریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 86
8. ثباتی، ‏علی‏و ‏طوسی،‏رئوفه،‏(1395)، بررسی پروژة طراحی فضای شهری حاشیة رودخانة بابل¬رود و موانع تحقق-پذیری آن، ‏فصلنامة معماری‏ سبز، ‏س 2،‏ش 3،‏ صص‏8-1.
9. حسینی جنبذی، فرزانه سادات، و کریمی، آرام (1400). بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر سبزوار). انسان و محیط زیست, 19(4 (59 پیاپی) ), 123-140.
10. حيدري، محمد تقي و انبارلو، عليرضا و رحماني، مريم و طهماسبي مقدم، حسين.(1399)، پايش زيست¬پذيري اجتماعي در مناطق فرسوده شهر با رويکرد آينده¬پژوهي (مطالعه موردي؛ بافت فرسودة بخش مرکزي شهر زنجان)، نشريه علمي جغرافيا و برنامه¬ريزي، 24(73)،صص 122-155
11. داداشپور،‏هاشم‏و‏حاجیوندی،‏نگین،‏(1397)،‏ ارزیابی میزان تحقق¬پذیری طرح¬های توسعه و عمران ناحیه¬ای در ایـران(مـورد‏ مطالعـاتی‏:‏ طرح توسعه و عمران ناحیهای ساوه)،‏آمایش محیط، ش 41، ‏صص‏71-91.
12. ربانی، طاها، (1392)، آینده پژوهی رویکردی نوین در برنامه¬ریزی با تأکید بر برنامه¬ریزی شهری، همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، دانشگاه بین¬المللی امام خمینی، دورة اول، قزوین
13. رضایی، ناصر؛ حمید؛ زرآبدب، زهرسادات و ذبیحی، حسین،(1397)، تبیین نقش عوامل موثر بر تحقق پذیری طرح های توسعه شهری(مطالعه موردی؛ شهر شیراز)، نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 9، ش 34، صص 47-58
14. زنگی¬آبادی، علی، عبدالهی، مهدی، سالک، قهفرخی، رقیه و قاسم زاده، بهنام،(1393)، ارزیابی عوامل اثرگذار بر عدم تحقق پذیری طرح های جامع شهری در ایران و چالش های مربوط به آن(مطالعه موردی؛ محور تاریخی ـ فرهنگی منطقه 6 تبریز)، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 5، ش 18، صص 41 – 58
15. زیاری, کرامت اله, حسینی, علی, بهزادی راد, مسعود. (1401). تحلیل و شناسایی پیشران‌های کلیدی راهبرد توسعه شهر (CDS) در برنامه‌ریزی شهر، رویکرد آینده‌پژوهی به مقوله شهر. فصلنامه شهر پایدار, 5(3), 39-60.
16. سجادی، ژیلا، بیرانوندزاده، مریم، رادمنش، معصومه و ویسی، رضا،(1393)، ارزیابی میران تحقق کاربری زمین در طرح های توسعه شهری با تاکید بر کاربری فضای سبز، فصلنامه پژوهش های منظر شهر، سال اول، شماره 1، بهار و تابستان، صص 45-56
17. سعیدنیا، احمد، کتاب سبز(راهنمای شهرداری¬ها)، جلد پنجم(طراحی شهری در ایران)، انتشارات سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور
18. عزیزی، محمدمهدی و آراسته، مجتبی،(1390)، ارزیابی تحقق پذیری پیش¬بینی¬های کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع شهر لار، مطالعات و پژوهش¬های شهری و منطقه ای، سال سوم، شماره یازدهم، صص 22-1
19. علی اکبری، اسماعیل، رهنمایی، محمدتقی و ابراهیمی بوزانی، مهدی،(1392)، بررسی روش¬شناسی طرح های توسعه شهری در ایران، فصلنامه جغرافیا، سال یازدهم، شماره 37، صص 97- 114
20. قربانی، رسول، جام کسری، محمد و میرزابکی، ملیحه،(1393)، ارزیابی میزان انطباق مکانی در فرایند اجرای طرح های جامع شهری(مطالعه موردی؛ طرح جامع شهر بناب)، نشریه علمی جغرافیا و برنامه¬ریزی، سال 18، شماره 49، صص 216-191
21. قربانی، رسول(1384)، تحلیل پراکنش¬های جمعیتی شهر تبریز با استفاده از روش حوزه¬بندی آماری، پژوهش-های جغرافیایی، شماره 54، انتشارات دانشگاه تهران، صص 123-137
22. مشهودی، سهراب(1386)، مبانی طرح¬های سیال شهری، شرکت پردازش و برنامه¬ریزی شهری، چاپ دوم، تهران
23. میرزایی، جهان بین، پیوسته¬گر، یعقوب و کلانتری خلیل آباد(1399)، ارائه مدل اکتشافی ـ تجربی عوامل بازدارنده تحقق¬پذیری طرح¬های جامع شهری(مطالعه موردی؛ کلان شهر شیراز)، پژوهش¬های جغرافیای انسانی، دوره 52، شماره 4، صص 1408- 1391
24. مهندسین مشاور بعد تکنیک،(1398)،طرح جامع تجدید نظر شهری نورآباد ممسنی، سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس
25. وحیدی برجی،‏ گلدیس؛ نوریان، فرشاد‏و‏عزیزی،‏محمدمهدی،‏(1396)،‏ شناسایی علل عدم تحقق کـاربری‏هـای‏ پیشـنهادی‏ در‏طـرح‏هـای‏ توسعة شهری ایران با استفاده از‏نظریة زمینه¬ای،‏ نشریة هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، دورة 22 ،ش 1،‏صص‏5-14.
26. Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F., (2003). Structural analysis with the MICMAC method & actors strategy with MACTOR method, Futures Research Methodology, No, 2.
27. Gordon, A., (2009), «Future Savvy,» American Management Association Press, New York.
28. Ejdys, J., Nazarko, J., Nazarko, L., Halicka, K., (2015), Foresight application for transport sector, in: Clean Mobility and Intelligent Systems, M. Fiorini, J-C. Lin (Eds), The Institution of Engineering and Technology, first edition, London, Pp 377-402.
29. Esayas Dube, E., 2013, Urban Planning and Land Management Cjallenges in Emerging Towns of Ethiopia: The Cace of Arba Minch, Journal of Urban and Environmental Engineering, Vol. 7, No. 2, PP. 340-348.
30. Ratciffe، J. & krawczyk E. (2011). Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban olanning، futures, 6(1), 12-14.
31. Schon, D.A., 1983, The reflective practitioner: How professionals think in action. New York: Basic Books.

متن کامل:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 47، تابستان 1403، صص 25-1

 

آینده پیش­روی طرح های توسعه شهری در ایران از منظر رویکرد سناریونگاری (مورد مطالعه: طرح جامع شهر نورآباد)

 احمد رضایی   

دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

     مرضیه موغلی

دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول)

[e-mail]

محمدابراهیم عفیفی

دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

دريافت: 29/9/1402 پذيرش: 4/2/1403

چکیده

جایگاه و اهمیت طرح‌های توسعه شهری و ارزیابی آن‌ها از طریق روش‌های مختلف، همچنان موضوعی قابل توجه در عرصه‌های نظری و عملی است.طرح­های جامع شهری به عنوان مهم­ترین ابزار مدیریتی در مقیاس شهر در طی چند دهه که از ظهور آن می­گذرد با مسائلی روبرو بوده که دستیابی به اهداف و نتایج مدنظر خود را با کمرنگی همراه کرده است. دستیابی به اهداف طرح­های توسعه شهری می­تواند عیار موفقیت،  انسانی بودن و واقع نگری طرح­ها را عیان سازد. پرداختن بـه مبحـث ارزيابي طرح های توسعه شهری ، به عنوان ابزاري مهم در راستاي سنجش تحقق پذيري و موفقيت طرح بـه شمار مي­رود و به برنامه­ريزان شهري كمك خواهد نمود بهتر با مشكلات تهيه و تدوين طرح­هاي كه تهيه شده­اند، آشنا شوند. هدف اين مقاله ارزيابي تحقق­پذيري پيشنهادهاي اصلي و تأثيرگذار در طرح جامع شـهر نورآباد ممسنی با استفاده از کاربست رویکرد آینده پژوهی است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از حیث روش­پیمایشی در سطح اکتشافی و مبتنی بر رویکرد آینده­پژوهی در بازه زمانی 10 ساله  صورت گرفته­است. در این پژوهش با استفاده از روش دلفی و مشارکت 30 نفر متخصص نتایج در محیط نرم افزار میک مک تحلیل شد و سپس این عوامل براساس میزان اهمیت و عدم­قطعیت، اولویت­بندی­ و حیاتی­ترین عوامل مشخص و برای شناسایی پیشران های کلیدی از نرم­افزار (Micmac) و برای سناریونگاری از نرم افزار سناریو ویزارد استفاده شده است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که در وضعیت سناریوهای بدست آمده، وضعیت نامطلوب بر نقش مطلوب برتری دارد. در کل از 100 درصد حالت بررسی شده، حدود 20 درصد از وضعیت­ها دارای حالت خوش­بینانه، 22 درصد حالت وضعیت ایستا و 58 درصد حالت دارای وضعیت بدبینانه می باشند. خوش بینانه­ترین سناریوی بدست آمده سناریوی شماره یک می­باشد.

