بررسی تاثیر احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی با در نظر گرفتن نقش تعدیلگری کیفیت حسابرسی
محورهای موضوعی : پژوهش های مالی و رفتاری در حسابداری
مهدی فیل سرائی
1
*
,
فاطمه صفایی محمدی
2
1 - استادیار، گروه حسابداری، مؤسسۀ آموزش عالی حکیم طوس، مشهد، ایران
2 - گروه حسابداری، مؤسسۀ آموزش عالی حکیم طوس، مشهد، ایران
کلید واژه: احساسات سرمایه‌گذاران, بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی, ریسک حسابرسی, کیفیت حسابرسی ,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر بدنبال بررسی تاثیر احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی با در نظر گرفتن نقش تعدیلگری کیفیت حسابرسی در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد. بدین منظور جهت آزمون فرضیه‌های پژوهش با استفاده از روش حذف سیستماتیک، نمونه ای متشکل از 137 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال های 1394 لغایت 1402 انتخاب گردید. برای تجزیه وتحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها از رگرسیون چندگانه و نرم‌افزار Eviews10 استفاده گردید. یافته‌های به دست آمده حاکی از آن است که بین احساسات سرمایه‌گذاران و ریسک حسابرسی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین بین بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. ازطرفی کیفیت حسابرسی رابطه بین احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی را تضعیف می‌کند. بررسی تعامل بین متغیرهای رفتاری سرمایه‌گذاران و عملکرد حسابرسی، به‌ویژه در بستر بازارهای نوظهور مانند ایران، ضرورتی انکارناپذیر دارد. چنین تحقیقاتی می‌تواند به نهادهای نظارتی، حسابرسان، مدیران مالی و سیاست‌گذاران کمک کند تا درک دقیق‌تری از ریشه‌های رفتاری نوسانات ریسک حسابرسی داشته باشند و راهکارهای مناسبی برای بهبود کیفیت گزارشگری مالی و ارتقاء اعتماد سرمایه‌گذاران ارائه دهند.
This study seeks to investigate the effect of investors' sentiments and institutional investors' negligence on audit risk considering the moderating role of audit quality in companies listed on the Tehran Stock Exchange. For this purpose, a sample of 137 companies listed on the Tehran Stock Exchange was selected using the systematic elimination method from 2015 to 2023 to test the research hypotheses. Multiple regression and Eviews10 software were used to analyze the data and test the hypotheses. The findings indicate that there is a positive and significant relationship between investors' sentiments and audit risk. There is also a positive and significant relationship between institutional investors' Inattention and audit risk. On the other hand, audit quality moderates the relationship between investor sentiment and institutional investor Inattention and audit risk. There is an undeniable need to examine the interaction between investor behavioral variables and audit performance, especially in the context of emerging markets such as Iran. Such research can help regulatory agencies, auditors, financial managers, and policymakers to have a more accurate understanding of the behavioral roots of audit risk fluctuations and provide appropriate solutions to improve the quality of financial reporting and enhance investor confidence.
Abbott, L. J., Parker, S., & Peters, G. F. (2004). Audit committee characteristics and restatements. Auditing: A journal of practice & theory, 23(1), 69-87.
Appel, I. R., Gormley, T. A., & Keim, D. B. (2016). Passive investors, not passive owners. Journal of Financial Economics, 121(1), 111-141.
Baker, M., & Stein, J. C. (2004). Market liquidity as a sentiment indicator. Journal of financial Markets, 7(3), 271-299.
Brav, A., Jiang, W., Ma, S., & Tian, X. (2018). How does hedge fund activism reshape corporate innovation?, Journal of Financial Economics, 130(2), 237-264.
Cao, J., He, G., & Jiao, Y. (2025). Too sensitive to fail: The impact of sentiment connectedness on stock price crash risk. Entropy, 27(4), 345.
Cassell, C. A., Drake, M. S., & Dyer, T. A. (2018). Auditor litigation risk and the number of institutional investors. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 37(3), 71-90.
Chen, T., Dong, H., & Lin, C. (2017). Institutional ownership and audit quality: evidence from Russell index reconstitutions. Available at SSRN 2849685.
Cohen, J., Krishnamoorthy, G., & Wright, A. (2010). Corporate governance in the post‐Sarbanes‐Oxley era: Auditors’ experiences. Contemporary Accounting Research, 27(3), 751-786.
Colbert, J. L. (1996). International and US standards‐audit risk and materiality. Managerial Auditing Journal, 11(8), 31-35.
Davis, A. K., Ge, W., Matsumoto, D., & Zhang, J. L. (2022). The effect of manager-specific optimism on the tone of earnings conference calls. Review of Accounting Studies, 20(2), 639–673
El Ghoul, S., Guedhami, O., Mansi, S. A., & Yoon, H. J. (2023). Institutional investor attention, agency conflicts, and the cost of debt. Management Science, 69(9), 5596-5617.
Garel, A., Martin-Flores, J. M., Petit-Romec, A., & Scott, A. (2021). Institutional investor distraction and earnings management. Journal of Corporate Finance, 66, 101801.
Hassani, M. and Yunes Hama, B. (2022). Analysis the relationship between Audit Fees & Audit Risk considering Restatement and Financial Distress. Professional Auditing Research, 2(6), 82-111. (in Persian).
Heydarpour. F., Tariverdi. Y. & Mehrabi. M. (2013). The effect of investors' emotional tendencies on stock returns, Financial Knowledge of Securities Analysis, 6(17): 1-13. (in Persian).
Kazemdokht, F. and Baradaran Hassanzadeh, F. (2023). The relationship Fee Pressure and Audit Quality. Professional Auditing Research, 3(10), 116-139. (in Persian).
Kempf, E., Manconi, A., & Spalt, O. (2017). Distracted shareholders and corporate actions. The Review of Financial Studies, 30(5), 1660-1695.
Kordestani, G. , Rezazadeh, J. , Kazemi Olum, M. and Abdi, M. (2018). The Investigation of Audit Market Concentration Impact on Audit Fees and Audit Quality. Financial Accounting Research, 10(2). (in Persian).
Lee, G., & Fargher, N. L. (2018). The role of the audit committee in their oversight of whistle-blowing. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 37(1), 167-189.
Li, H., Yang, M., Chan, K. C., & Gao, S. (2022). Do institutional investors’ corporate site visits impact seasoned equity offering discounts? Evidence from detailed investor bids in SEO auctions. Research in International Business and Finance, 62, 101746.
Liu, C., Low, A., Masulis, R. W., & Zhang, L. (2020). Monitoring the monitor: Distracted institutional investors and board governance. The Review of Financial Studies, 33(10), 4489-4531.
Low, K.Y. (2021). The effects of industry specialization on audit risk assessments and audit-planning decisions, The Accounting Review, 79(1), 201-219.
Mock, T. J., Wright, A., & Srivastava, R. P. (1998). Audit program planning using a belief function framework. In Proceedings of the 1998 Deloitte & Touche University of Kansas Symposium on Auditing Problems (pp. 115-142).
Morshidzadeh, M. & Changiz, Sh. (2013). The relationship between institutional investors' inattention and audit quality of companies listed on the Tehran Stock Exchange, 7th International Conference on Knowledge and Technology of the Third Millennium of Economics, Management and Accounting of Iran, Tehran. (in Persian).
Nonahal nahr, A. A. & Akbarpour, S. (2019). Investigating the Effect of Auditor's Experience on Audit Fees and Audit Quality in Companies Listed in Tehran Stock Exchange. Journal of Accounting and Management Vision, 2(6), 1-16. (in Persian).
Peng, L., & Xiong, W. (2006). Investor attention, overconfidence and category learning. Journal of Financial Economics, 80(3), 563-602.
Rong, Z., Wu, X., & Boeing, P. (2017). The effect of institutional ownership on firm innovation: Evidence from Chinese listed firms. Research Policy, 46(9), 1533-1551.
Setayesh, M. H. , Aljuafari, M. S. and Namazi, N. R. (2025). The role of emerging technologies on the quality of internal audit in Iraqi public universities. Professional Auditing Research, in print. (in Persian).
Sutton, C. V. (2025). Navigating Financial Turbulence with Confidence: Preparing for Future Market Challenges, Crashes & Crises. NuovoNova Ltd..
Taylor, M. H. (2000). The effects of industry specialization on auditors' inherent risk assessments and confidence judgments. Contemporary accounting research, 17(4), 693-712.
vaez, S. A. , GHANNAD, A. , Ghalambor, M. H. and Anvari, E. (2024). Institutional investor inattention and audit quality. Accounting and Auditing Research, In print. (in Persian).
Wang, T., & Cheng, D. (2023). Executive shareholding, institutional investor shareholding and enterprise innovation. European Journal of Innovation Management, 26(6), 1744-1762.
Wu, J., Habib, A., Weil, S., & Wild, S. (2018). Exploring the identity of audit committee members of New Zealand listed companies. International Journal of Auditing, 22(2), 164-184.
Yang, J., Wu, H., & Yu, Y. (2021). Distracted institutional investors and audit risk. Accounting & Finance, 61(3), 3855-3881.
Zhang, D., Pan, X., & Ma, S. (2023). The effects of institutional investors and their contestability on firm innovation: evidence from Chinese listed firms. Research Policy, 52(10), 104872.
Financial and Behavioral Researches in Accounting
Vol. 5, No. 2, Ser No. (17), Summer 2025, pp.24490-266112
Investigating the Effect of Investors' Sentiment and Institutional Investors' Inattention on Audit Risk Considering the Moderating Role of Audit Quality
Mahdi Filsaraei1*, Fatemeh Safaei Mohammadi2
| Received: 2025/06/21 Accepted: 2025/08/29 |
Abstract The present study seeks to investigate the effect of investor sentiment and institutional investors' inattention on audit risk by considering the moderating role of audit quality in companies listed on the Tehran Stock Exchange. For this purpose, a sample of 137 companies listed on the Tehran Stock Exchange from 2015 to 2023 were selected to test the research hypotheses using the systematic elimination method. Multiple regression and Eviews10 software were used to analyze the data and test the hypotheses. The findings indicate that there is a positive and significant relationship between investor sentiment and audit risk. There is also a positive and significant relationship between institutional investors' inattention and audit risk. On the other hand, audit quality weakens the relationship between investor sentiment and institutional investors' inattention and audit risk. There is an undeniable need to examine the interaction between investor behavioral variables and audit performance, especially in the context of emerging markets such as Iran. Such research can help regulatory agencies, auditors, financial managers, and policymakers to have a more accurate understanding of the behavioral roots of audit risk fluctuations and provide appropriate solutions to improve the quality of financial reporting and enhance investor confidence. Keywords: Investor Sentiment, Institutional Investor Inattention, Audit Risk, Audit Quality. JEL classification: M42, G40 |
Background and Purpose: The present research aims to investigate the effect of investor’s sentiments and institutional investors inattention on audit risk, considering the moderating role of audit quality in companies listed on the Tehran Stock Exchange.
Methodology: This research is applied and follows a causal-post-event design. The statistical population includes all companies listed on the Tehran Stock Exchange from 2015 to 2023, and samples were selected based on systematic elimination and screening sampling. For this purpose, a sample of 137 companies listed on the Tehran Stock Exchange was chosen. Data analysis and hypothesis testing were conducted using multiple regression and Eviews10 software.
Findings: The findings indicate that there is a significant positive relationship between investor sentiments and audit risk. Additionally, there is a significant positive relationship between the institutional investor’s inattention and audit risk. Furthermore, audit quality moderates the relationship between investor sentiments, the institutional investor’s inattention, and audit risk.
Discussion: There is an undeniable need to explore the interaction between behavioral variables of investors and audit performance, especially in emerging markets like Iran. Such research can assist regulatory organizations, auditors, financial managers, and policymakers in gaining a more precise understanding of the behavioral roots of audit risk fluctuations and provide suitable solutions to improve the quality of financial reporting and enhance investor confidence. As investor sentiments increase, particularly sentiments such as excessive optimism, buying excitement, or fear of missing out, audit risk also rises. This positive and significant relationship is defined such that the more investor sentiments are influenced by market emotions, the more likely auditors are to encounter distortions, concealments, or errors in companies' financial reports. In fact, during periods of high market sentiment, companies may attempt to meet optimistic investor expectations, even if their actual performance is weaker. This can lead companies to flexible accounting judgments or even manipulate financial information.