واژه­های کلیدی: طرح­های توسعه شهری، طرح جامع، آینده­پژوهی، برنامه ریزی سناریو، شهرنورآباد ممسنی

 

مقدمه

ارزیابی طرح یا برنامه به این مفهوم است که طرح یا برنامه­ای که قبلاً شکل گرفته و به مرحله اجرا رسیده است، مورد بررسی قرار گیرد تا مشخص شود که آیا اهداف پیش­بینی شده تحقق یافته­اند یا خیر. داوم و انعطاف­پذیری برنامه­ریزی محل سکونت انسانی، به دلیل ارتباط آن با ارزیابی است. در جهان امروزی توسعه­های شهری و منطقه­ای همواره پیش­بینی طرح ها منطبق نیستند. اتفاقاتی نظیر تغییر سیاست­ها و امکانات دولت­ها، مهاجرت­های روستایی، بلاهای طبیعی و غیره، موانعی در راه تحقق طرح های شهری ـ منطقه­ای ایجاد می­نمایند. در نتیجه لزوم انعطاف­پذیری هدف­های کالبدی جهت هماهنگ شده با تحولات اقتصادی ـ اجتماعی همواره مطرح بوده و آگاهی از این امر بر اهمیت ارزیابی به عنوان یکی از راه­حل­های دستیابی به انعطاف پذیری در طرح های شهری افزوده است(داداش پور و حاجی وندی، 1394: 73).  مروری بر پیشــینه تحقق­پذیری طرح­های شــهری حاکی از آن است که شکاف میان برنامه­ریزی و اجرای طرح­های شهری موضوعی است که در تمام تجارب جهانی وجود دارد. به طور ایده­آل یک طرح شهری به همان صورتی که برنامه­ریزی­شــده است باید مورد اجرا قرار گیرد، اما از سویی برنامه­ریزان فاقد تجارب عملی اجرا بوده و از سویی در عمل مدیران شهری با چالش­های متعددی مواجه شده و در شرایط عدم­قطعیت مجبورند تا میان ایده­آل­گرایی بــا واقع­گرایی تعادل برقرار کنند. این وضعیت شــکافی میان برنامه­ریزی و اجرا ایجاد می­کند و منجر به عدم موفقیت طرح­های شهری در دستیابی به اهدافشان می­گردد(امین زاده و رودکی،1396: 30). به طور كلي، مباني تهيـة طرح­هـاي شـهري در ايـران برگرفته از مصوبات شورايعالي شهرسازي و معمـاري ايران و نيز متكي بر قانون تغيير نام وزارت آبـاداني و مسـكن بـه وزارت مسـكن و شهرسـازي اسـت؛ امـا سرمنشاء نظـري آن از جريان­هـاي توسـعة شـهري در سطح جهاني سرچشمه مي گيـرد(سعیدنیا، 1383: 45). جريـان توسـعة شهرنشيني در ايران نسبت به جوامع صـنعتي بـا يـك قــرن تــأخير، رخ داد، هــر چنــد فرآينــد و حتــي خصوصـيات شهرنشيــــــني در كشـورهاي توسـعه نيافته به كلي با كشورهاي صنعتي متفاوت است و در واقع يك جريان برونزا تلقي مـي­شـود، امـا در اصـل، حاصـل كـار داراي تفـاوت مـاهوي نيسـت. حاصـل توسعه، شكل گرفتن تجمعات عظيم انساني و اسـكان در مجموعه­هاي فاقد انتظام شهري است(پوراحمد و همکاران، 1385: 17). امروزه شهرها به عنوان سیستم پویا و پیچیدهای مطرح شده­اند ً که دائما بر اثر تحول تکنولوژی­های ارتباطی در عرصه مناسبات جدید فضا و شکل­های نوین آن بر میزان پیچیدگی آن افزوده می­شود، یکی از راه­حل­هایی که تاکنون برای سامان بخشیدن به سیستم پیچیده شهرها به ویژه در کشور ما به کار گرفته می­شود تهیه طرح­های توسعه و عمران شهری شهری(از جمله طرحهای جامع و هادی شهری) می­باشد(سجادی و همکاران، 1393: 46). از مجموع مطالعات انجام شده در مورد ارزیابی نتایج عملکرد طرح های جامع شهری در ایران نیز چنین برمی آید که این طرح ها در مجموع نتوانسته اند در جهت اهداف مورد نظر خود حرکت کنند. بررسی نتایج عملکرد و نارسایی های این طرح ها حاکی از آن است که شهرها در طول اجرای طرح های جامع خود، از اهداف و ایدخ آل های آن فاصله گرفته و پس از پایان دوره طرح، انطباق کمی با آینده متصوره طرح جامع داشته اند(مشهودی، 1386: 7). تهيه طرح جامع يك شهر، نيازمند شناسايي كامل و تجزيه و تحليل عميق ابعاد گسترده آن شهر و عوامـل موثر بر آن است. در اين حالت، اگر شناخت و تحليل درست از موضوع مورد نظـر صـورت نگيـرد، طبيعتـاً پيش­بيني­ها و طـرح­هـاي پيشـنهادي در ايـن ميـان، از كارايي لازم برخوردار نخواهند بود.

شهر نورآباد به عنوان مرکز اداری شهرستان ممسنی با جمعیت بالغ بر 58000 نفردر سال 1395(آمار نفوس و مسکن، 1395)، از موقعیت چهارراهی خاصی برخوردار است به گونه­ای که این شهر در مسیر عبور ترانزیت اهواز به شیراز و شهر بوشهر به یاسوج قرار گرفته است. این شهر با انواع مشکلاتی از قبیل مهاجرت خیل عظیمی از مردم روستاهای شهرستان و روستاهای اطراف به شهر نورآباد از یک سو و عدم نظارت مناسب بر توسعه‌ی فیزیکی آن از سوي دیگر، که باعث گسترش ناموزون شهر نورآباد، ضعف خدمات­رسانی و تصرف زمین­های کشاورزی درجه یک و به زیرساخت رفتن آن­ها قرار گرفته است روبه­رو می­باشد.توسعه و رشد این شهر، عموماً در قالب نظریه های برنامه ریزی مسلط قرن بیستم و طرح­ها و برنامه هایی نظیر طرح جامع اول شهر (1380) و طرح تفصیلی اول شهر تهیه شده است. در پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد آینده­پژوهی طرح­ جامع جدید شهر نورآباد(1399) از نظر محتوا و عمل در یک بازده زمانی 10 ساله مورد بررسی قرار خواهدگرفت و سناریوهای پیش­روی اجرای این طرح با استفاده از مهمترین و کلیدی­ترین پیشران­های موثر بر روند اجرای این طرح نگاشته خواهد شد. مسائل و مشکلات طرح جامع شهر نورآباد از نظر کارشناسان و متخصصان مسائل شهری در قالب تحلیل ساختاری و آینده­پژوهی مورد ارزيابی و واکاوی قرار خواهد گرفت. اين مسائل و مشکلات را می­توان از دو بعد مورد ارزيابی قرار داد، بعد اول نظام برنامه­ريزی کشور می­باشد، که بیشتر گرايش متمرکزگرايانه به طرح­های توسعه شهری دارد و جنبه دستوری دارد، بعد دوم محتوای طرح­های جامع و مشکلات اجرايی در اين حوزه می­باشد که بیشتر عنوانی مطرح می­باشند که نهايتاً اين مهم عملاً با شکست مواجه شده است.

پیشینه و مبانی نظری تحقیق

در سالهای اخیر مطالعات متعددی در جهت بررسی و آسیب­شناسی طرح­های توسعه شهری به انجام رسیده است و محققان زیادی تلاش کرده­اند تا به تبیین جایگاه طرح­های توسعه شهری در شهرهای ایران و روند تصویب، اجرا و نظارت این طرح ها و به تغییراتی که نیاز است در این طرح ها صورت گیرد بپردازند که به شماری از این پژوهش­ها در قالب جدول (1)اشاره شده است.

جدول 1 . پیشنه داخلی و خارجی پژوهش

نویسندگان(سال)	عنوان	یافته ها
Harris(2018)	از طرح جامع به سوی استراتژی توسعه شهری	پس از جنگ جهانی دوم بسیاری از کشورها برای ساماندهی کالبدی – فضايی شهرها طرحهای جامع را به کار گرفتند ولی امروزه ديگر اين طرح­ها بنا به دلايل اقتصادی، اجتماعی، زيست محیطی، مديريتی پاسخگوی نیاز شهرها نمی­باشد از اينرو برنامه ريزی استراتژيك را برای شهرهای معاصر پیشنهاد می­کند.
Mata Brown(2015)	برنامه­ريزی استراتژيك شهر لندن	در این پژوهش به ارزيابی و واکاوی مؤلفه های مؤثر بر ناکارآمدی طرح جامع پرداخته و مهمترين دلیل ناکارآمدی آن را توجه به بعد کالبدی می­داند در حالیکه برنامه­ريزی استراتژيك مجموعه تصمیم­ها و اقدامات مديريتی است که عملکرد بلند مدت توسعه هوشمندانه شهر را در نظر می­گیرد.
داداش­پور و حاجی­وندی(1394)	ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح های توسعه و عمران ناحیه­ای در ایران با مطالعه موردی طرح توسعه و عمران شهر ساوه	نتایج بدست آمده از تحقیق حاضر حاکی از آن است که در بین مولفه های ذکرشده به ترتیب حوزه کالبدی ـ فضایی، اقتصادی و اجتماعی تاثیر بیشتری در محقق شدن پیشنهادهای طرح ناحیه ای ساوه داشته­اند.
نعیمی و پورمحمدی( 1395)	شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده­ی سکونتگاه­های فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آینده­پژوهی	نتایج این تحقیق نشان می­دهد که شیوه­ی مدیریت، رشد اقتصاد ملی، مهاجرت، رویکرد محله­محوری، سیاست­های تأمین مسکن در استطاعت، کیفیت فضا و مکان، سرمایه­ی اجتماعی، قیمت زمین و مسکن بیشترین نقش را در وضعیت آینده­ی سکونتگاه­های فرودست شهری سنندج ایفا می­كنند.
افشارنیا و همکاران(1400)	تملک اراضی شهری در طرح­های توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی	به نتایج دست یافته­اند تحلیل قوانین مالکیت خصوصی بر اســاس شــاخص های عدالت و حقوق مالکانه در ایران از طریق بررسی قوانین مالکیت در اسناد مربوطه، در قالب 9 اصل از جمله سهیم شدن گروه­های نافع از طرح­های شــهری در تامین هزینه های عمومی، انتقال حق توسعه به مردم، قانونی بودن سلب مالکیت خصوصی در صورت تقدم منافع عمومی بر منافع خصوصی- فردی، و... اســتخراج شــده­اند.
حسینی و کریمی(1400)	توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی در شهر سبزوار	نتایج تحقیق نشان می­دهد که شهر سبزوار در مقایسه با سرانه پیشنهادی طرح جامع سال 1388 و سرانه­های رایج در کشور فاصله زیادی دارند. در مقایسه با طرح جامع شهر سبزوار، با کمبود 84/9 مترمربعی در کاربری­های خدماتی(تجاری، آموزشی، آموزش عالی، فرهنگی، مذهبی، اداری، بهداشتی-درمانی، پارک و فضا سبز، ورزشی) خود مواجه می­باشد.
زیاری و همکاران(1401)	تحلیل و شناسایی پیشران‌های کلیدی راهبرد توسعه شهر (CDS) در برنامه‌ریزی شهر با رویکرد آینده‌پژوهی	نتایج پژوهش نشان داد رقابت­پذیری شهری، برندسازی شهری، اثربخشی دولت، دسترسی به خدمات عمومی و برنامه ریزی راهبردی بیشترین میزان تاثیرگذاری بر فرایند راهبرد توسعه شهر را خواهند داشت که باید مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گیرد.
آور و همکاران(1401)	تبیین نقش عوامل موثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری در شهر لمزان	نتایج نشان داد که در بین زیرمعیارهای عامل موانع و مشکلات مدیریت شهری، زیرمعیار ضعف بدنه مدیریتی و عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری در رتبه اول و زیرمعیار بهبود ارتباطات بیرونی و درونی در رتبه آخر قرار گرفت. از بین زیرمعیارهای عامل مسائل و مشکلات تصویب طرح، زیرمعیار تصویب از بالا و فقدان قدرت نفوذ نمایندگان مردم در تصویب طرح در رتبه اول و زیرمعیار نبود هماهنگی و همسویی در رتبه آخر قرارگرفت

 

-       سابقه تهیه طرح های توسعه شهری

در ‏واکنش ‏به ‏چالش­های ‏سرمایه­داری ‏صنعتی ‏و ‏مشکلات ‏شهری ‏و ‏با ‏تأید ‏بر ‏خردگرایی ‏و ‏تصمیم­سازی ‏مبتنی ‏بر‏ فن­شناختی،‏از‏ دهه­های ‏نخست ‏قرن‏نوزدهم،‏ برنامه­ریزی‏در‏چارچوب‏ مبانی ‏پوزیتیویسم ‏شکل‏گرفت.‏ برنامه­ریزان‏ وابسته‏ به‏این‏جریان‏فکری ‏برای ‏حل‏­مشکلات‏و‏چالش­ها،‏ درنهایت، تهیة طرح­هایی‏را‏ با‏ عنوان‏ جامع ‏که‏ برای ‏نظم‏و‏نسق‏ کاربری ‏زمین ‏به کار ‏می­رفت ‏و ‏در ‏آن­ها ‏به ‏اهداف ‏زیباشناختی ‏و ‏کارکردی ‏اهمیت ‏زیادی ‏داده ‏می­شد ‏بنیان ‏نهادند‏(اسچوون، 1983: 205). در‏ایران ‏پیشینة تهیة طرح­های جامع ‏به اواسط دهة 1340 و طرح­های تفصیلی به اواسط دهة 1350 بازمی­گردد.‏ مبانی نظری این طرح­ها منبعث از نظریات پاتریس گدس و‏نظریات کارکردگرایی منشور آتن است و متکی بر مصوبات شورای عالی ‏شهرسازی و معماری و وزارت مسکن و شهرسازی‏است(وحیدی برجی‏و‏همکاران،‏1909:‏1). طرح­های ‏جامع ‏شهری ‏طرح­های ‏فراگیری ‏هستند که ‏برای ‏نظم‏ و ‏نسق ‏بخشیدن ‏به ‏عرصه­های ‏شهری ‏و ‏تعریف‏ خطوط ‏کلی ‏توسعه،‏ پس ‏از بررسی‏ وضعیت‏ موجود‏ و ‏نیاز سنجی­های  ‏متناسب، ارزیابی‏قدرت‏عمل‏مؤلفه­های‏ تأثیرگذار ‏و‏ همچنین‏با ‏آینده­نگری ‏واقع­بینانه ‏براساس ‏افق­های ‏زمانی ‏برای ‏شهرها‏ تهیه ‏می­شود(زنگی­آبادی‏ وهمکاران،‏1393:‏46). تأمین منافع عمومی مورد خواست طرح­های توسعة شهری شامل تأمین خدمات عمومی مورد نیاز جامعه، حفاظت از ارزش­های‏طبیعی و تاریخی، ارتقای کیفیت محیط، بهبود رفت و آمد، و ...‏همچنین تنظیم چرخة تولید فضای شهری، شامل سرمایه­گذاری در املاك و‏تولید فضاهای عمومی، مسکن، بازسازی، و احیای شهری،‏اهداف کلان طرح­های جامع‏ شهری هستند(رضایی‏و‏همکاران،‏1397:‏49). در بررسی اهداف پروژه­های طراحی شهری بحث تحقق­پذیری همواره یکی از اهداف اصلی در هر پروژة مطرح است؛ زیرا وجود موانع مختلف در موارد متعددی باعث شده بسیاری از پروژه­ها در مرحلة برنامه­ریزی و طراحی باقی بماند و تحقق­پذیری آن غیرممکن شود(ثباتی و‏طوسی،‏1395:‏7).