The existence of a significant positive relationship between the institutional investor’s inattention and audit risk means that the less institutional investors (such as pension funds, insurance companies, banks, and other professional financial institutions) properly perform their supervisory role or are more passive in evaluating companies' financial performance and information transparency, the higher the likelihood of errors and fraud in companies' information, leading to increased audit risk. From the perspective of agency theory, managers (as agents) tend to prioritize their personal interests over those of the owners (shareholders) in the absence of adequate oversight. Institutional investors, due to their informational resources, expertise, and strong control incentives, can play a significant role in reducing the conflict of interest between managers and owners. However, when these investors are indifferent or passive, it creates the necessary space for opportunistic behavior by managers. As a result, the likelihood of distortion in financial reporting increases, leading to heightened audit risk. Additionally, high-quality auditing can reduce or even neutralize the effect of investor sentiments on audit risk. In other words, when the auditing process is conducted with greater accuracy and professionalism, the effects of investor sentiments and emotions on financial reporting and risk assessment will be less pronounced. In reality, investor sentiments are often dependent on market fluctuations, rumors, or news related to companies, which can lead to emotional reactions and irrational decisions. These sentiments may cause unrealistic changes in stock prices or financial analyses. However, with quality auditing, auditors can correct these fluctuations and sentiments using stringent standards and a scientific approach, preventing the issuance of financial reports influenced by emotions.
Ultimately, when a high-quality audit is conducted, it can mitigate the negative effects of institutional investors inattention on audit risk. In other words, if institutional investors are negligent in supervising and accurately evaluating companies, but the auditing process is carried out effectively and professionally, audit risks will still decrease, and inattention of these investors will have less effect on the accuracy and reliability of financial reports. In fact, when audit quality is high, auditors conduct independent oversight of companies' financial operations by strictly adhering to standards and scientific methods. This independent oversight can compensate for the negative effects of institutional investor’s inattention. Because even if institutional investors fail to oversee companies adequately, auditors can utilize their skills and expertise to identify and rectify financial and accounting risks.
| Authors retain the copyright and full publishing rights. Published by Islamic Azad University, Isfahan (Khorasgan) Branch. This article is an open access article licensed under the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) |
[1] . Assistant Professor, Department of Accounting, Hakim Toos Higher Education institute, Mashhad, Iran (Author Corresponding) (m.filsaraei@hakimtoos.ac.ir)
[2] . Department of Accounting, Hakim Toos Higher Education institute, Mashhad, Iran (Safaeefatemeh75@gmail.com)
DOI: 10.30486/FBRA.2025.140403311210087
پژوهش‌های مالی و رفتاری در حسابداری
دورۀ پنجم، شمارۀ دوم، پیاپی 17، تابستان 1404، صفحۀ 266112-24490
بررسی تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی با در نظر گرفتن نقش تعدیلگری کیفیت حسابرسی
مهدی فیل‌سرائی1*، فاطمه صفایی محمدی2
تاریخ دریافت: 31/03/1404 تاریخ پذیرش: 07/06/1404 |
|
چکیده
پژوهش حاضر به‌دنبال بررسی تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی با در نظر گرفتن نقش تعدیلگری کیفیت حسابرسی در شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران می‌باشد. بدین منظور جهت آزمون فرضیه‌های پژوهش با استفاده از روش حذف سیستماتیک، نمونه‌ای متشکل از 137 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1394 تا 1402 انتخاب گردید. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها از رگرسیون چندگانه و نرم‌افزار Eviews10 استفاده گردید. یافته‌های به‌دست‌آمده حاکی از آن است که بین احساسات سرمایه‌گذاران و ریسک حسابرسی و بین بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. از طرفی کیفیت حسابرسی رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی را تضعیف می‌کند. بررسی تعامل بین متغیرهای رفتاری سرمایه‌گذاران و عملکرد حسابرسی، به‌ویژه در بستر بازارهای نوظهور مانند ایران، ضرورتی انکارناپذیر است. چنین تحقیقاتی می‌تواند به نهادهای نظارتی، حسابرسان، مدیران مالی و سیاست‌گذاران کمک کند تا درک دقیق‌تری از ریشه‌های رفتاری نوسانات ریسک حسابرسی داشته باشند و راهکارهای مناسبی برای بهبود کیفیت گزارشگری مالی و ارتقای اعتماد سرمایه‌گذاران ارائه دهند.
واژه‌های کلیدی: احساسات سرمایه‌گذاران، بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی، ریسک حسابرسی، کیفیت حسابرسی
طبقه‌بندی موضوعی: M42، G40
مقدمه
در دهه‌های اخیر، بازارهای مالی به‌ویژه بورس‌های اوراق بهادار در کشورهای مختلف از جمله بورس اوراق بهادار تهران، با نوسانات قابل توجهی روبه‌رو بوده‌اند. این نوسانات نه‌تنها بر ارزش دارایی‌های مالی اثرگذار بوده بلکه اعتماد سرمایه‌گذاران و نیز ریسک‌های موجود در بازار را تحت‌تأثیر قرار داده است (لی و همکاران، 2022). نوسانات و تغییرات سریع در بازارهای مالی ناشی از عواملی همچون سیاست‌های اقتصادی، بحران‌های مالی جهانی، تغییرات در میزان بهره‌ها، نوسانات میزان ارز و تحولات سیاسی و اجتماعی است. این متغیرها می‌توانند احساسات و رفتارهای سرمایه‌گذاران را تحت‌تأثیر قرار داده و تصمیم‌گیری‌های آن‌ها را به سمت هیجانات کوتاه‌مدت و تحلیل‌های غیردقیق سوق دهند. در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاران اغلب به‌دنبال تصمیم‌هایی سریع و دور از تحلیل‌های دقیق و اطلاعات درست هستند (رانگ و همکاران، 2017)، این امر می‌تواند منجربه تصمیم‌های سرمایه‌گذاری اشتباه، شایعات یا ارزیابی‌های غیرمنطقی شود. احساسات مثبت یا منفی نسبت به وضعیت کلی بازار، اخبار غیررسمی و یا شایعات می‌توانند تأثیرات زیادی بر رفتار سرمایه‌گذاران بگذارند (ژانگ و همکاران، 2023). سرمایه‌گذاران و افرادی که به تحلیل‌های فوری و هیجانی متکی هستند، ممکن است اطلاعات نادرستی را مورد توجه قرار داده و یا درک نادرستی از وضعیت مالی شرکت‌ها پیدا کنند. در چنین شرایطی، احتمال وقوع اشتباهات حسابرسی و تقلب در گزارش‌های مالی شرکت‌ها بیشتر می‌شود که می‌تواند موجب افزایش ریسک‌های حسابرسی گردد.
از سوی دیگر ریسک حسابرسی به احتمال وجود اشتباهات در صورت‌های مالی و گزارش‌های حسابرسی اشاره دارد که این اشتباهات ممکن است به دلیل ضعف‌های داخلی در فرایند حسابرسی، بی‌دقتی حسابرسان یا حتی تقلب عمدی در گزارش‌های مالی به وجود آید (بیکر و استین، 2004). در این میان، هرچقدر که شفافیت اطلاعات و دقت حسابرسی بیشتر باشد، احتمال وقوع این اشتباهات کاهش می‌یابد و سرمایه‌گذاران به‌راحتی می‌توانند تصمیم‌های بهتری اتخاذ کنند؛ به‌ویژه سرمایه‌گذاران نهادی که مسئولیت‌های مالی و قانونی بیشتری دارند، باید با اطلاعات دقیق و شفاف دست به سرمایه‌گذاری بزنند. حال اگر این سرمایه‌گذاران دچار بی‌توجهی شوند، می‌توانند ریسک حسابرسی را تحت‌تأثیر قرار دهند. یکی از مهم‌ترین این پیامدها، افزایش احتمال تقلب و اشتباهات مالی است؛ زیرا کاهش نظارت بر فرایندهای حسابرسی ممکن است مدیران را به سمت دستکاری صورت‌های مالی سوق دهد. این مسئله به‌تدریج کیفیت اطلاعات مالی را کاهش داده و منجربه ارائۀ گزارش‌های غیرشفاف می‌شود. از سوی دیگر، زمانی که سرمایه‌گذاران نهادی به این ریسک توجه نکنند، شرکت‌ها ممکن است از حسابرسانی استفاده کنند که استاندارد کمتری دارند که این امر قابلیت اتکای گزارش‌های مالی را کاهش داده و اعتماد عمومی را خدشه‌دار می‌کند (لی و همکاران، 2022).
بنابراین یکی از عوامل کلیدی در شفاف‌سازی وضعیت مالی شرکت‌ها و کاهش ریسک‌های حسابرسی، کیفیت حسابرسی است (براو و همکاران، 2018). کیفیت فراوان حسابرسی شامل استفاده از روش‌های حسابرسی معتبر و ابزارهای پیشرفته برای بررسی دقیق و به‌موقع اطلاعات مالی شرکت‌ها است. حسابرسان با دقت زیاد می‌توانند از وقوع اشتباهات یا تقلب جلوگیری کرده و به‌این‌ترتیب شفافیت مالی را در بازار تقویت کنند. در نتیجه، هنگامی که کیفیت حسابرسی زیاد باشد، احتمال وقوع ریسک‌های حسابرسی کاهش می‌یابد و سرمایه‌گذاران می‌توانند با اطمینان بیشتری تصمیم‌گیری کنند. به‌عبارت دیگر، حسابرسی‌های با کیفیت زیاد می‌توانند از تأثیرات منفی احساسات یا رفتارهای غیرمنطقی سرمایه‌گذاران جلوگیری کرده و به آن‌ها کمک کنند تا تصمیم‌های مالی براساس داده‌های دقیق‌تر و شفاف‌تر اتخاذ نمایند، اما اگر کیفیت حسابرسی اندک باشد، احتمال وقوع اشتباهات مالی و تقلب در گزارش‌های مالی بیشتر خواهد شد. در این صورت، سرمایه‌گذاران به‌ویژه کسانی که به تحلیل‌های سطحی و احساسات هیجانی خود تکیه دارند، ممکن است تصمیم‌های نادرستی بگیرند که به ضرر آن‌ها تمام شود. همچنین، نبود شفافیت و کیفیت اندک حسابرسی می‌تواند به ایجاد فضای عدم اعتماد در بازار و افزایش ریسک‌های مالی منجر شود. این وضعیت می‌تواند بازار را در معرض بی‌ثباتی قرار دهد و بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری تأثیر منفی بگذارد. انجام حسابرسی باکیفیت می‌تواند میزان اثرگذاری احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی را کاهش داده یا حتی خنثی کند. به‌عبارت دیگر، وقتی فرایند حسابرسی با دقت فراوانی انجام شود، اثر هیجان و احساسات سرمایه‌گذاران بر ارزیابی ریسک‌ها کمتر خواهد شد. در واقع احساسات سرمایه‌گذاران معمولاً به نوسانات بازار، شایعات یا اخبار مرتبط با شرکت‌ها بستگی دارند و می‌توانند باعث واکنش‌های هیجانی و تصمیم‌های غیرمنطقی شوند. این هیجانات ممکن است باعث تغییرات غیرواقعی در قیمت سهام یا تحلیل‌های مالی شوند، اما اگر حسابرسی با کیفیت انجام شود، حسابرسان با استفاده از استانداردهای دقیق و رویکرد علمی، می‌توانند این احساسات را اصلاح نموده و از طرفی ریسک حسابرسی را کاهش دهند (لی و همکاران، 2022). همچنین، اگر سرمایه‌گذاران نهادی نسبت به کفایت کنترل‌های داخلی وضع‌شده و انجام فعالیت‌های نظارتی در سطح شرکت‌ها بی‌توجه باشند، اما عملیات حسابرسی کارا و اثربخش انجام شود، ریسک‌های حسابرسی کاهش خواهد یافت و بی‌توجهی این سرمایه‌گذاران، آثار کمتری بر احتمال تقلب و اشتباهات مالی ناشی از سوء استفاده‌های مدیران به دلیل نابرابری اطلاعات خواهد داشت. درواقع وقتی کیفیت حسابرسی زیاد باشد، حسابرسان با رعایت دقیق استانداردها و روش‌های علمی، نظارت مستقلی بر عملیات مالی شرکت‌ها انجام داده که نتیجۀ آن می‌تواند آثار منفی بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی را جبران کند. زیرا حتی اگر سرمایه‌گذاران نهادی در نظارت بر شرکت‌ها کوتاهی کنند، حسابرسان با استفاده از مهارت و تخصص خود می‌توانند ریسک‌های عملیاتی، رعایتی و گزارشگری را به‌درستی احصا نموده و نسبت به مدیریت آن‌ها را اقدام کنند و درنهایت ریسک حسابرسی خود را به تبع آن، کاهش دهند (ژانگ و همکاران، 2023).