شناخت محدوده مطالعاتی

شهر نورآباد، به عنوان مرکز شهرستان ممسنی، مساحتی بالغ بر 1789هکتار در 160 کیلومتری شمال غرب شیراز و در موتعیت 51 درجه و 32 دتیقه طول شرقی و 31 درجه و 13 دتیقه عرض شمالی قرار گرفته است. این شهر، در سال 1342 از به هم پیوستن29روستا و مکان- مزرعه در اوایل دهه 1340 به وجود آمده و در حال حاضر، هر یک از این نقاط، محله ای از شهر را تشکیل می دهند. اولین آمار رسمی جمعیت آن، مربوط به سال 1345 می باشد که جمعیت آن برابر 5271 نفر برآور گردیده است. بر اساس سرشماری های سال­های65، 75 ، و 85 و 95جمعیت شهر نورآباد به ترتیب 10984، 25333، 42243 و 52597، 57900 نفر بوده که این امر ، نشان دهنده آن است که طی این سال ها، نورآباد با رشد سریع جمعیت، روبه رو بوده است(سرشماری­های نفوس و مسکن، 1395). از زمان انتقال مرکزیت منطقه ممسنی از فهلیان بـه نورآبـاد در سـال 1341 و بـا عرضه امکانات و تسهیلات شهری و تبدیل نورآباد به یک شهر مهاجرپذیر، گسترش ساخت و سازها روی اراضی کشاورزی و تبدیل آنها به کاربری­های شهری شدت یافت و روز به روز بر ابعاد کالبدی گسترش شهر افزوده شد. (امانپور و امیری فهلیانی، 1394: 261).

 

 

نقشه(1):موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه

روش­شناسی

 

پژوهش حاضر توصیفی ـ تحلیلی و اکتشافی است. از این جهت اکتشافی که در پی تایید یا رد رابطه دو متغیر نیست و هدف آن آزمون یک فرضیه نیست، بلکه به دنبال شناسایی پیشران­های اثرگذار بر آینده طرح جامع شهر نورآباد است. روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه‌ای و میدانی می‌باشد. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی است. از تکنیک پویش محیطی و دلفی برای شناسایی متغیرها و شاخص ها استفاده شده است. در این راستا در مرحله اول برای جمع آوری متغیرها از مقالات و نوشتارهای منتشر شده در زمینه طرح های توسعه شهری استفاده گردید، سپس پرشسنامه نیمه ساختاریافته بین کارشناسان متخصص در حوزه مسائل شهری توزیع شد و از آن ها خواسته شد تا در چهارچوب ماتریس اثرات متقاطع به متغیرها، بر مبنای تاثیرگذاری و تاثیرپذیری با اعدای در طیف 0تا 3 امتیاز دهند. عدد صفر به منزله بدون تاثیر، «یک» به منزله تاثیر ضعیف،«دو» به منزله تاثیر متوسط و «سه» به معنای تاثیر زیاد می­باشد. سپس امتیازها در ماتریس متقاطع وارد شد تا تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم هر کدام از عوامل سنجیده شود و با توجه به امتیاز تاثیرگذاری و تاثیرپذیری عوامل، پیشران های کلیدی به دست آیند.

نرم افزار میک­مک یکی از بهترین نرم­افزارهایی است که جهت محاسبات ماتریس تحلیل اثرات متقاطع، طراحی شده است؛ روش این نرم­افزار بدین گونه است که ابتدا متغیرها و مولفه­های مهم در حوزه مورد نظر را شناسایی کرده و آن ها را در ماتریس اثرات وارد نموده و سپس میزان ارتباط میان این متغیرها با هم توسط خبرگان تشخیص داده می­شود (Gordon,2009:1).

جدول(2): ويژگی­هاي جمعیت شناختی خبرگان حوزه شهری

مدرس دانشگاه		جنسیت		تحصیلات			تعداد کل پاسخ دهندگان	حوزه
خیر	بلی	زن	مرد	دکتری	کارشناسی ارشد	کارشناسی
17	13	11	19	13	17	-	30	شهری

 

 

یافته­ها و بحث

 شناسایی عوامل موثر بر تحقق پذیری طرح جامع تجدید نظر شهر نورآباد ممسنی

 در پژوهش حاضر برای شناسایی متغیرهای اولیه موثر بر تحقق اهداف طرح جامع تجدید نظر از روش دلفی از طریق گروه متخصصان استفاده شده که ابتدا به جستجوی انتخاب گروه متخصصان و کارشناسان و مجریان دخیل در حوزه موضوع مورد مطالعه پرداخته شد و سپس با توجه به روش های مختلف پرسشگری، فرآیند پرسشگری و استخراج نظرات آن­ها در حوزه مورد مطالعه در مرحله نخست انجام گرفت. و در نهایت بعد از پایش متغیرها، 20 متغیر طبق جدول زیر به عنوان متغیرهای اولیه موثر بر وضعیت آینده طرح جامع شهر نورآباد انتخاب شدند.

جدول(6): شناسایی عوامل موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد

طرح جامع تجدید نظر

عوامل

شهر نورآباد

1)       کمبود اعتبارات شهرداری نورآباد 2)       نارضایتی شهروندان از عملکرد شهرداری 3)       عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی 4)       یکسانی محتوای طرح­های جامع و تفصیلی برای شهرهای مختلف 5)       فاصله زیاد بین زمان تهیه طرح­های شهری و تصویب آن­ها 6)       دخالت و اعمال سلیقه­های مسئولان و متولیان شهری 7)       نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری 8)       ارائه راهکارهای غیر منظقی و غیر قابل اجرا 9)       تصمیم­گیری نادرست مدیران شهری 10)       تراز مالی منفی شهرداری نورآباد 11)       تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد در طرح بازنگری 12)       عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی 13)       عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی 14)       عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربری­های عمومی در این طرح 15)       عدم توجه به منطقه­ای که شهر در آن واقع شده 16)       تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن 17)       عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه­ها از ضوابط طرح 18)       تقليل كمك­هاي دولتي به شهرداري­ها و تأكيد بر خودكفايي شهرداري­ها 19)       نارسايي طرح­ها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت 20)       عدم وجود درآمد پایدار در شهرداری نورآباد ممسنی

 

تحلیل کلی محیط سیستم

 براساس روش دلفی که در بالا اشاره شد، 20 متغیر به عنوان عوامل موثر بر وضعیت آینده تحقق پذیری طرح جامع تحقق پذیری شهر نورآباد ممسنی شناسایی و با روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری با نرم افزار MICMAC برای استخراج عوامل اصلی تاثیر گذار بر وضعیت آینده طرح جامع، تحلیل شدند. براساس تعداد متغیرها ابعاد ماتریس برای هر شهر 20 ×20 تنظیم شده است. تعداد تکرارها دوبار در نظر گرفته شد و درجه پرشدگی ماتریس 5/93 درصد است که نشان دهنده ضریب خوبی می باشد. از مجموع 374 رابطه قابل ارزیابی در ماتریس طرح جامع شهر نورآباد، 26 رابطه عدد صفر، 48 رابطه عدد یک، 148 رابطه عدد دو، 178 رابطه عدد سه بوده است. از طرف دیگر ماتریس شهر نورآباد ممسنی براساس شاخص­های آماری با دوبار چرخش داده ای از مطلوبیت و بهینه شدگی 100 درصد برخوردار بوده که حاکی از روایی بالای پرسشنامه و پاسخ های آن است. در ادامه تحلیل کلی محیط سیستم و در نهایت برای شناسایی پیشران ها و عوامل کلیدی موثر به بررسی پلان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرها و همچنین به بررسی رتبه بندی و میزان جابه جایی متغیرها پرداخته خواهد شد. 

 

جدول(7): تحلیل اولیه داده های ماتریس اثرات متقابل

شهر	ابعاد ماتریس	تعداد تکرار	تعداد صفرها	تعداد یک	تعداد دو	تعداد سه	جمع	درجه پرشدگی
نورآباد	20	2	26	48	148	178	374	5/93

 

جدول(8): درجه مطلوبیت و بهینه شدگی ماتریس

طرح جامع تجدیدنظر	چرخش	تاثیرگذاری	تاثیرپذیری
نورآباد	1	95%	88%
	2	100%	100%

 

شیوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی، حاکی از میزان پایداری و یا ناپایداری سیستم است. در حوزه روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری با نرم افزار MICMAC در مجموع دو نوع از پراکنش تعریف شده است که به نام سیستم های پایدار و سیستم های ناپایدار معروف هستند. در سیستم های پایدار پراکنش متغیرها به صورت L انگلیسی است- یعنی برخی متغیرها دارای تاثیرگذاری بالا و برخی دارای تاثیرپذیری بالا هستند. در سیستم های پایدار مجموعاً سه دسته متغیر قابل مشاهده است:

الف : متغیرهای بسیار تاثیرگذار بر سیستم(عوامل کلیدی)

ب : متغیرهای مستقل

ج : متغیرهای خروجی سیستم (متغیرهای نتیجه).

در این سیستم جایگاه هر یک از عوامل کاملا مشخص و نقش آن نیز به وضوح قابل ارائه است. در مقابل در سیستم های ناپایدار وضعیت پیچیده تر از سیستم­های پایدار است. در این سیستم، متغیرها در حول محور قطری صفحه پراکنده هستند و متغیرها در بیشتر مواقع حالت بینابینی از تاثیرگذاری و تاثیرپذیری را نشان می­دهند که ارزیابی و شناسایی عوامل کلیدی را بسیار مشکل می نماید. با این حال در این سیستم نیز راه هایی ترسیم شده است که می­تواند راهنمای گزینش و شناسایی عوامل کلیدی باشد(Codet et al,2003:21).

آنچه از وضعیت پراکندگی متغیرهای موثر بر وضعیت آینده طرح جامع تجدید نظر شهر نورآباد می­توان فهمید، وضعیت ناپایدار سیستم است(شکل شماره 1 سمت راست). بیشتر متغیرهای در اطراف محور قطری صفحه پراکنده­اند. به غیر از چند عامل محدود که نشان می­دهند دارای تاثیرگذاری بالایی در سیستم هستند، بقیه متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به یکدیگر برخوردارند. متغیرها دارای دو نوع تاثیرند، تاثیرات مستقیم و تاثیرات غیرمستقیم که در ادامه به تشریح آن پرداخته می­شود.

 

شکل (1): الگوی سیستم پایدار و ناپایدار(Godet et al,2003:21).

 

ارزیابی تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم متغیرها

در این بحش برای تحلیل تاثیرات متغیرها، هر کدام از روابط متغیرها توسط نرم افزار MICMAC سنجیده شده و با توجه به جدول شماره(9) میزان و درجه تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر بدست آمده است. به دلیل اینکه شیوه توزیع و پراکنش متغیرهای موثر بر وضعیت آینده طرح جامع شهر نورآباد در صفحه پراکندگی، حاکی از ناپایداری سیستم می­باشد. پنج دسته (عوامل تاثیرگذار، عوامل دو وجهی، عوامل تنظیمی، عوامل تاثیرپذیر و عوامل مستقل) قابل شناسایی هستند که در جدول شماره (9) تشریح شده اند. همچنین طبق جدول شماره(9)، عوامل کلیدی موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح جامع تجدید نظر شهر نورآباد رتبه بندی شدند.

جدول(9): میزان تاثیر مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر

ردیف	متغیر	اثرات غیرمستقیم		اثرات مستقیم
		میزان تاثیرپذیری	میزان تاثیرگذاری	میزان تاثیرپذیری	میزان تاثیرگذاری
1	کمبود اعتبارات	635	741	649	755
2	نارضایتی شهروندان	606	710	604	725
3	عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی	584	709	589	725
4	یکسانی محتوای طرح­های جامع برای شهرهای مختلف	581	694	589	694
5	فاصله زیاد بین زمان تهیه طرح های شهری و تصویب آن ها	577	612	574	604
6	دخالت و اعمال سلیقه­های مسئولان و متولیان شهرها	565	577	574	589
7	نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری	561	556	558	543
8	ارائه راهکارهای غیر منظقی و غیر قابل اجرا	546	543	543	528
9	تصمیم­گیری نادرست مدیران شهری	546	522	543	498
10	تراز مالی منفی شهرداری	541	518	543	498
11	تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد	525	513	528	498
12	عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی	509	473	513	483
13	عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی	497	470	498	483
14	عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربری­عمومی	491	468	483	483
15	عدم توجه به منطقه­ای که شهر در آن واقع شده	482	460	483	468
16	تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن	470	448	468	468
17	عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه ها از ضوابط طرح	455	408	453	392
18	تقليل كمك­هاي دولتي به شهرداري­ها	451	321	438	302
19	نارسايي طرح­ها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت	368	248	362	256
20	عدم وجود درآمد پایدار در شهرداری نورآباد ممسنی	360	246	354	252

 

 

 

 

 

 

 

جدول(10): نحوه توزیع متغیرها بر اساس طبقه بندی آن ها

طبقه بندی	متغیر
عوامل تاثیرگذار	دخالت و اعمال سلیقه­های مسئولان و متولیان شهرها، تراز مالی منفی شهرداری نورآباد ممسنی، عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربری عمومی، تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن، عدم توجه به منطقه ای که شهر در آن واقع شده
عوامل دووجهی	ارائه راهکارهای غیر منظقی و غیر قابل اجرا، تصمیم گیری نادرست مدیران شهری، عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه ها از ضوابط طرح، تقليل كمك هاي دولتي به شهرداري ها
عوامل تنظیمی	یکسانی محتوای طرح­های جامع برای شهرهای مختلف، کمبود اعتبارات، عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی، عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی، عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی
عوامل تاثیرپذیر	نارضایتی شهروندان، تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد، نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری
عوامل مستقل	نارسايي طرح­ها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت،

 

طبق جدول(10)، در بین 19 متغیر مورد مطالعه، پنج متغیر شامل: دخالت و اعمال سلیقه های مسئولان و متولیان شهرها، تراز مالی منفی شهرداری نورآباد ممسنی، عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربری عمومی، تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن، عدم توجه به منطقه ای که شهر در آن واقع شده به عنوان متغیر تاثیرگذار به دست آمدند.

نوع بعدی متغیرها در گراف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرهای دووجهی می باشند. این متغیرها را می­توان به دو دسته متغیرهای ریسک و متغیرهای هدف تقسیم بندی نمود. در بین متغیرهای مورد بررسی مجموعاً 4 متغیر از گروه­های مختلف جزء متغیرهای دووجهی شناسایی شدند. این متغیرها شامل: ارائه راهکارهای غیر منطقی و غیر قابل اجرا، تصمیم گیری نادرست مدیران شهری، عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه ها از ضوابط طرح، تقليل كمك هاي دولتي به شهرداري­ها بودند.

متغیرهای تنظیمی در اطراف مرکز ثقل نمودار قرار دارند و در برخی مواقع به عنوان متغیرهای اهرمی ثانویه(متغیرهای هدف ضعیف و متغیرهای ریسک ضعیف) عمل می­کنند. در گراف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرهای موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد 5 متغیر شامل؛یکسانی محتوای طرح­های جامع برای شهرهای مختلف، کمبود اعتبارات، عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی، عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی، عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی  قرار گرفته­اند.

نوع بعدی متغیرها، متغیرهای تاثیرپذیر یا نتیجه می­باشند. جایگاه این متغیرها در نمودار در جنوب شرقی پلان تاثیرگذاری ـ تاثیرپذیری می باشند. این متغیرها دارای تاثیرگذاری بسیار پایین و تاثیرپذیری بسیار بالا هستند. در پژوهش حاضر متغیرهای؛  نارضایتی شهروندان، تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد، نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری محلات به عنوان متغیرهای تاثیرپذیر یا نتیجه به دست آمدند.

آخرین متغیر شناسایی شده در گراف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری عوامل مورد بررسی متغیرهای مستقل هستند؛ این متغیرها دارای میزان تاثیرپذیری و تاثیرگذاری پایینی هستند که در قسمت جنوب غربی صفحه پراکندگی متغیرها قرار گرفته اند. در این پژوهش، متغیر، نارسايي طرح­ها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت، شناسایی شد،این گونه متغیرها هیچ گونه واکنشی در دیگر متغیرها ایجاد نمی­کنند.

 

شکل(2)گراف روابط غیرمستقیم نیروهای پیشران مؤثر  بر تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد فارس را نشان می دهد(خروجی نرم افزار میک مک)

چگونگی و نحوه روابط مستقیم و غیرمستقیم هر کدام از متغیرهای شناسایی شده در نرم افزار میک­مک، در پنج پوشش: 5 درصد، 25 درصد، 50 درصد، 75 درصد و 100 درصد مورد تحلیل قرار گرفتند. هر کدام از این پوشش ها، روابط ضعیف، میانه و قوی بین متغیرها را نشان میدهد(شکل2و3).

گراف اثرگذاری نشان دهنده­ی روابط بین متغیرها و چگونگی اثرگذاری آن­ها بر یکدیگر است. این گراف در قالب خطوط قرمز و آبی نشان داده می­شود. در این گراف اندازه گیری تاثیرات بسیار ضعیف، تاثیرات ضعیف، تاثیرات متوسط، تاثیرات نسبتاً قوی و تاثیرات بسیار قوی وجود دارد. خطوط قرمز نشان دهنده اثرگذاری شدید عوامل بر یکدیگر است و خطوط آبی، با تفاوت در ضخامت، روابط متوسط تا ضعیف را نشان می دهد.