با توجه به این توضیحات، تحقیق حاضر به‌دنبال بررسی رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران، بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی است و این که چگونه کیفیت حسابرسی می‌تواند به‌عنوان یک عامل تعدیل‌کننده عمل کند. به‌عبارت دیگر، هدف این تحقیق شناسایی تأثیرات منفی احساسات و رفتارهای نادرست سرمایه‌گذاران بر ریسک‌های حسابرسی و بررسی نقش کیفیت حسابرسی در کاهش این تأثیرات است. بر همین اساس پرسش اصلی این پژوهش این است که آیا کیفیت زیاد حسابرسی می‌تواند کمک کند تا آثار منفی ناشی از رفتارهای هیجانی سرمایه‌گذاران در بازارهای مالی کاهش یابد و درنهایت به کاهش ریسک‌های حسابرسی در شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران منجر شود؟
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
حسابرسی مبتنی بر ریسک یک روش نوین در حوزۀ حسابرسی است که در سال‌های اخیر به‌عنوان پرچم‌دار مبارزه با فساد شناخته شده است. این روش اصولاً بر ارزیابی دقیق و اصولی ریسک‌های موجود در یک سازمان تمرکز دارد و به حسابرسان کمک می‌کند تا به‌دنبال بهترین روش‌ها برای شناسایی، ارزیابی و کنترل این ریسک‌ها باشند. حسابرسی مبتنی بر ریسک به سازمان‌ها کمک می‌کند تا بهبود عملکرد، کارایی و اعتبار خود را افزایش دهند. این روش به حسابرسان کمک می‌کند تا ریسک‌های مختلف موجود در یک سازمان را شناسایی و دسته‌بندی کنند و به‌صورت دقیق و جامع، روندها، فعاليت‌ها و عملكردهای سازمان را ارزيابي كنند. همچنین با کمک حسابرسی مبتنی بر ریسک، حسابرسان قادر خواهند بود در رابطه با تأثيرات ريسك‌های شناسایى‌شده و عدم كنترل آن‌ها بر روى صورت‌های مالي سازمان به‌صورت صحيح اظهار نظر كنند (لی و همکاران، 2018).
هنگامی که حسابرسان شرکت‌ها، دربارۀ صورت‌های مالی که تحریف بااهمیتی دارند، نظر نامناسبی ارائه کنند، خطر حسابرسی اتفاق می‌افتد (کوهن و همکاران، ۲۰۱۷). این خطر، وقوع اشتباهات یا تحریف‌های بااهمیت در روند تنظیم و تدوین گزارش‌های مالی (خطر ذاتی و کنترل) و خطر کشف نشدن آن از طریق رسیدگی‌های حسابرس (خطر عدم کشف) را شامل می‌شود. انجام تحقیق دربارۀ تأثیر احساسات و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر شفافیت و اعتماد به بازار سرمایه و اقتصاد داشته باشد. بررسی نحوه و میزان تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران بر رفتار شرکت‌ها و حسابرسان می‌تواند به فهم بهتری از روندها و الگوهای موجود در بازار سرمایه کمک کند. بررسی اینکه چگونه احساسات سرمایه‌گذاران ممکن است بر ریسک حسابرسی تأثیر بگذارد، می‌تواند به تداوم و بهبود فرایندهای حسابرسی کمک کند (ابوت و همکاران، 2021). درواقع این تحقیقات می‌توانند به حسابرسان کمک کنند تا فهم بهتری از نیازهای سرمایه‌گذاران داشته باشند و فرایندهای حسابرسی خود را به‌گونه‌ای بهبود دهند که اعتماد سرمایه‌گذاران را حفظ کنند. اطلاعات بیشتر و شفافیت بهتر در مورد ارتباطات بین سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها و حسابرسان می‌تواند بهبود قابل ملاحظه‌ای در بازار سرمایه و اقتصاد به همراه داشته باشد. همچنین مطالعه دربارۀ تأثیر بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی حائز اهمیت می‌باشد چرا که کاهش توجه سرمایه‌گذاران نهادی می‌تواند ریسک حاکمیت شرکتی و مدیریت سود را ایجاد کند (گارل و همکاران، 2019؛ لیو و همکاران، 2020). از آنجایی که حسابرسان ریسک حسابرسی را براساس ریسک مدیریت سود مشتریان و ریسک حاکمیت شرکتی ارزیابی می‌کنند، بی‌توجهی سرمایه‌گذار نهادی احتمالاً منجربه ریسک حسابرسی بیشتر می‌شود (داویس و همکاران، 2022).
براساس نظریۀ نمایندگی، ممکن است مدیران رفتار فرصت‌طلبانه داشته باشند؛ از طرفی، برای نظارت و کنترل رفتار مدیران، حضور مالکان نهادی، عدم تقارن اطلاعاتی را کاهش می‌دهد. از طرف دیگر، این مالکان ممکن است در معرض سوگیری‌های رفتاری شوند. در واقع بی‌توجهی یا کم‌تحرکی سرمایه‌گذاران نهادی که معمولاً از تخصص و منابع اطلاعاتی بیشتری نسبت به سرمایه‌گذاران خرد برخوردارند، می‌تواند به کاهش کارایی بازار و افزایش فرصت‌های سوء‌استفاده از اطلاعات مالی بینجامد. وقتی سرمایه‌گذاران نهادی نقش نظارتی خود را به درستی ایفا نکنند، احتمال بروز تخلفات مالی افزایش می‌یابد و در نتیجه حسابرسان با ریسک بیشتری در مواجهه با اشتباهات یا تقلب‌های احتمالی مواجه خواهند شد (ساتون، 2025).
در همین راستا محققان و قانون‌گذاران به‌دنبال شناسایی عوامل مؤثر بر ریسک حسابرسی می‌باشند و تحقیقات متعددی در این زمینه صورت گرفته است به‌عنوان مثال ماک و همکاران (2018) تأثیر ویژگی هیئت‌مدیره، تیلور(2000) تأثیر کیفیت حسابرسی، لو(2021) تأثیر مدیریت سود و کولبرت (2022) تأثیر اهرم مالی بر ریسک حسابرسی را بررسی کردند.
سرمایه‌گذاران به‌عنوان استفاده‌کنندگان اصلی گزارش‌های مالی حسابرسی‌شده شناخته می‌شوند. در همین راستا تأثیر نظارت سهام‌داران بر ریسک حسابرسی مدت‌ها مورد بحث بوده است. از یک سو، با توجه به سیاست‌های شورای سرمایه‌گذاران در مورد حاکمیت شرکتی، سهام‌داران برای ارائۀ خدمات حسابرسی با کیفیت فراوان به حسابرسان مستقل متکی هستند (پنگ و شیونگ، 2006). از سوی دیگر، سهام‌داران نهادی بر فعالیت شرکت نظارت می‌کنند و نقش مهمی در محدود کردن سوء رفتار مدیریت ایفا می‌کنند (اپل و همکاران، 2016)؛ به این معنا که سرمایه‌گذاران می‌توانند مدیریت را از طریق روش‌های مستقیم دیگری نسبت به بررسی گزارش‌های مالی حسابرسی‌شده مانند تعامل با مدیران، نظارت کنند. در همین راستا احساسات سرمایه‌گذاران ممکن است بر اعتماد نسبت به دقت و صحت صورت‌های مالی شرکت‌ها تأثیر بگذارد. اگر احساسات منفی وجود داشته باشد، سرمایه‌گذاران ممکن است بیشتر به‌دنبال اطمینان از صحت گزارش‌های مالی باشند که می‌تواند تأثیر زیادی بر ریسک حسابرسی داشته باشد. به علاوه احساسات سرمایه‌گذاران ممکن است بر انتخاب حسابرس تأثیر بگذارد. اگر سرمایه‌گذاران اعتقاد داشته باشند که حسابرس فعلی ممکن است نتواند کارش را به‌صورت دقیق انجام دهد، این امر به افزایش ریسک حسابرسی منجر می‌شود.
علاوه بر اثر نظارتی که در بالا ذکر شد، سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک دعوی قضایی حسابرسان نیز تأثیر می‌گذارند. کاسل و همکاران (2018) استدلال می‌کنند از آنجایی که سرمایه‌گذاران نهادی معمولاً اقدامات گروهی علیه حسابرسان را رهبری می‌کنند، حضور سرمایه‌گذاران نهادی خطرات دعوی قضایی حسابرسان را افزایش می‌دهد. در همین راستا بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی، اشاره به کاهش میزان توجه و تمرکز آن‌ها به مواردی مانند اطلاعات مالی شرکت‌ها یا کیفیت حسابرسی دارد. این وضعیت می‌تواند تأثیرات منفی بر ریسک حسابرسی و تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری داشته باشد. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی با کیفیت اندک حسابرسی مرتبط است. این موضوع می‌تواند به عدم اعتماد در بازارهای مالی و کاهش کیفیت اطلاعات مالی شرکت‌ها منجر شود. از آنجا که سرمایه‌گذاران نهادی نقش مهمی در بازارهای سرمایه دارند، بی‌توجهی آن‌ها می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای داشته باشد (تیلور، 2000).
به دیگر سخن، کیفیت حسابرسی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی با ریسک حسابرسی داشته باشد. به‌عبارتی انجام حسابرسی باکیفیت می‌تواند اطمینان از صحت و قابل اعتماد بودن گزارش‌های مالی شرکت‌ها را افزایش دهد (گارل و همکاران، 2019). این اطمینان می‌تواند سرمایه‌گذاران نهادی را به سمت شرکت‌ها جذب کند و باعث افزایش سطح توجه و سرمایه‌گذاری آنان شود. به علاوه انجام حسابرسی باکیفیت می‌تواند بهبود فرایندهای کنترل داخلی شرکت‌ها و کاهش ریسک‌های مرتبط با عدم صحت گزارش‌های مالی را تضمین کند. این امر می‌تواند منجربه کاهش ریسک حسابرسی شود و اعتماد سرمایه‌گذاران نهادی به صحت گزارش‌های مالی را افزایش دهد. بنابراین، کیفیت حسابرسی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاری نهادی و ریسک حسابرسی داشته باشد (لی و همکاران، 2022). بنابر آنچه که گفته شد هدف پژوهش حاضر بررسی نقش کیفیت حسابرسی بر رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران و بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی در شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران می‌باشد. لذا پژوهش حاضر می‌تواند علاوه بر جنبۀ کاربردی خود که نتایج آن مورد استفاده محققان، مدیران شرکت‌ها و حسابرسان قرار می‌گیرد؛ بخشی از شکاف‌های تئوریک موجود را نیز مرتفع نماید. در ادامه به برخی از پژوهش‌های کاربردی در این زمینه اشاره شده است.
کائو و همکاران (2025) در مقاله‌ای چگونگی تأثیر ارتباط احساسات در شبکه بر ریسک سقوط قیمت سهام را ارزیابی نمودند. نمونۀ تحقیق آن‌ها شامل بازده مالی روزانۀ سهام شامل شاخصS&P 500 از 4 ژانویه 2006 تا 31 دسامبر 2021 است. این مقاله از میزان بازده مالی به‌عنوان معیاری برای سنجش احساسات سرمایه‌گذار استفاده می‌کند. میزان بازده مالی می‌تواند نشان‌دهندۀ ناهمگونی باورهای سرمایه‌گذار در بازار باشد و نقدینگی سهام‌های منفرد را نشان دهد. میزان بازده مالی بیشتر اغلب به معنای بازار داغ‌تر و احساسات زیاد سرمایه‌گذار نیز هست. نتایج نشان داد شرکت‌هایی با ارتباط احساسات بیشتر، احتمال سقوط بیشتری دارند، زیرا سیگنال‌های احساسی غیرمنطقی‌تری منتشر می‌کنند و نسبت به رفتارهای سرمایه‌گذار حساس‌تر هستند.
اِل قل و همکاران (2023) پژوهشی دربارۀ توجه سرمایه‌گذار نهادی، تضادهای نمایندگی و هزینۀ بدهی انجام دادند. داده‌های پژوهش شامل ۲۱۳۴۵ فصل - شرکت از ۱۰۹۴ شرکت در دورۀ ۱۹۹۳ تا ۲۰۱۵ است که از پایگاه داده تامسون روترز استخراج شده است. با استفاده از معیار جدیدی برای سنجش بی‌توجهی سهام‌داران که از شوک‌های برون‌زای صنعت به پرتفوی‌های سرمایه‌گذاران نهادی ساخته شده است، دریافتند که شرکت‌هایی با سهام‌داران حواس‌پرت با هزینۀ بدهی بیشتری مرتبط هستند. این اثر برای شرکت‌هایی با مدیران عامل قدرتمندتر، شرکت‌هایی با عدم تقارن اطلاعاتی بیشتر و شرکت‌هایی که در بازارهای محصول با رقابت کمتر فعالیت می‌کنند، قوی‌تر است. نتایج پژوهش آنان نشان می‌دهد که بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی منجربه افزایش تضاد نمایندگی و هزینه بدهی می‌گردد. همچنین به‌طور کلی، شواهد آن‌ها نشان می‌دهد که بی‌توجهی سهام‌داران نهادی به‌طور فزاینده‌ای اثر منفی بر قیمت اوراق قرضه دارد.
وانگ و چنگ (2023) به بررسی تأثیر بی‌اعتنایی سرمایه‌گذاران نهادی بر کیفیت حسابرسی پرداختند. این مقاله از داده‌های تابلویی شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار شانگهای و شنژن از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۰ به‌عنوان نمونۀ تحقیق استفاده می‌کند تا رابطۀ بین سهام مدیران اجرایی، سهام سرمایه‌گذاران نهادی و نوآوری شرکتی را براساس مدل‌های رگرسیون خطی چندگانه و آثار ثابت تابلویی به صورت تجربی بررسی کند. نتایج نشان می‌دهد که میزان بیشتر بی‌اعتنایی سرمایه‌گذار نهادی با تمایل کمتر به اظهارنظر مداوم، احتمال کمتر گزارشگری ضعف کنترل داخلی توسط حسابرس و احتمال بیشتر تحریف صورت‌های مالی توسط کارفرما مرتبط است. تحلیل‌های بیشتر نشان می‌دهد که این روابط براساس ریسک قضایی حسابرس، فشار حجم کاری و تخصص صنعت حسابرس متفاوت هستند. به طور کلی، یافته‌های آن‌ها نشان می‌دهد که در حالی که سرمایه‌گذاران نهادی نقش نظارتی مهمی را ایفا می‌کنند، عوامل حواس‌پرتی که با آن‌ها مواجه می‌شوند کیفیت نظارتی را که ارائه می‌کنند، تضعیف می‌کند.
یانگ و همکاران (2021) از یک معیار جدید برای سنجش بی‌توجهی (حواس‌پرتی) سرمایه‌گذاران نهادی، استفاده نمودند. دورۀ نمونه‌گیری از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ بوده که از پایگاه دادۀ تامسون روترز استخراج شده است. نمونۀ نهایی شامل ۴۴۲۶۷ مشاهده شرکت-سال بوده و براساس رگرسیون چندمتغیره تحلیل شده است. آن‌ها دریافتند حق‌الزحمۀ حسابرسی و تأخیر در گزارش حسابرسی در دوره‌هایی افزایش می‌یابد که سرمایه‌گذاران نهادی موقتاً توجه خود را بر سایر بخش‌های پرتفوی خود متمرکز می‌کنند (حواس‌پرت هستند). به‌عبارتی تأثیر حواس‌پرتی سرمایه‌گذاران بر حق‌الزحمۀ حسابرسی و تأخیر در گزارش حسابرسی برای شرکت‌هایی با نظارت ضعیف‌تر هیئت‌مدیره و اقلام تعهدی اختیاری بیشتر، برجسته‌تر است. در مجموع، نتایج نشان می‌دهد که فعالیت‌های نظارتی سهام‌داران نهادی با کاهش ریسک حسابرسی به نفع حسابرسان است.
ستایش و همکاران (1404) به بررسی تأثیر فناوری‌های نوین بر کیفیت حسابرسی در دانشگاه‌های دولتی عراق پرداختند. جامعۀ آماری این پژوهش کارکنان بخش کنترل و حسابرسی داخلی و همچنین اعضای هیئت‌علمى بخش‌هاى حسابدارى و حسابرسى در دانشگاه‌های شهرهای جنوب عراق شامل (بغداد، مستنصریه، نهرین)، کربلا، بابل، کوفه، دیوانیه و عماره می‌باشد. با توجه به معلوم بودن حجم جامعه برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران برای جامعۀ معلوم بهره‌مندى شد. براساس این فرمول و با توجه به حجم جامعۀ 500 نفر که از دانشگاهای دولتی (بغداد، مستنصریه، نهرین)، کربلا، بابل، کوفه، دیوانیه و عماره بودند، انتخاب شدند. در این پژوهش، تجزیه‌وتحلیل داده‌ها براساس مدل‌سازی واریانس‌محور و با استفاده از نرم‌افزار Smart PLS انجام گرفت. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان داد که به‌کارگیری فناوری‌های نو ظهور بر استقلال و عینیت حسابرسی، کارایی و مراقبت حرفه‌ای حسابرسی، برنامۀ تضمین و بهبود کیفیت حسابرسی داخلی و همچنین بر پشتیبانی مدیریت از حسابرسی داخلی مؤثر است.
واعظ و همکاران (1403) تأثیر انحراف توجه سرمایه‌گذاران نهادی بر کیفیت حسابرسی (با سه معیار اظهارنظر حسابرس در خصوص تداوم فعالیت، گزارش نقاط ضعف کنترل‌های داخلی و تجدید ارائۀ صورت‌های مالی) را مورد بررسی قرار دادند. این پژوهش در بازۀ زمانی سال‌های 1391 الی 1400 و با استفاده از داده‌های 132 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران که طبق روش حذف سیستماتیک انتخاب شدند، انجام شد. به‌منظور انجام فرضیه‌های پژوهش از نرم‌افزار ایویوز 10 و روش رگرسیون لوجیت استفاده شده است. یافته‌های پژوهش‌گویای این است که در صورت کم‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی نسبت به تحلیل یکسان تمام اوراق سرمایه‌گذاری‌های خود، تمایل حسابرس به اظهار نظر در مورد تداوم فعالیت و گزارش نقاط ضعف کنترل‌های داخلی کاهش یافته و احتمال تجدید ارائۀ صورت‌های مالی افزایش می‌یابد.
مرشدزاده و چنگیز (1402) به بررسی تأثیر افزایش بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر کیفیت حسابرسی پرداختند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با افزایش بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی، کیفیت حسابرسی کاهش می‌یابد. به‌منظور بررسی این موضوع، اطلاعات ۷۲ شرکت که در بازۀ زمانی ۱۳۹۴ الی ۱۴۰۰ در بورس اوراق بهادار فعال بوده‌اند، استفاده شده و آزمون فرضیه‌های پژوهش، با چهارمدل رگرسیون پانل دیتا تحلیل قرار گشته است. علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهد، متغیرهای "کاهش ریسک قانونی حسابرس مستقل"،"فشار کم حجم کاری حسابرس" و "تخصص حسابرس در صنعت" تأثیر منفی بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر کیفیت حسابرسی را کاهش می‌دهند.
کاظم‌دخت و برادران حسن‌زاده (1402) در مطالعه‌ای ارتباط بین فشار حق‌الزحمۀ حسابرسی و کیفیت حسابرسی را بررسی نمودند. در این تحقیق شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1399-1395 مورد مطالعه قرار گرفت. نمونۀ پژوهش شامل 94 شرکت می‌باشد که با استفاده از روش حذف سیستماتیک انتخاب شده است. در این تحقیق فشار حق‌الزحمۀ حسابرسی از طریق تفاوت سطح عادی حق‌الزحمۀ حسابرسی و حق‌الزحمۀ واقعی حسابرسی محاسبه شده است و معیارهای اندازه‌گیری کیفیت حسابرسی، اندازۀ حسابرس، دورۀ تصدی حسابرس، تخصص حسابرس در صنعت و استقلال حسابرس می‌باشند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد ارتباط معنی‌داری بین فشار حق الزحمۀ حسابرسی با اندازۀ حسابرس، دورۀ تصدی حسابرس و تخصص حسابرس در صنعت وجود ندارد در حالی که رابطۀ منفی معنی‌دار بین فشار هزینه‌های حسابرسی و استقلال حسابرس وجود دارد.
فرضیه‌های پژوهش
براساس مبانی نظری تشریحشده، فرضیه‌های پژوهش عبارت است از:
فرضیۀ اول: احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی اثر مثبت معناداری دارد.
فرضیۀ دوم: بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی اثر مثبت معناداری دارد.
فرضیۀ سوم: کیفیت حسابرسی تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی را تعدیل می‌کند.
فرضیۀ چهارم: کیفیت حسابرسی تأثیر بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی را تعدیل می‌کند.
روش‌شناسی پژوهش
تحقیق به لحاظ ماهیت کاربردی از نوع تحقیق علی– پس‌رویدادی است. جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران در فاصلۀ سال‌های 1394 تا 1402 بوده و نمونه‌ها براساس حذف سیستماتیک و نمونه‌گیری به شکل غربالگری انجام شده است. نمونۀ آماری شامل شرکت‌های پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران است که از شرایط زیر برخوردار باشند:
· شرکت‌هایی که قبل از سال 1394 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده باشند.
· شرکت‌هایی که از سال 1394 تا 1402 در بورس تهران حضور داشته باشند.
· شرکت‌هایی که پایان سال مالی آن‌ها 29 اسفند ماه باشند.
· شرکت‌هایی که تغییر سال مالی نداشته باشند.
· شرکت‌هایی که داده‌های مورد نظر آن‌ها در دسترس باشند.
· شرکت‌هایی که جزء بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی (شرکت‌های سرمایه‌گذاری، واسطه‌گری مالی، شرکت‌های هلدینگ، بانک‌ها و لیزینگ) نباشند.
پس از اعمال شرایط فوق، تعداد 137 شرکت به‌عنوان نمونه انتخاب شدند.
براي جمع‌آوري اطلاعات به‌منظور تدوين مباني و مفاهيم نظري از روش کتابخانه‌اي استفاده شده است و به‌منظور دستيابي به اطلاعات مورد نياز جهت پردازش فرضيه‌هاي پژوهش از روش کتابخانه‌اي و مطالعات اسنادي که شامل نرم‌افزار ره‌آورد نوين و صورتهاي مالي شرکتهاي پذيرفته‌شده در سازمان بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از طریق نرم‌افزار Eviews10 صورت گرفته است. مدل فرضیه‌های پژوهش به شرح ذیل می‌باشد:
مدل (1)
مدل (2)
مدل (3)
مدل (4)
ریسک حسابرسی (
): اگر صورت‌های مالی شرکت تجدید ارائه شده باشد، مقدار یک، در غیر این صورت مقدار صفر (حسنی و یونس حمه، 1401).
احساسات سرمایه‌گذاران (SENT): برای اندازه‌گیري شاخص احساسات سرمایه‌گذار در مطالعات پیشین از معیارهاي مختلفی استفاده شده است و هنوز هیچ شاخص قطعی وجود ندارد (بیکر و استین، ،2004؛ حیدرپور و همکاران، ،1392)؛ لذا در این پژوهش باتوجه به محیط اقتصادي ایران، از شاخص ترکیبی و تحلیل عاملی شامل میزان گردش مالی سهام در بازار (حجم معاملات) و صرف سود تقسیمی استفاده شده است. نحوۀ اندازه‌گیري هر یک از معیارهاي تمایلات سرمایه‌گذاران در زیر ارائه شده است:
الف) گردش مالی سهام در بازار: نسبت مجموع حجم معاملات انجام‌شدۀ سهام شرکت i طی سال به ارزش بازار سهام همان شرکت در پایان سال است. هرچه حجم معاملات سهام به ارزش بازار سهام بیشتر (کمتر) باشد، تمایل سرمایه‌گذاران براي خرید سهام را افزایش(کاهش) می‌دهد، لذا تمایلات مثبت (منفی) خواهد بود.
ب) صرف سود تقسیمی سهام: از تقسیم تفاضل سود سهام پرداختی و سود سهام قابل تخصیص بر سود قابل تخصیص حاصل می‌گردد. هرچه این نسبت بزرگ‌تر (کوچک‌تر) باشد، نشان‌دهندۀ اعتماد بیشتر (کمتر) سرمایه‌گذاران به شرکت و درنتیجه تمایلات مثبت (منفی) است.