 

 

شکل(3). پلان چرخه اثرگذاری یا تأثیرات مستقیم بین عوامل و روابط بین عوامل با شدت 50 درصد

-       ماتريس اثر - وابستگی مستقيم و پراکندگی شاخص­ها

در تحلیل ماتریس اثر ـ وابستگی، بایستی به نحوة چیدمان و پراکندگی فضایی شاخص­های محیط­زیست شهری باالگوی آینده­پژوهی در چارچوب شکل(4) توجّه نمود. الگوی این توزیع، ارتباط بسیار مستقیمی با پایداری یا ناپایداری طرح جامع شهر نورآباد ممسنی با رویکرد آینده­نگرانه خواهد داشت؛ به نحوی که سیستم­های پایدار ضمن دارا بودن شاخص­هایی با میزان تأّثیرگذاری و تأّثیرپذیری بالا، متغیّرها نیز در آن دارای توزیعی نرمال در دیگر سطوح نمودار هستند. و در سیستم­های ناپایدار توزیع متغیّرها، الگوی یکسان و نُرمالی ندارند و اکثر شاخص­­ها یا گرایش به بالا یا پایین بودن دارند. از همین رو، با توجّه به شکل(4) و تحلیل­های صورت گرفته، می­توان دریافت که پیشران های موثر بر تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد ممسنی با در نظر گرفتن نمودار تحلیل اّترـ وابستگی در وضعیت پایدارقرار دارد. و نشان­دهنده ثبات متغیرهای تاثیرگذار و تداوم تاثیر آنها بر سایر متغیرهاست. هركدام از متغیرها با توجه میزان تأثیرگذاری وتأثیرپذیری در مکان خاصی در نمودار قرار می­گیرند. طبق شکل(4-5) موقعیت متغیرها درنمودار بیانگر وضعیت آنها درسیستم و نقش آنها درپویایی و تحولات سیستم درآینده است.

 

شکل(4): موقعیت قرارگیری هر یک از عوامل­در تأثیرگذاری وتأثیرپذیری به صورت مستقیم(خروجی نرم افزار میک­مک)

سهم اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم به صورت مقایسه­ای

با توجه به اینکه برای محاسبات اثرهای غیرمستقیم نرم­افزار را چندبار به توان می­رساند، جمع اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم اعداد چندرقمی درمی­آید و مقایسه آن با اثرهای مستقیم دشوار می­شود. در جدول(6) سهم عوامل از کل اثرگذاری و اثرپذیری بر اساس مستقیم و غیرمستقیم نشان داده است. چنان که مشاهده می­شود، ده عامل در ستون اثرگذاری بیشترین سهم را در اثرگذاری مستقیم داشته­اند.

جدول(11): فهرست طبقه بندی شده عوامل با بیشترین سهم در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

رتبه	شاخص	اثرگذاری مستقیم	شاخص	اثرپذیری مستقیم	شاخص	تاثیرگذاری غیرمستقیم	شاخص	اثرپذیری غیرمستقیم
1	یکسانی محتوای طرح	603	نارضایتی	637	یکسانی طرح	598	نارضایتی	628
2	زمان تهیه	558	تصمیم گیری نادرست	615	دخالت مسئولین	558	تصمیم گیری	605
3	دخالت مسئولین	558	کارایی	615	زمان تهیه	557	کارایی	605
4	ارتباط با مشاور	558	راهکارهای غیرمنطقی	580	ارتباط با مشاور	554	راهکار غیرمنطقی	574
5	راهکارهای غیرمعقول	558	کمبود اعتبار	523	راهکار غیرمنطقی	551	تراز منفی	525
6	عدم توجه به شرایط محلی	546	شرایط محلی	523	کمک دولتی	548	کمبود درآمد	523
7	کمک دولتی	546	تراز مالی منفی	523	شرایط محلی	541	شرایط محلی	522
8	کمبود اعتبار	535	زمان تهیه	512	کمبود درآمد	533	زمان تهیه	517
9	عدم توجه به منطقه شهری	535	نارسایی	512	درآمد پایدار	532	نارسایی	512
10	عدم وجود درآمد پایدار	535	تاکید بر تهیه	501	منطقه شهری	531	تاکید بر تهیه	500

منبع:(یافته های پژوهش، 1402)

همانطور که در جدول(11) مشاهده می­شود ده عاملی که در ستون اثرگذاری مستقیم بیشترین نقش را داشته اند، عبارتند از (یکسانی محتوای طرح، زمان تهیه طرح، دخالت مسئولین، عدم ارتباط با مشاور، راهکار های غیرمعقول، عدم توجه به شرایط محلی، نبود کمک دولتی، کمکبود اعتبار و عدم وجود درآمد پایدار) ودر اثرگذاری غیرمستقیم نیز عوامل(نارضایتی، تصمیم­گیری نادرست، عدم وجود کارایی، تراز مالی منفی، کمبود درآمد، زمان تهیه طرح بیشترین سهم را داشته­اند.

همچنین، برحسب ماتریس اثرگذاری و وابستگی بالقوّة مستقیم و غیرمستقیم در (شکل5) ،می­توان گفت که شاخص یکسانی محتوای طرح، در رتبة اوّل تأّثیرگذاری مستقیم و همچنین در رتبه اول تاثیرگذاری غیرمستقیم قرار گرفته است. در قسمت راست شکل(5)،متغیر یکسانی محتوای طرح در ردة اوّل بیشترین میزان وابستگی غیرمستقیم و دخالت مسئولین در رتبه دوم قرار دارد. در حالی که در میزان اّثرگذاری بالقوّه، یکسانی محتوای طرح  در رتبه اول و زمان تهیه طرح دررتبة دوم قرار دارد. در این راستا، با توجّه به 20 متغیر کلّی بررسی شده، 20 نیروی پیشران کلیدی نیز به ترتیب از بیشترین به کمترین اهمیت به صورت ذیل قابل ارائه است.

 

شکل(5): طبقه­بندی متغیرها بر حسب تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

 

شناسايي سناريوهاي مطلوب با روش CIB 

پس از تكميل ساختار تحليل اثرات متقاطع و شناسايي پيشران هاي شگفت انگيز، براي پرهيز از تناقضات و تضادها بايد فرض­هاي سناريو از نقش دوگانه هركدام از توصيف­گرها براي اثرگذاري روي منبع و هدف، پيكربندي خوبي ارايه دهند. در تهيه پرسشنامه پيشران­هاي كليدي، به اين نكته بايد توجه كرد كه سازگاري دروني ماتريس ايجاد شده يك سناريو، نيازمند انتخاب متغيرهاي توصيف­گر به روشي است كه تضمين مي­كند، كه هيچ متغير ديگري از يك توصيف­گر يكسان، از جانب آثار تركيبي ديگر توصيف­گرها، به اين متغير توصيف­گر قوياً ترجيح داده نمي­شود. براي تدوين و طراحي سناريوهاي محتمل از ميان 10 پیشران كليدي كه از طريق­الگورتيم متقاطع شناسايي شده بودند، در نهايت توصيف كننده­هاي كليدي با قواعد كدگذاري شده در روش،CIB ماتريس­بندي و دوباره در اختيار متخصصان و خبرگان قرار گرفت. با توجه به آینده­نگري عامل­هاي كليدي يك ماتريس 20*20 با اين مفهوم اگر در وضعیت تهیه تا اجرای طرح هر يك از وضعيت­هاي سه­گانه تغييري رخ دهد، چه تأثيري بر روند تحقق­پذیری طرح خواهد گذاشت، نگارش شد. بدين صورت كه بر اساس قضاوت­های پيش­رو، ارتباطات و تعاملات مؤلفه­ها و فرايندهاي ساختار يافته، سناريوهايي درباره آينده شكل مي­گيرد.

جدول(12): وضعیت هر یک از عوامل به تفکیک هر سناریو

سناریو عامل		Senario No. 1	Senario No. 2	Senario No. 3	Senario No. 4	Senario No. 5
عامل 1	یکسانی محتوای طرح	A1	A3	A3	A3	A3
عامل 2	فاصله تصویب طرح	B1	B3	B3	B3	B3
عامل 3	دخالت مسئولین	C1	C3	C3	C3	C3
عامل 4	ارتباط با مشاور	D1	D3	D3	D3	D3
عامل 5	راهکار غیرمعقول	E1	E3	E3	E3	E3
عامل 6	مشارکت مردمی	F1	F3	F3	F3	F3
عامل 7	کمک دولتی	G1	G2	G2	G2	G2
عامل 8	کمبود اعتبارات	H1	H2	H2	H2	H2
عامل 9	عدم توجه به حوزه شهری	I1	I2	I3	I2	I3
عامل 10	درآمد پایدار	J1	J2	J2	J3	J3

ماخذ: (محاسبات نگارندگان: 1402)

در وضعیت های سناریوهای بدست آمده، وضعیت نامطلوب بر نقش مطلوب برتری دارد. در کل از 100 درصد حالت بررسی شده، حدود 20 درصد از وضعیت ها دارای حالت خوش بینانه، 22 درصد حالت وضعیت ایستا و 58 درصد حالت دارای وضعیت بدبینانه می باشند. خوش بینانه­ترین سناریوی بدست آمده سناریوی شماره یک می باشد و بهبود وضعیت تحقق پذیری طرح جامع شهری باید مبتنی بر این سناریو باشد. بدترین سناریو ممکن سناریو شماره 5 می باشد که بیشتر بر وضعیت بدبینانه نسبت به آینده حرکت می کند(جدول12).