بی‌توجهی سرمایه‌گذاران (DIST):
متغیر بی‌توجهی سرمایه‌گذاران (DIST) با استفاده از مدل گزارش‌شدۀ کمپف و همکاران (۲۰۱۷) اندازه‌گیری می‌شود.
رابطۀ(1)
که i نشان‌دهندۀ شرکت، j نشان‌دهندۀ سرمایه‌گذاران نهادی دارندۀ سهام شرکت i، t نشان‌دهندۀ یک فصل از سال و ind نشان‌دهندۀ طبقه‌بندی صنعت می‌باشد. 
یک متغیر شاخص است که اگر شرکت، دارای بیشترین یا کمترین بازده در صنعت باشد به آن عدد یک و در غیر این صورت صفر تخصیص داده می‌شود. 
ارزش سهام در هر صنعت در پرتفوی سهام یک شرکت سرمایه‌گذار نهادی در ابتدای فصل می‌باشد. Wijt-1 وزن ارزش سهام شرکت i را در پرتفوی نگهداری توسط شرکت سرمایه‌گذار نهادی j در ابتدای یک فصل نگهداری می‌شود، اندازه‌گیری می‌کند.
با توجه به تفاوت‌های بیشتر بین سرمایه‌گذاران نهادی و سطوح دارایی آن‌ها و انگیزه‌های نظارتی، وزن‌دهی یکسان به همۀ سرمایه‌گذاران نهادی نامناسب است. بنابراین از میانگین وزنی امتیاز استفاده می‌شود. فلسفۀ پشت این معیار چنین است که سرمایه‌گذاران نهادی توجه خود را به صنایع با بازده بسیار زیاد یا اندک معطوف می‌کنند و درنتیجه توجه خود را به سایر منابع کاهش می‌دهند. متغیر DIST، درجۀ کلی بی‌توجهی را برای همۀ سرمایه‌گذاران نهادی شرکت i در سه‌ماهۀ t نشان می‌دهد. افزایش DIST، نشان‌دهندۀ افزایش سطح بی‌توجهی برای سرمایه‌گذاران نهادی شرکت i است. با توجه به اینکه نمونۀ تحقیق در سطح سال- شرکت مورد بررسی قرار می‌گیرد، میانگین اندازه‌گیری سه‌ماهه برای به‌دست‌آوردن اندازه‌گیری سالانۀ بی‌توجهی برای هر شرکت استفاده می‌شود (چن و همکاران، 2017).
متغیر تعدیلگر:
کیفیت حسابرسی(AUDQULITY): در این پژوهش مطابق با پژوهش نونهال و اکبرپور (1398) و کردستانی و همکاران (1397) برای سنجش کیفیت حسابرسی از قدرمطلق اقلام تعهدی اختیاری مدل تعدیل‌شدۀ جونز استفاده شده است.
رابطۀ(2) 
که در آن:
: سود عملیاتی در سال t؛
: جریان نقد عملیاتی در سال t.
رابطۀ(3) 
که در آن
: سود عملیاتی در سال t؛
: تغییر در خالص درآمد شرکت؛
: ناخالص اموال، ماشین آلات و تجهیزات و
: خطای برآورد.
اقلام تعهدي غیراختیاري (NDA) از طريق فرمول زير محاسبه مي‌شود:
رابطۀ(4) 
: تغییر در حساب‌های دریافتنی شرکت.
اقلام تعهدي اختیاري (DA) به صورت زير محاسبه مي‌شود:
که در آن:
رابطۀ (5) 
متغیر کنترلی:
، اندازۀ شرکت: از لگاریتم طبیعی کل دارایی‌های شرکت‌های مذکور در پایان دورۀ محاسبه شده است.
، نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام: ارزش بازار حقوق صاحبان سهام تقسیم بر ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام.
، سن شرکت: این متغیر از طریق لگاریتم طبیعی سن شرکت به‌دست می‌آید.
یک متغیر ساختگی است که اگر زیان داشته باشد عدد یک در غیر این صورت عدد صفر می‌باشد.
، میزان بازده دارایی‌ها: سود خالص به جمع دارایی می‌باشد.
، رشد فروش: از طریق میزان رشد فروش شرکت نسبت به سال قبل به‌دست می‌آید.
جریان‌های نقدی عملیاتی: با استفاده از جریان وجوه نقد عملیاتی نسبت به جمع دارایی‌ها محاسبه می‌گردد.
، اهرم مالی: از نسبت جمع بدهی به جمع دارایی‌ها به‌دست می‌آید.
، قابلیت نقدینگی: از تقسیم وجه نقد و سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت بر جمع دارایی‌ها به‌دست می‌آید.
یافته‌های پژوهش
در ادامه یافته‌های پژوهش شامل جدول‌های آمار توصیفی و آمار استنباطی درج شده است. جدول‌های آمار توصیفی شامل متغیرهای کیفی و کمی پژوهش بوده و در بخش آمار استنباطی به نتایج آزمون مدل‌ها پرداخته شده است.
جدول(1). آمار توصیفی متغیرهای کمّی مورد مطالعه
متغیر | نماد | میانگین | میانه | بیشترین | کمترین | انحراف‌معیار |
کیفیت حسابرسی |
| 121/0 | 083/0 | 351/0 | 007/0 | 091/0 |
احساسات سرمایه‌گذاران |
| 163/0 | 142/0 | 051/1 | 012/0 | 87/1 |
بی‌توجهی سرمایه‌گذاران |
| 15/0 | 13/0 | 88/0 | 00/0 | 14/0 |
اندازۀ شرکت |
| 11/15 | 80/14 | 89/21 | 15/11 | 70/1 |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
| 27/2 | 41/1 | 43/12 | 15/0 | 77/2 |
سن شرکت |
| 59/1 | 62/1 | 85/1 | 04/1 | 152/0 |
بازده دارایی‌ها |
| 115/0 | 012/0 | 618/0 | 402/0- | 150/0 |
رشد فروش |
| 195/0 | 248/0 | 947/0 | 01/1- | 40/0 |
قابلیت نقدینگی |
| 042/0 | 033/0 | 592/0 | 000/0 | 051/0 |
اهرم مالی |
| 535/0 | 513/0 | 80/1 | 039/0 | 212/0 |
جدول مربوط به متغیرهای کمّی نشان می‌دهد که کیفیت حسابرسی در شرکت‌های بررسی‌شده به‌طور میانگین در سطح 38/0 قرار دارد. این مقدار نشان می‌دهد که کیفیت حسابرسی در شرکت‌ها در سطحی متوسط است. کمترین مقدار این متغیر 02/0 و بیشترین مقدار آن 95/1 است که نشان‌دهندۀ تنوع کیفیت حسابرسی در میان شرکت‌های مختلف است. احساسات سرمایه‌گذاران نیز از دیگر متغیرهای مورد بررسی است. میانگین این متغیر 16/0 و میانۀ آن 14/0 است که نشان می‌دهد احساسات سرمایه‌گذاران در اکثر شرکت‌ها در سطح پایین اما نسبتاً متعادلی قرار دارد. بااین‌حال، مقدار بیشینه 05/1 و انحراف معیار بیش از 87/1 نشان می‌دهد که در برخی موارد، احساسات سرمایه‌گذاران به میزان زیادی دستخوش تغییرات بوده است.
از سوی دیگر، متغیر بی‌توجهی سرمایه‌گذاران دارای میانگین و میانۀ 15/0 است، که بیانگر توزیع متعادل این متغیر در میان شرکت‌های مختلف است. این موضوع نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران در برخی شرکت‌ها نسبت به اطلاعات مالی و عملکردی بی‌توجه هستند، اما این میزان بی‌توجهی در بیشتر شرکت‌ها در سطح پایینی قرار دارد. براساس آمار توصیفی متغیرهای کیفی پژوهش، 63 درصد از شرکت‌ها دارای ریسک حسابرسی اندک و 37 درصد دارای ریسک حسابرسی فراوان هستند. این موضوع نشان می‌دهد که در بخش قابل توجهی از شرکت‌ها، حسابرسی با سطح اطمینان زیادی انجام شده است. همچنین متغیر زیان‌دهی شرکت‌ها بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد که 91 درصد از شرکت‌ها سودآور بوده و تنها 9 درصد از آن‌ها در دورۀ مورد بررسی با زیان مواجه شده‌اند. این آمار نشان‌دهندۀ وضعیت کلی مناسب سودآوری در میان شرکت‌ها است.
جدول(2). آمار توصيفي متغيرهاي کيفي تحقيق
متغیر | نماد | تعداد صفر | تعداد یک | درصدصفر | درصدیک |
ریسک حسابرسی |
| 777 | 456 | 63 | 37 |
زیان |
| 1122 | 111 | 91 | 9 |
نرمال بودن توزیع خطاهای مدل با میانگین صفر: بررسی و انجام آزمون مذکور براساس آمارۀ جارک برا است. چنانچه سطح احتمال آزمون جارک برا پایین و کمتر از 5% باشد، فرض صفر، یعنی نرمال بودن خطاها رد می‌شود. با توجه به داده‌های حاصل از جدول(3)، سطح معنی‌داری آزمون جارک برا، کمتر از 5% می‌باشد؛ بنابراین فرضیۀ صفر مبنی بر نرمال بودن جملۀ خطا در مدل رد می‌شود. با این وجود زمانی که اندازۀ نمونه، به اندازۀ کافی بزرگ باشد، انحراف از فرض نرمال بودن معمولا ً بی‌اهمیت و پیامدهای آن ناچیز است. باتوجه به اینکه تعداد مشاهده‌ها زیاد است (بیش از 30 مورد) طبق قضیۀ حد مرکزی و قانون اعداد بزرگ می‌توان نرمال بودن توزیع خطاهای مدل را پذیرفت.
جدول(3). آزمون نرمال بودن خطای مدل
مدل | نوع آزمون | سطح معنی‌داری | نتیجۀ آزمون |
1 | جارک برا | 000/0 | نرمال نبودن خطاها |
2 | جارک برا | 000/0 | نرمال نبودن خطاها |
3 | جارک برا | 000/0 | نرمال نبودن خطاها |
4 | جارک برا | 000/0 | نرمال نبودن خطاها |
نبود هم‌خطی بین متغیرهای مستقل: برای بررسی هم‌خطی بین متغیرهای مستقل از عامل تورم واریانس استفاده شد. هرچه پراکندگی کم باشد اطلاعات مربوط به متغیر کم بوده و مشکلاتی در استفاده از رگرسیون ایجاد می‌شود. عامل تورم هر چقدر افزایش یابد، باعث می‌شود واریانس ضرایب رگرسیون افزایش یافته و رگرسیون را برای پیش‌بینی نامناسب می‌سازد. اگر عامل تورم واریانس (VIF) بزرگ‌تر از عدد 5 باشد، مبین وجود یک اخطار احتمالی است و در صورتی که بزرگ‌تر از 10 باشد، یک اخطار جدی را یادآور می‌شود و حکایت از آن دارد که ضرایب رگرسیون مربوط، به‌علت هم‌خطی چندگانه به‌صورت ضعیفی برآورد شده‌اند. وقتی پراکندگی نزدیک به صفر است، همبستگی چندخطی زیادی وجود دارد و انحراف استاندارد رگرسیون متورم خواهد شد. نتایج بررسی عامل تورم واریانس مدل‌های پژوهش در جدول(4) و (5) ارائه شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود عامل تورم واریانس کلیۀ متغیرها کمتر از 5 است و نشان می‌دهد مشکل همبستگی خطی چندگانه وجود ندارد؛ لذا این فرض کلاسیک رگرسیون (نبود هم‌خطی میان متغیرهای مستقل پژوهش) برقرار است.
جدول(4). نتایج آزمون هم‌خطی متغیرهای پژوهش مدل 1و 2
هم‌خطی | مدل2 | مدل 1 | علامت اختصاری | متغیرها |
آمارۀ VIF | آمارۀ VIF | |||
ندارد | - | 354/1 |
| احساسات سرمایه‌گذاران |
ندارد | 119/1 | - |
| بی‌توجهی سرمایه‌گذاران |
ندارد | 741/1 | 278/1 |
| اندازۀ شرکت |
ندارد | 146/1 | 150/1 |
| نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
ندارد | 060/1 | 063/1 |
| سن شرکت |
ندارد | 440/1 | 442/1 |
| بازده دارایی‌ها |
ندارد | 772/1 | 880/1 |
| رشد فروش |
ندارد | 324/1 | 024/1 |
| قابلیت نقدینگی |
ندارد | 239/1 | 144/1 |
| اهرم مالی |
ندارد | 239/1 | 150/1 |
| زیان |
جدول(5). نتایج آزمون هم‌خطی متغیرهای پژوهش مدل 3و 4
هم‌خطی | مدل4 | مدل3 | علامت اختصاری | متغیرها |
آمارۀ VIF | آمارۀ VIF | |||
ندارد | - | 797/2 |
| احساسات سرمایه‌گذاران |
ندارد | 421/1 | _ |
| بی‌توجهی سرمایه‌گذاران |
ندارد | 459/1 | 278/2 |
| کیفیت حسابرسی |
ندارد | _ | 097/1 |
| احساسات سرمایه‌گذاران* کیفیت حسابرسی |
ندارد | 614/1 | _ |
| بی‌توجهی سرمایه‌گذاران* کیفیت حسابرسی |
ندارد | 153/1 | 075/1 |
| اندازۀ شرکت |
ندارد | 061/1 | 144/1 |
| نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
ندارد | 514/1 | 150/1 |
| سن شرکت |
ندارد | 013/2 | 063/1 |
| بازده دارایی‌ها |
ندارد | 024/1 | 442/1 |
| رشد فروش |
ندارد | 614/1 | 880/1 |
| قابلیت نقدینگی |
ندارد | 245/1 | 024/1 |
| اهرم مالی |
آزمون همسانی واریانس خطاها: یکی از پیش‌فرض‌های مدل رگرسیون، ثابت بودن واریانس خطا است. به‌طوری که با وجود ناهمسانی واریانس در مدل، افزایش یا کاهش در متغیر مستقل، واریانس متغیر وابسته که برابر با واریانس پسماند است، تغییر می‌کند. در این پژوهش برای اطمینان از نتایج به‌دست‌آمده، برای بررسی همسانی واریانس‌ها در داده‌های ترکیبی از روش بارتلت استفاده می‌شود. در روش همسانی واریانس بارتلت، فرض صفر مبنی بر همسانی واریانس‌ها و فرض مخالف آن ناهمسانی واریانس‌ها در نظر گرفته می‌شود. جدول(6) نتایج حاصل از آزمون همسانی مدل‌های پژوهش را نشان می‌دهد.
جدول(6). آزمون نرمال بودن خطای مدل
مدل | نوع آزمون | سطح معنی‌داری | نتیجۀ آزمون |
1 | بارتلت | 154/0 | همسانی واریانس‌ها |
2 | بارتلت | 612/0 | همسانی واریانس‌ها |
3 | بارتلت | 543/0 | همسانی واریانس‌ها |
4 | بارتلت | 314/0 | همسانی واریانس‌ها |
برای انتخاب الگوی رگرسیون و جلوگیری از رگرسیون کاذب، باید نوع داده‌های سری زمانی، مقطعی یا ترکیبی تعیین شود. از آنجایی‌که داده‌های این تحقیق از نوع ترکیبی (پانل) است، باید مشخص شود که از نوع تابلویی است یا تلفیقی. به‌عبارت دیگر، پس از بررسی فرض‌های کلاسیک رگرسیون، در ادامه باید نوع الگوی برآورد را در نرم‌افزار Eviews10 مشخص کرد و آزمون‌های لازم را جهت انتخاب الگوی برآورد انجام داد. با توجه به اینکه متغیر وابسته کیفی می‌باشد، برای برازش مدل‌های پژوهش باید از رگرسیون لجستیک استفاده کرد؛ بنابرین نیاز به بررسی آزمون اف لیمر و هاسمن نمی‌باشد.
در ادامه به بررسی فرضیه‌های پژوهش طی جدول‌های(7) تا (9) پرداخته شده است.
جدول(7). نتایج آزمون مدل اول
متغیر | ضرایب | آمارۀ t | سطح معناداری | VIF |
مقدار ثابت | 09/3 | 22/2 | 00/0 | - |
احساسات سرمایه‌گذاران | 43/2 | 01/3 | 00/0 | 70/2 |
اندازۀ شرکت | 54/0- | 64/2- | 00/0 | 20/1 |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری | 47/0- | 53/3- | 00/0 | 34/1 |
سن شرکت | 37/0 | 89/0 | 37/0 | 89/1 |
بازده دارایی‌ها | 02/0 | 32/2 | 02/0 | 34/1 |
رشد فروش | 82/0- | 40/1- | 00/0 | 91/1 |
قابلیت نقدینگی | 67/0 | 53/0 | 59/0 | 11/1 |
اهرم مالی | 71/0 | 79/1 | 07/0 | 42/1 |
زیان | 59/1 | 10/0 | 91/0 | 89/1 |
سطح معنی‌داری آماره 00/0 ضریب تعیین مك فادن 20/0 |
|
|
| |
فرضیۀ1: نتایج این جدول نشان‌دهندۀ وجود تأثیر معنادار احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی در سطح خطای 5% است؛ زیرا سطح معناداری محاسبه‌شده برای ضریب این متغیر مستقل تحقیق00/0مي‌باشد و کمتر از 05/0 به‌دست آمده است؛ لذا فرضیۀ اول برای تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی پژوهش تأييد می‌شود.
جدول(8). نتایج آزمون مدل دوم
متغیر | ضرایب | آمارۀ t | سطح معناداری | VIF |
مقدار ثابت | 93/2 | 13/2 | 00/ 0 | - |
بی‌توجهی سرمایه‌گذاران | 35/2 | 10/2 | 00/ 0 | 70/1 |
اندازۀ شرکت | 53/0- | 85/3 | 00/ 0 | 20/2 |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری | 48/0- | 97/0 | 00/0 | 30/1 |
سن شرکت | 45/0 | 49/1- | 27/0 | 84/2 |
بازده دارایی‌ها | 52/1 | 75/0 | 02/0 | 31/2 |
رشد فروش | 93/0- | 78/1- | 00/0 | 96/1 |
قابلیت نقدینگی | 22/0 | 21/1 | 85/0 | 19/1 |
اهرم مالی | 48/0 | 85/3 | 21/0 | 91/1 |
زیان | 01/0 | 97/0 | 94/ 0 | 76/1 |
سطح معنی‌داری آماره 00/0 ضریب تعیین مك فادن 15/0 |
|
|
| |
فرضیۀ2: نتایج این جدول نشان‌دهندۀ وجود تأثیر معنادار بی‌توجهی سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی است در سطح خطای 5% است؛ زیرا میزان سطح معناداری محاسبه‌شده برای ضریب این متغیر مستقل تحقیق00/0 مي‌باشد و کمتر از 05/0 به‌دست آمده است؛ بنابرین فرضیۀ دوم برای اثر بی‌توجهی سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی پژوهش تأييد می‌شود.
متغیر | ضرایب | آمارۀ t | سطح معناداری | VIF |
مقدار ثابت | 21/2 | 74/9 | 00/0 | - |
احساسات سرمایه‌گذاران | 83/2 | 15/2 | 03/ 0 | 70/1 |
کیفیت حسابرسی | 12/0- | 17/2- | 00/0 | 20/1 |
احساسات سرمایه‌گذاران* کیفیت حسابرسی | 46/0- | 26/2- | 02/0 | 34/1 |
اندازۀ شرکت | 55/0- | 63/1- | 00/ 0 | 89/1 |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری | 46/0- | 52/3- | 00/ 0 | 34/1 |
سن شرکت | 37/0 | 88/0- | 38/0 | 91/1 |
بازده دارایی‌ها | 60/1 | 33/2 | 01/0 | 76/1 |
رشد فروش | 83/0- | 41/1- | 00/0 | 38/1 |
قابلیت نقدینگی | 64/0 | 50/0 | 61/0 | 93/1 |
اهرم مالی | 70/0 | 76/1 | 07/0 | 36/1 |
زیان | 04/0 | 16/0 | 86/0 | 70/1 |
سطح معنی‌داری آماره 00/0 ضریب تعیین مك فادن 28/0 |
|
|
| |
فرضیۀ3: برای تحلیل فرضیۀ سوم باید به سطح معنی‌داری متغیر «احساسات سرمایه‌گذاران * کیفیت حسابرسی» توجه شود. نتایج این جدول نشان‌دهندۀ این است که کیفیت حسابرسی می‌تواند بر رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران و ریسک حسابرسی تأثیرگذار باشد؛ زیرا سطح معنی‌داری این ضریب 02/0 می‌باشد که در سطح خطا 5 % این فرضیه را تأیید می‌کند. به علاوه با توجه به ضریب متغیرها کیفیت حسابرسی منجربه تضعیف تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی می‌شود.
جدول(10). نتایج آزمون مدل چهارم
متغیر | ضرایب | آمارۀ t | سطح معناداری | VIF | |
مقدار ثابت | 02/2 | 59/9 | 000/ 0 | - | |
بی‌توجهی سرمایه‌گذاران | 14/2 | 77/2 | 00/ 0 | 70/1 | |
کیفیت حسابرسی | 16/0- | 91/1- | 05/0 | 20/1 | |
بی‌توجهی سرمایه‌گذاران * کیفیت حسابرسی | 15/2- | 02/1- | 04/0 | 34/1 | |
اندازۀ شرکت | 53/0- | 45/11- | 00/ 0 | 89/1 | |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری | 48/0- | 82/3- | 00/ 0 | 74/1 | |
سن شرکت | 46/0- | 08/1- | 27/0 | 91/1 | |
بازده دارایی‌ها | 53/1 | 24/2 | 02/0 | 76/1 | |
رشد فروش | 94/0- | 35/1- | 00/0 | 58/1 | |
قابلیت نقدینگی | 22/0 | 17/0 | 85/0 | 03/1 | |
اهرم مالی | 48/0 | 23/1 | 21/0 | 86/1 | |
زیان | 02/0 | 10/0 | 91/0 | 48/1 | |
سطح معنی‌داری آماره 00/0 ضریب تعیین مك فادن 31/0 |
|
|
| ||
فرضیۀ4: برای تحلیل فرضیۀ چهارم باید به سطح معنی‌داری متغیر «بی‌توجهی سرمایه‌گذاران * کیفیت حسابرسی» توجه شود. نتایج این جدول نشان‌دهندۀ این است که کیفیت حسابرسی می‌تواند بر رابطۀ بین بی‌توجهی سرمایه‌گذاران و ریسک حسابرسی تأثیرگذار باشد؛ زیرا سطح معنی‌داری این ضریب 04/0 می‌باشد که در سطح خطا 5 % این فرضیه را تأیید می‌کند. به علاوه با توجه به ضریب متغیرها کیفیت حسابرسی منجربه تضعیف رابطۀ بین بی‌توجهی سرمایه‌گذاران و ریسک حسابرسی می‌شود.
بحث و نتیجه‌گیری
بررسی نتایج آماری فرضیۀ اول نشان می‌دهد که احساسات سرمایه‌گذاران اثر مثبت معنی‌داری بر ریسک حسابرسی دارد و به این معناست که با افزایش احساسات سرمایه‌گذاران، به‌ویژه احساساتی نظیر خوش‌بینی افراطی، هیجان خرید یا ترس از جا ماندن از بازار، میزان ریسک حسابرسی نیز افزایش می‌یابد. این رابطه به‌صورت مثبت و معنادار تعریف می‌شود؛ یعنی هرچه احساسات سرمایه‌گذاران بیشتر تحت‌تأثیر هیجانات بازار باشد، احتمال اینکه حسابرسان با اطلاعات نادرست، پنهان‌کاری یا اشتباه در گزارش‌های مالی شرکت‌ها مواجه شوند نیز بیشتر می‌شود. درواقع، در دوره‌هایی که احساسات بازار داغ است، شرکت‌ها ممکن است تلاش کنند تا انتظارات خوش‌بینانۀ سرمایه‌گذاران را برآورده کنند، حتی اگر وضعیت واقعی عملکرد آن‌ها ضعیف‌تر باشد. این موضوع می‌تواند شرکت‌ها را به سمت اعمال قضاوت‌های حسابداری انعطاف‌پذیر یا حتی دستکاری اطلاعات مالی سوق دهد. چنین اقداماتی باعث می‌شود ریسک مواجهۀ حسابرسان با تحریفات بااهمیت افزایش یابد که در اصطلاح به آن ریسک حسابرسی گفته می‌شود؛ بنابراین، احساسات هیجانی در بازار می‌تواند باعث کاهش کیفیت گزارشگری مالی و افزایش احتمال تخلف یا اشتباه شود. موضوعی که به‌طور مستقیم وظیفه و مسئولیت حسابرسان را سنگین‌تر کرده و ریسک کار آن‌ها را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر براساس تئوری نمایندگی، زمانی که سرمایه‌گذاران در اثر احساسات مثبت (نظیر خوش‌بینی بیش‌ازحد) انتظارات زیادی از عملکرد شرکت دارند، فشار مضاعفی بر مدیران وارد می‌شود تا نتایج مالی مطلوب‌تری ارائه دهند. در چنین شرایطی، احتمال افزایش رفتارهای فرصت‌طلبانه مانند دستکاری سود یا پنهان‌سازی زیان‌ها توسط مدیریت بیشتر می‌شود؛ درنتیجه، ریسک تحریف صورت‌های مالی افزایش می‌یابد که به‌طور مستقیم منجربه افزایش ریسک حسابرسی می‌شود. نتایج حاصل، با نتایج تحقیق یانگ و همکاران (2023) هم‌راستا می‌باشد. آنان معتقدند که در دوره‌هایی با احساسات زیاد در بازار (مثلاً خوش‌بینی زیاد)، مدیران تمایل بیشتری به استفاده از قضاوت‌های حسابداری خوش‌بینانه دارند که منجربه افزایش ریسک تحریفات مالی و در نتیجه افزایش ریسک حسابرسی می‌شود.