نتیجه­گیري و ارائه پیشنهادها

طرح­های توسعه شهری مهم­ترين ابزار اصلی تحقق نیافتن طرح­ها است. ساماندهي كالبدي شهرها است و انواع اقدامات و صدور انواع مجوزهاي عمراني بر اساس آنها انجام مي­شود؛ اما موفقيت اين طرح­ها همواره مورد سؤال و ترديد بوده است؛ زيرا اين طرح­ها نه تنها در تحقق اهداف مورد نظر  ناكام بوده­اند، بلكه در مواردي خود مشکلات جديدي را نيز ايجاد کرده­اند طرح­هاي توسعه شهري در ايران و نيز در ساير نقاط جهان داراي کارکرد مناسب و مورد انتظار برنامه ريزان، مديران شهري، و مردم نبوده است و غالبا  درصد بسيار کمي از پيشنهادهاي آن­ها تحقق مي‌يابد. یکی از مهم­ترین و عام ترین این طرح­ها تهیه و اجرای طرح جامع شهری است که سابقه آن در ایران به سال های قبل از انقلاب اسلامی باز می­گردد. به رغم چشم اندازهای مطلوب در نظر گرفته شده برای این طرح­ها، شواهد تهیه و اجرای چندین ساله آن در کشورمان نشان می­دهد با وجود صرف هزینه های کلان برای تهیه این طرح ها میزان تحقق پذیری آن نامطلوب بوده است(میرزایی و همکاران، 1399: 1404).ابتدا برای شناسایی متغیرهای اولیه موثر بر وضعیت آینده از طریق گروه متخصصان (روش دلفی) و از روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری برای بررسی میزان و چگونگی تاثیرگذاری عوامل و در نهایت در شناسایی و رتبه بندی عوامل کلیدی موثر در تحقق پذیری طرح جامع تجدیدنظر شهر نورآباد استفاده شد، سپس برای تحلیل داده­ها از نرم افزار کاربردی MICMAC بهره گرفته شد. با فرآیند پرسشگری 20 متغیر طبق نظر کارشناسان شناسایی شده و در مرحله بعدی از گروه متخصصان و کارشناسان خواسته می­شود که درباره نظرات سایر اعضای دخیل نیز داوری کنند. سپس با روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری عوامل اصلی تاثیرگذار بر تحقق­پذیری طرح جامع مورد مطالعه، تحلیل شدند. براساس تعداد متغیرها ابعاد ماتریس 20 ×20 تنظیم شده است. تعداد تکرارها دوبار در نظر گرفته شد و درجه پرشدگی ماتریس 5/93 درصد است که نشان دهنده ضریب خوبی می باشد. از مجموع 374 رابطه قابل ارزیابی در ماتریس طرح جامع شهر نورآباد، 36 رابطه عدد صفر، 48 رابطه عدد یک، 148 رابطه عدد دو، 178 رابطه عدد سه بوده است. از طرف دیگر ماتریس طرح جامع شهر نورآباد براساس شاخص­های آماری با دوبار پرخش داده­ای از مطلوبیت و بهینه شدگی 100 درصد برخوردار بوده که حاکی از روایی بالای پرسشنامه و پاسخ های آن است. آنچه از وضعیت پراکندگی متغیرهای موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح تجدید نظر شهر نورآباد می­توان فهمید، وضعیت ناپایدار سیستم است. بیشتر متغیرهای در اطراف محور قطری صفحه پراکنده­اند. به غیر از چند عامل محدود که نشان می­دهند دارای تاثیرگذاری بالایی در سیستم هستند، بقیه متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به یکدیگر برخوردارند. به همین خاطر متغیرها با توجه به تاثیرگذاری و تاثیرپذیری در 5 گروه متغیرهای تاثیرگذار، متغیرهای دو وجهی(متغیرهای ریسک و متغیرهای هدف)، متغیرهای تنظیمی، متغیرهای تاثیرپذیر یا نتیجه سیستم و متغیرهای مستقل تقسیم بندی شدند. نتایج حاکی از آن است که ده عاملی که در ستون اثرگذاری مستقیم بیشترین نقش را داشته­اند، عبارتند از (یکسانی محتوای طرح، زمان تهیه طرح، دخالت مسئولین، عدم ارتباط با مشاور، راهکار های غیرمعقول، عدم توجه به شرایط محلی، نبود کمک دولتی، کمبود اعتبار و عدم وجود درآمد پایدار) ودر اثرگذاری غیرمستقیم نیز عوامل(نارضایتی، تصمیم­گیری نادرست، عدم وجود کارایی، تراز مالی منفی، کمبود درآمد، زمان تهیه طرح بیشترین سهم را داشته­اند. مقایسه بین پژوهش­های گذشته و پژوهش حاضر نشان می­دهد که، از بین پژوهش­های صورت گرفته درباره موضوع طرح های توسعه شهری، نتایج مطالعات صرافی و همکارانش (1394)نیز نشان می­دهد که با وجود تحولات گسترده سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی در کشور و به تبع آن افزایش سطح آگاهی و دانش عمومی، وضعیت برنامه ریزی شهری در ایران تغییر چندانی نکرده است و طرح­های شهری همچنان بر همان سبک و سیاق گذشته تهیه می­شوند. نگاهی گذرا به بازخورد طرح­های شهری اجرا شده در کشور می­تواند تردیدهای جدیدی را نسبت به روش کنونی و سنتی برنامه ریزی ایجاد کند و نتایج این پژوهش هم راستا با پژوهش حاضر می باشد. همچین با نتایج پژوهش پوراحمد و حاتمی نژاد(1385)، که تحت عنوان «آسیب شناسی طرح­های توسعه شهری در کشور»به انجام رسیده است و به این نتیجه رسیده اند، که با وجود چهار دهه از تهیه و اجرای اين طرح­ها در عمل موفقیت چندانی حاصل نشده است هم راستا می باشد. این پژوهش همچنین هم راستا یا پژوهش عزیزی و آراسته (1390)، که در تحقیقی به ارزیابی تحقق­پذیری پیش­بینی­های کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع شهر لار پرداخته­اند می­باشد. هدف اين مقاله ارزيابي تحقق­پذيري پيشنهادهاي اصلي و تأثيرگذار در طرح جامع شـهر نورآباد ممسنی است. روش تحقيق به كار رفته در اين پژوهش، بر پايه روش ارزيابي كمي است. يافته­هاي اين تحقيـق نشـان مي­دهد كه اغلب پيش­بيني­هاي سطوح و سرانه كاربري­ها در اين طرح، با توجه به پيش­بينـي افـق جمعيتـي شـهر، نادرست بوده است. در جمع­بندی پژوهش می­توان گفت که موفقیت در دستیابی به اهداف همه جانبه تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد وابسته به تعامل موثر بین عوامل کلیدی است. از مهم­ترین نتایج تحقیق آن است که با استفاده از عوامل شناسایی شده و با در نظر گرفتن میزان اولویت و اثرگذاری آن­ها بر یکدیگر می­توان وضعیت پایداری آینده طرح جامع شهر نورآباد را سنجید و راهکارهای حفظ وضعیت مطلوب و یا تبدیل وضعیت نامطلوب به مطلوب را در ابعاد مختلف تدوین و اجرا کرد. با توجه به اینکه یکی از مهم ترین عوامل کلیدی موثر بر عدم تحقق پذیری اهداف طرح جامع تجدیدنظر شهر نورآباد ضعف اعتبارات و نبود درآمد پایدار در این شهر می باشد در نتیجه تمرکز پیشنهادهای پژوهش حاضر بر ایجاد درآمد پایدار در این شهرداری برای رفع معضلات این شهر و همچنین رسیدن به اهداف طرح­های توسعه شهری و طرح جامع این شهر می­باشد. در راهبردهای زیر را می­توان برای بهبود وضعیت تحقق پذیری طرح جامع این شهر در نظر گرفت:

1-       تلاش برای ایجاد درآمد پایدار و کاهش وابستگی شهرداری به درآمدهای ناپایدار همچون تخلفات ساختمانی

2-       در فرآیاد تهیه طرح های شهری حساسیت بیشتری از جانب مدیران و مسئولین شهری صورت پذیرد.

3-       به مطالعات اجتماعی در طرح ها بهای بیشتری داده شود.