بررسی نتایج آماری فرضیۀ دوم نشان می‌دهد که بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی اثر مثبت و معناداری بر ریسک حسابرسی دارد. وجود رابطۀ مثبت و معنادار بین بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی به این معناست که هرچه سرمایه‌گذاران نهادی (مانند صندوق‌های بازنشستگی، شرکت‌های بیمه، بانک‌ها و سایر نهادهای حرفه‌ای مالی) نقش نظارتی خود را به‌درستی ایفا نکنند یا در ارزیابی عملکرد مالی و شفافیت اطلاعات شرکت‌ها منفعل‌تر عمل کنند، احتمال وقوع اشتباهات، تقلب‌ها یا ارائۀ اطلاعات مالی نادرست در شرکت افزایش یافته و درنتیجه، ریسک حسابرسی نیز بیشتر می‌شود. از منظر نظریۀ نمایندگی، مدیران (به‌عنوان نمایندگان) تمایل دارند در نبود نظارت کافی، منافع شخصی خود را بر منافع مالکان (سهام‌داران) ترجیح دهند. سرمایه‌گذاران نهادی به دلیل دارا بودن منابع اطلاعاتی، تخصص و انگیزه‌های کنترلی قوی، می‌توانند نقش مهمی در کاهش تضاد منافع میان مدیران و مالکان ایفا کنند. اما زمانی که این سرمایه‌گذاران بی‌تفاوت یا منفعل باشند، فضای لازم برای بروز رفتارهای فرصت‌طلبانۀ مدیران فراهم می‌شود؛ درنتیجه، احتمال تحریف در گزارشگری مالی و در پی آن افزایش ریسک حسابرسی بیشتر می‌شود. همچنین، نظریۀ نظارت نهادی بیان می‌کند که سرمایه‌گذاران نهادی می‌توانند با ایفای نقش فعال در نظارت بر شرکت‌ها، کیفیت اطلاعات مالی را ارتقا داده و از بروز مشکلات حسابرسی جلوگیری کنند. بی‌توجهی یا عدم مشارکت این نهادها در فرایندهای نظارتی موجب ضعف در نظام کنترل‌های داخلی شرکت شده و حسابرسان را با چالش‌های بیشتری در ارزیابی قابلیت اعتماد گزارش‌های مالی مواجه می‌کند. از سوی دیگر از منظر تئوری سیگنال‌دهی، حضور فعال و آگاه سرمایه‌گذاران نهادی می‌تواند شرکت‌ها را وادار کند تا از حسابرسانِ باکفایت استفاده کنند و از این طریق، پیام اعتمادبخشی به بازار ارسال نمایند؛ اما در شرایط بی‌توجهی این نهادها، شرکت ممکن است انگیزۀ کمتری برای انتخاب حسابرس معتبر داشته باشد که این موضوع نیز به تضعیف کیفیت حسابرسی و افزایش ریسک حسابرسی منجر خواهد شد. نتایج به‌دست‌آمده با وانگ و چنگ (2023) هم‌راستا می‌باشد.
بررسی نتایج آماری فرضیۀ سوم نشان می‌دهد که کیفیت حسابرسی رابطۀ بین احساسات سرمایه‌گذاران و ریسک حسابرسی را تضعیف می‌کند. وبه این معناست که کیفیت فراوان حسابرسی می‌تواند تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران بر ریسک حسابرسی را کاهش دهد یا حتی خنثی کند. به‌عبارت دیگر، وقتی فرایند حسابرسی با دقت و حرفه‌ای انجام می‌شود، آثار هیجانات و احساسات سرمایه‌گذاران بر گزارشگری مالی و ارزیابی ریسک‌ها کمتر خواهد شد. درواقع احساسات سرمایه‌گذاران معمولاً به نوسانات بازار، شایعات یا اخبار مرتبط با شرکت‌ها بستگی دارند و می‌توانند باعث واکنش‌های هیجانی و تصمیم‌های غیرمنطقی شوند. این هیجانات ممکن است باعث تغییرات غیرواقعی در قیمت سهام یا تحلیل‌های مالی شوند. اما اگر حسابرسی، با کیفیت زیاد صورت گیرد، حسابرسان با استفاده از استانداردهای دقیق و رویکرد علمی، می‌توانند این نوسانات و احساسات را تصحیح کنند و از ارائۀ گزارش‌های مالی تحت‌تأثیر احساسات جلوگیری کنند. نتایج به‌دست‌آمده با بخشی از نتایج پژوهش یانگ و همکاران (2021) همسو می‌باشد.
بررسی نتایج آماری فرضیۀ چهارم نشان می‌دهد که کیفیت حسابرسی رابطۀ بین بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و ریسک حسابرسی را تضعیف می‌کند. به‌عبارتی، زمانی که حسابرسی، با کیفیت زیاد انجام می‌شود، می‌تواند آثار منفی بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی بر ریسک حسابرسی را کاهش دهد. به‌عبارت دیگر، اگر سرمایه‌گذاران نهادی نسبت به نظارت و ارزیابی دقیق شرکت‌ها بی‌توجه باشند، ولی فرایند حسابرسی به‌طور مؤثر و حرفه‌ای انجام شود، ریسک‌های حسابرسی کاهش خواهد یافت و بی‌توجهی این سرمایه‌گذاران تأثیر کمتری بر دقت و صحت گزارش‌های مالی خواهد داشت. درواقع وقتی کیفیت حسابرسی زیاد باشد، حسابرسان با رعایت دقیق استانداردها و روش‌های علمی، نظارت مستقلی بر عملیات مالی شرکت‌ها انجام می‌دهند. این نظارت مستقل می‌تواند آثار منفی بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی را جبران کند؛ زیرا حتی اگر سرمایه‌گذاران نهادی در نظارت بر شرکت‌ها کوتاهی کنند، حسابرسان با استفاده از مهارت و تخصص خود می‌توانند ریسک‌های مالی و حسابداری را شناسایی کرده و آن‌ها را اصلاح کنند. نتایج به‌دست‌آمده با بخشی از نتایج پژوهش مرشدزاده و چنگیز (1402) همسو می‌باشد.
براساس نتایج این پژوهش، چندین پیشنهاد کاربردی برای مدیران شرکت‌ها، سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران قابل ارائه است:
· براساس نتایج فرضیۀ اول پژوهش پیشنهاد می‌شود در صنایعی که واکنش سرمایه‌گذاران به رویدادها معمولاً هیجانی‌تر است (مانند فناوری، خودروسازی یا دارویی)، نهادهای ناظر می‌توانند شرکت‌ها را تشویق یا حتی ملزم کنند که از حسابرسان با رتبه‌بندی بهتر استفاده کنند، چون این موضوع از شدت تأثیرات مخرب احساسات بازار می‌کاهد.
· براساس نتایج فرضیۀ دوم پژوهش، به نهادهای نظارتی مانند سازمان بورس پیشنهاد می‌شود الزاماتی برای افشای عمومی میزان مشارکت و نظارت و دقت سرمایه‌گذاران نهادی بر شرکت‌های سرمایه‌پذیر تدوین شود. شفاف‌سازی فعالیت‌های نظارتی آن‌ها می‌تواند نقش آن‌ها را در فرایند حاکمیت شرکتی تقویت کند و برعکس هر چه بی‌توجهی آن‌ها بیشتر باشد، فرایند نظارت که یکی از الزامات حاکمیت شرکتی است، تضعیف می‌گردد و در پی آن ریسک حسابرسی، افزایش می‌یابد.
· براساس نتایج فرضیۀ سوم پژوهش به مدیران مؤسسه‌های حسابرسی پیشنهاد می‌شود تلاش نمایند رتبۀ خود را بین مؤسسه‌های حسابرسی ارتقا دهند؛ با این کار، علاوه بر دریافت فرصت‌های کار و بازار کار بیشتر، آثار هیجانات و احساسات سرمایه‌گذاران بر گزارشگری مالی را خنثی نموده و به تبع آن، ریسک انجام حسابرسی را کاهش داده و از ارائۀ گزارش‌های مالی تحت‌تأثیر احساسات جلوگیری کنند.
· براساس نتایج فرضیۀ چهارم پژوهش به مدیران شرکت‌ها پیشنهاد می‌شود از مؤسسه‌های حسابرسی با رتبۀ بالا برای واگذاری حسابرسی شرکت خود، استفاده نمایند. با این کار، کیفیت زیاد حسابرسی، آثار منفی بی‌توجهی سرمایه‌گذاران نهادی و کوتاهی آن‌ها در امر نظارت را جبران کرده و درنهایت ریسک انجام حسابرسی را کاهش می‌دهد.
References
Davis, A. K., Ge, W., Matsumoto, D., & Zhang, J. L. (2015). The effect of manager-specific optimism on the tone of earnings conference calls. Review of Accounting Studies, 20(2), 639-673.
Financial and Behavioral Researches in Accounting
Vol. 5, No. 2, Ser No. (17), Summer 2025, pp.155-174
Behavioral Pattern of Management Accountants with Multifaceted Foundation Theory Approach
Aref khoghrumoini3, Reza Sotudeh4*, Abbasali Haghparast5, Alireza Hirad6
|
|
|
Background and purpose: Behavioral indicators can reflect the quality of management accountants' work. These indicators include technical skills, attention to detail, and commitment to professional ethics. Understanding these behaviors helps organizations provide higher quality and more reliable accounting services. Management accountants are responsible for preparing accurate and transparent financial reports. Identifying behavioral indicators related to honesty, integrity, and compliance with standards can lead to improved financial reporting quality and increased investor and stakeholder confidence. Understanding management accountants' behavior also helps identify and manage risks associated with financial reporting, including those related to fraud, accounting errors, or non-compliance with regulations. Behavioral indicators can be used as tools to monitor and improve accounting processes. Research in this area can help identify management accountants' strengths and weaknesses in terms of training, skills, and professional development. This can lead to the design of more effective training programs and improved performance for management accountants.
Management accounting, as an important discipline in the field of business, plays a vital role in providing financial and strategic information to managers for effective decision-making. One of the key aspects of management accounting is understanding and analyzing the behavior of management accountants. The innovation of this research includes providing a conceptual framework for understanding the behavior of management accountants through qualitative and quantitative dimensions and components. Furthermore, no research has been conducted in the field of behavioral accounting specifically within manufacturing companies. Therefore, the purpose of this research is to present a behavioral model of management accountants in manufacturing companies using a multifaceted grounded theory approach.
Methodology: This study aims to present a behavioral model of management accountants in manufacturing companies using a multifaceted grounded theory approach. Qualitative research and the grounded theory method, based on Goldkhol., et al (2010) multifaceted approach, were employed to develop this model. This combined method integrates theoretical data, drawing from existing research and foundational theories, with empirical data collected through interviews with experts. This approach enriches the research and its findings.
Given the research's objective of presenting a behavioral model of management accountants, data was collected using semi-structured interviews and an exploratory approach. The qualitative section's statistical population included management accountants, financial managers of manufacturing companies, and university faculty members, all selected through purposeful sampling. The research experts comprised 12 individuals.