4-       مشـاركت هـر چـه بيشـتر شـهروندان در برنامه­هاي مختلف شهر نورآباد

5-       طولانی شدن روند تصویب طرح جامع شهر نورآباد خود عاملی بر عدم تحقق پذیری اهداف این طرح می باشد با توجه به اینکه این طرح بایستی در سال 1398 اجرایی شده باشد اما متاسفانه بعد از دو سال هنوز تصویب و به مرحله اجرا نرسیده است، پس مدیریت شهری بایستی تلاش خود را در جهت اجرایی شدن این طرح به انجام برساند.

6-       فراهم آوردن زمینه مشارکت بخش خصوصی برای ایجاد درآمد پایدار 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1.       آور, محمد, موغلی, مرضیه, عفیفی, محمد ابراهیم. (1400). تبیین نقش عوامل موثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری (مطالعه موردی: شهر لمزان). جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای, 11(42), 24-39.

2.       افشارنیا، اعظم، زبردست، اسفندیار، و طلاچیان، مرتضی(1400). تملک اراضی شهری در طرح های توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی, 11(44 ), 15-27.

3.       امانپور، سعید و امیری­فهلیانی، محمدرضا(1394)، تحلیلی بر تقابل مشکلات مهاجران در دو جامعۀ روستایی و شهری: مورد مطالعۀ مهاجران روستایی شهر نورآباد فارس، فصلنامه توسعه محلی، دوره 7، شماره 2، شماره پیاپی 13

4.       امیری فهلیانی، محمدرضا،(1397). کاربست رویکرد آینده­پژوهی در ارزیابی و تحلیل فضایی ابعاد و مولفه­های تاب­آوری اجتماعی و نهادی در مناطق کلان شهری(مطالعه موردی: کلان شهر اهواز)، رساله دوره دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز

5.       امین­زاده، بهناز و رودکی، سمیه،(1396)، ارائه روشی تلفیقی برای ارزیابی طرح های تفصیلی شهری، فصلنامه هویت شهر، شماره بیست و نهم، سال یازدهم

6.       پوراحمد، احمد، حاتمی نژاد، حسین و حسینی، سیدهادی،(1385)، آسیب­شناسی طرح­های توسعه شهری در کشور، فصلنامه پژوهش­های جغرافیایی، شماره 58

7.       تقوایی، مسعود و موسوی، میرنجف،(1386)، ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح هادی شهر مهریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 86

8.       ثباتی، ‏علی‏و ‏طوسی،‏رئوفه،‏(1395)، بررسی پروژة طراحی فضای شهری حاشیة رودخانة بابل­رود و موانع تحقق­پذیری آن، ‏فصلنامة معماری‏ سبز، ‏س 2،‏ش 3،‏ صص‏8-1.

9.       حسینی جنبذی، فرزانه سادات، و کریمی، آرام (1400). بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر سبزوار). انسان و محیط زیست, 19(4 (59 پیاپی) ), 123-140.

10.       حيدري، محمد تقي و انبارلو، عليرضا و رحماني، مريم و طهماسبي مقدم، حسين.(1399)، پايش زيست­پذيري اجتماعي در مناطق فرسوده شهر با رويکرد آينده­پژوهي (مطالعه موردي؛ بافت فرسودة بخش مرکزي شهر زنجان)، نشريه علمي جغرافيا و برنامه­ريزي، 24(73)،صص 122-155 

11.       داداشپور،‏هاشم‏و‏حاجیوندی،‏نگین،‏(1397)،‏ ارزیابی میزان تحقق­پذیری طرح­های توسعه و عمران ناحیه­ای در ایـران(مـورد‏ مطالعـاتی‏:‏ طرح توسعه و عمران ناحیهای ساوه)،‏آمایش محیط، ش 41، ‏صص‏71-91.

12.       ربانی، طاها، (1392)، آینده پژوهی رویکردی نوین در برنامه­ریزی با تأکید بر برنامه­ریزی شهری، همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، دانشگاه بین­المللی امام خمینی، دورة اول، قزوین

13.       رضایی، ناصر؛ حمید؛ زرآبدب، زهرسادات و ذبیحی، حسین،(1397)، تبیین نقش عوامل موثر بر تحقق پذیری طرح های توسعه شهری(مطالعه موردی؛ شهر شیراز)، نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 9، ش 34، صص 47-58

14.       زنگی­آبادی، علی، عبدالهی، مهدی، سالک، قهفرخی، رقیه و قاسم زاده، بهنام،(1393)، ارزیابی عوامل اثرگذار بر عدم تحقق پذیری طرح های جامع شهری در ایران و چالش های مربوط به آن(مطالعه موردی؛ محور تاریخی ـ فرهنگی منطقه 6 تبریز)، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 5، ش 18، صص 41 – 58

15.       زیاری, کرامت اله, حسینی, علی, بهزادی راد, مسعود. (1401). تحلیل و شناسایی پیشران‌های کلیدی راهبرد توسعه شهر (CDS) در برنامه‌ریزی شهر، رویکرد آینده‌پژوهی به مقوله شهر. فصلنامه شهر پایدار, 5(3), 39-60.

16.       سجادی، ژیلا، بیرانوندزاده، مریم، رادمنش، معصومه و ویسی، رضا،(1393)، ارزیابی میران تحقق کاربری زمین در طرح های توسعه شهری با تاکید بر کاربری فضای سبز، فصلنامه پژوهش های منظر شهر، سال اول، شماره 1، بهار و تابستان، صص 45-56

17.       سعیدنیا، احمد، کتاب سبز(راهنمای شهرداری­ها)، جلد پنجم(طراحی شهری در ایران)، انتشارات سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور

18.       عزیزی، محمدمهدی و آراسته، مجتبی،(1390)، ارزیابی تحقق پذیری پیش¬بینی¬های کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع شهر لار، مطالعات و پژوهش¬های شهری و منطقه ای، سال سوم، شماره یازدهم، صص 22-1

19.       علی اکبری، اسماعیل، رهنمایی، محمدتقی و ابراهیمی بوزانی، مهدی،(1392)، بررسی روش­شناسی طرح های توسعه شهری در ایران، فصلنامه جغرافیا، سال یازدهم، شماره 37، صص 97- 114

20.       قربانی، رسول، جام کسری، محمد و میرزابکی، ملیحه،(1393)، ارزیابی میزان انطباق مکانی در فرایند اجرای طرح های جامع شهری(مطالعه موردی؛ طرح جامع شهر بناب)، نشریه علمی جغرافیا و برنامه­ریزی، سال 18، شماره 49، صص 216-191

21.       قربانی، رسول(1384)، تحلیل پراکنش­های جمعیتی شهر تبریز با استفاده از روش حوزه­بندی آماری، پژوهش­های جغرافیایی، شماره 54، انتشارات دانشگاه تهران، صص 123-137

22.       مشهودی، سهراب(1386)، مبانی طرح­های سیال شهری، شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری، چاپ دوم، تهران

23.       میرزایی، جهان بین، پیوسته­گر، یعقوب و کلانتری خلیل آباد(1399)، ارائه مدل اکتشافی ـ تجربی عوامل بازدارنده تحقق­پذیری طرح­های جامع شهری(مطالعه موردی؛ کلان شهر شیراز)، پژوهش­های جغرافیای انسانی، دوره 52، شماره 4، صص 1408- 1391

24.       مهندسین مشاور بعد تکنیک،(1398)،طرح جامع تجدید نظر شهری نورآباد ممسنی، سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس

25.       وحیدی برجی،‏ گلدیس؛ نوریان، فرشاد‏و‏عزیزی،‏محمدمهدی،‏(1396)،‏ شناسایی علل عدم تحقق کـاربری‏هـای‏ پیشـنهادی‏ در‏طـرح‏هـای‏ توسعة شهری ایران با استفاده از‏نظریة زمینه­ای،‏ نشریة هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، دورة 22 ،ش 1،‏صص‏5-14.

26.       Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F., (2003). Structural analysis with the MICMAC method & actors strategy with MACTOR method, Futures Research Methodology, No, 2.

27.       Gordon, A., (2009), «Future Savvy,» American Management Association Press, New York.

28.       Ejdys, J., Nazarko, J., Nazarko, L., Halicka, K., (2015), Foresight application for transport sector, in: Clean Mobility and Intelligent Systems, M. Fiorini, J-C. Lin (Eds), The Institution of Engineering and Technology, first edition, London, Pp 377-402.

29.       Esayas Dube, E., 2013, Urban Planning and Land Management Cjallenges in Emerging Towns of Ethiopia: The Cace of Arba Minch, Journal of Urban and Environmental Engineering, Vol. 7, No. 2, PP. 340-348.

30.       Ratciffe، J. & krawczyk E. (2011). Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban olanning، futures, 6(1), 12-14.

31.       Schon, D.A., 1983, The reflective practitioner: How professionals think in action. New York: Basic Books.