In selective sampling, interviews with experts continue until theoretical saturation of the data is achieved. In grounded theory, data collection persists until the basic concepts of the research reach theoretical saturation. This means that experts no longer contribute new information, or their statements do not contradict previously collected concepts and data, and subsequent interviews with experts appear similar. Hariri (2006) suggests that interviews with 12 to 20 experts are sufficient for theoretical saturation. Therefore, theoretical saturation was achieved after conducting 12 interviews with the experts, eliminating the need for further interviews with new experts. Table 1 presents the demographic characteristics of the experts and the interview times.
Findings: According to research findings in the organizational behavior dimension, the following components were identified:
1. Professional Ethics and Responsibility: This component includes indicators such as ethical principles, honesty and truthfulness in financial reporting, confidentiality of sensitive information, accountants' commitment to professional standards, impartiality and non-bias in decision-making, and professional commitment.
2. Specialized Knowledge and Skills: This component encompasses technical skills, knowledge of accounting systems, financial analysis, understanding of psychological and behavioral concepts related to decision-making, understanding of basic concepts of management accounting, familiarity with accounting systems and related software, and the ability to analyze financial data and identify cost trends.
3. Cognitive Empowerment and Awareness: This component includes indicators such as metacognitive awareness, the ability to value, understanding the importance of professional independence, self-monitoring, and responsibility in the decision-making process.
4. Analytical Skills: This component covers financial analysis and performance evaluation, the ability to perform sensitivity and scenario analysis, identification of factors affecting managerial decision-making, awareness of the impact of behavior on decision-making, and understanding the importance of valuing and evaluating options.
5. Decision-Making and Risk Management: This component includes indicators such as decision-making utility, risk assessment, financial and operational risk management, sensitivity analysis, providing solutions for risk reduction, and developing risk management strategies.
Regarding the ranking of the dimensions and components of the behavioral model of management accountants, experts ranked the organizational behavior dimension first, followed by the social behavior dimension. Within the organizational behavior dimension, the components were ranked as follows: professional ethics and responsibility (first), specialized knowledge and skills (second), analytical skills (third), decision-making and risk management (fourth), and cognitive empowerment and awareness (fifth). For the social behavior dimension, the values and social commitment component ranked first, and the social connection component ranked second.
Discussion: In summary, it is recommended that manufacturing companies, by understanding and applying the behavioral patterns of management accountants, design targeted training and development strategies. This approach will strengthen the technical, ethical, and social skills within the management accounting profession, ultimately leading to improved performance from management accountants and increased efficiency in financial processes within manufacturing companies.
|
|
[1] . استادیار، گروه حسابداری، مؤسسۀ آموزش عالی حکیم طوس، مشهد، ایران (نویسندۀ مسئول) (m.filsaraei@hakimtoos.ac.ir)
[2] . گروه حسابداری، مؤسسۀ آموزش عالی حکیم طوس، مشهد، ایران (Safaeefatemeh75@gmail.com)
DOI: 10.30486/FBRA.2025.140403311210087
[3] . Department of Accounting, Zah.C, Islamic Azad University, Zahedan, Iran (Aref.khoghrumoini@iau.ac.ir)
[4] . Department of Financial and Accounting, Faculty of Humanities, Meybod University, Meybod, Iran (Corresponding author) (Sotudeh@meybod.ac.ir)
[5] . Department of Accounting, Zah.C, Islamic Azad university, Zahedan, Iran (aa.haghparastt@iau.ir)
[6] . Department of Accounting, Khas.C, Islamic Azad university, Khash, Iran (dr.hirad@iau.ac.ir)
DOI: 10.30486/FBRA.2025.140404201211722
پژوهش‌های مالی و رفتاری در حسابداری
دورۀ پنجم، شمارۀ دوم، پیاپی 17، تابستان 1404، صفحۀ 174-155
الگوی رفتاری حسابداران مدیریت با رویکرد نظریۀ بنیاد چندوجهی
عارف خوشرو معینی1، رضا ستوده*2، عباسعلی حق‌پرست3، علیرضا هیراد4
|
|
|
چکیده
با توجه به اهمیت نقش حسابداران مدیریت در فرایندهای تصمیم‌گیری و کنترل‌های مالی شرکت‌های تولیدی، درک الگوی رفتاری آن‌ها می‌تواند به بهبود عملکرد و مدیریت مؤثرتر سازمان کمک نماید. هدف از انجام پژوهش حاضر، الگوی رفتاری حسابداران مدیریت شرکت‌های تولیدی با رویکرد نظریۀ بنیاد چندوجهی بود. پژوهش با رویکرد ترکیبی- اکتشافی در بخش کیفی و رتبه‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های الگو در بخش کمّی انجام می‌گردد. روش تحقیق، نظریۀ داده‌بنیاد چندوجهی است. جامعۀ آماری در بخش کیفی شامل حسابداران مدیریت و مدیران مالی شرکت‌های تولیدی و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه است که به‌صورت گزینشی و هدفمند تعداد 12 خبره انتخاب شدند. جهت رتبه‌بندی ابعاد و مؤلفه‌ها از آزمون فریدمن استفاده گردید. در ارتباط با الگوی رفتاری حسابداران مدیریت با رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد چندوجهی دو بعد، هفت مؤلفه و چهل شاخص شناسایی گردید. در بعد رفتار سازمانی 1. مؤلفۀ اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری؛ 2. مؤلفۀ دانش و مهارت‌های تخصصی؛ 3. مؤلفۀ توانمندسازی و آگاهی شناختی؛ 4. مؤلفۀ مهارت‌های تحلیلی و 5) مؤلفۀ تصمیم‌گیری و مدیریت و در بعد رفتار اجتماعی شامل مؤلفۀ ارتباط اجتماعی و مؤلفۀ ارزش‌ها و تعهد اجتماعی شناسایی گردید. در بعد رفتار سازمانی مؤلفۀ اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری در رتبۀ اول، مؤلفۀ دانش و مهارت‌های تخصصی در رتبۀ دوم و مؤلفۀ مهارت‌های تحلیلی در رتبۀ سوم و در بعد رفتار اجتماعی مؤلفۀ ارزش‌ها و تعهد اجتماعی در رتبۀ اول و مؤلفۀ ارتباط اجتماعی در رتبۀ دوم قرار گرفت. درک و به‌کارگیری الگوی رفتاری حسابداران مدیریت در شرکت‌های تولیدی، باعث تقویت مهارت‌های فنی، اخلاقی و اجتماعی حسابداری مدیریت می‌گردد.
کلمات کلیدی: مؤلفه‌های رفتاری، حسابداران مدیریت، نظریۀ داده‌بنیاد، مالی رفتاری.
طبقه‌بندی موضوعی: G11, G41,D91, D01
مقدمه
دیدگاه مالی رفتاری که از تلفیق روان‌شناسی و مالی به وجود آمده است اظهار می‌دارد که روان‌شناسی در تصمیم‌گیری مالی نقش ایفا می‌نماید (کرمی و همکاران، 1402). نظام اطلاعاتی حسابداری مدیریت به‌عنوان یک نظام اطلاعاتی جامع تحت‌تأثیر عوامل محیطی و محاطی گوناگون و ملاحظات و مؤلفه‌های رفتاری مختلف قرار دارد. عوامل رفتاری حسابداران مدیریت به‌عنوان تهیه‌کنندگان اطلاعات این نظام و مدیران به‌عنوان استفاده‌کنندگان عمدۀ اطلاعات حائز اهمیت می‌باشد. عوامل رفتاری در دو سطح خرد و کلان قابل‌بررسی می‌باشد. مؤلفه‌های رفتاری در سطح خرد دربرگیرندۀ رفتار فرد و رفتار گروهی حسابداران مدیریت و مدیران می‌باشد و در سطح کلان شامل رفتار سازمان به‌عنوان یک مجموعۀ واحد و شرایط محیطی می‌باشد. درواقع می‌توان حسابداری مدیریت را براساس معیار مؤلفه‌های رفتاری در چهار حوزۀ فرد، گروه، سازمان و شرایط محیطی طبقه‌بندی نمود. از آنجایی که رفتار، موضوع علم روان‌شناسی می‌باشد، لذا برای بسط مدل حسابداری مدیریت رفتاری، تئوری‌های روان‌شناسی حاکم بر حسابداری مدیریت شامل سه حوزۀ روان‌شناسی شناختی، روان‌شناسی انگیزش و روان‌شناسی اجتماعی مطرح می‌شوند. کاربرد تئوری‌های روان‌شناسی در خصوص آثار تکنیک‌های حسابداری مدیریت به دو اثر کلی تحت عنوان، آثار انگیزشی و آثار اطلاعاتی قابل‌بررسی می‌باشند (نیکومرام و همکاران، 1391).
تصویر حاصل از حرفۀ حسابداران مدیریت، اطلاعاتی در مورد چگونگی شکل‌گیری، رفتار در محیط کار یا حتی طراحی عملکرد مالی در یک سازمان ارائه می‌دهد. تحولات در این حرفه، منعکس‌کنندۀ تغییرات در محیط کسب‌وکار و جامعه به‌طورکلی می‌باشد ( دی لو و همکاران، 2011). تورش‌های رفتاری دارای فهرست بلند بالایی که بیش از 50 تورش رفتاری بوده و به‌عنوان اشتباهات سیستماتیک و نوعی انحراف از واقعیت‌ها در تصمیم‌گیری یا قضاوت تعریف شده‌اند. شناسایی این سوگیری‌ها می‌تواند کمک کند توانایی‌های خود برای اعمال تردید حرفه‌ای در فرایند قضاوت حرفه‌ای را با به‌کارگیری یک فرایند تصمیم‌گیری مؤثر بهبود بخشند (طباطبایی حکیم و همکاران، 1405). قضاوت و تصمیم‌گیری راجع به پیش‌بینی هزینه‌ها یکی از حوزه‌های بااهمیت در حسابداری مدیریت می‌باشد (فرجی و مهرانی، 1396).
طبق تئوری نمایندگی، مالکان مدیریت و تصمیم‌گیری دربارۀ دارایی و حقوق خود را به مدیریت تفویض می‌کند؛ لذا تصمیم‌گیری جوهر اصلی مدیریت است و مدیران با اخذ تصمیم در حوزه‌های مختلف نظیر سطح سرمایه‌گذاری، سطح نگهداشت وجه نقد، توزیع سود سهام و غیره مواجه هستند. اعطای اختیار تصمیم‌گیری، مسئولیت پاسخ‌گویی برای مدیر ایجاد می‌کند. مدیران برای ایفای این مسئولیت ملزم به ارائۀ صورت‌های مالی باکیفیت هستند که اطلاعات قابل‌اتکا و به‌موقع در اختیار مالکان و سایر ذینفعان قرار دهد. ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی مدیران بر رویکردهای تصمیم‌گیری و کیفیت اطلاعات تأثیر دارد (بشیری‌منش و همکاران، 1401). ویژگی‌های فردی مدیران عامل ازجمله خوش‌بینی، توانایی و دورۀ تصدی مدیریت می‌تواند ضمن بهبود عملکرد مالی شرکت، رفتار و نوع تصمیم‌های آن‌ها را در سازمان تحت‌الشعاع قرار دهد. شفافیت اطلاعات تحت‌تأثیر این ویژگی‌های رفتاری است. دورۀ تصدی به‌عنوان معیاری برای سنجش میزان افق تصمیم‌گیری مدیران عامل در نظر گرفته شد (آزاد و همکاران، 1399).
پژوهش‌های کانگ، (2017)، آتس و همکاران،(2016)، نگوک، (2014) و سیلر، (2010) بر حسابداری رفتاری تأکید دارند. شاخص‌های رفتاری می‌توانند کیفیت کار حسابداران مدیریت را نشان دهند. این شاخص‌ها شامل مهارت‌های فنی، توجه به جزئیات و تعهد به اصول اخلاقی حرفه‌ای است. درک این رفتارها به سازمان‌ها کمک می‌کند تا خدمات حسابداری باکیفیت بیشتر و قابل‌اعتمادتری ارائه دهند. حسابداران مدیریت مسئول تهیۀ گزارش‌های مالی دقیق و شفاف هستند. شناسایی شاخص‌های رفتاری مرتبط با صداقت، یکپارچگی و رعایت استانداردها می‌تواند به بهبود کیفیت گزارش‌های مالی و افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران و ذینفعان منجر شود. درک رفتار حسابداران مدیریت، به شناسایی و مدیریت ریسک‌های مرتبط با گزارش‌های مالی کمک می‌کند. این امر شامل ریسک‌های مربوط به تقلب، اشتباهات حسابداری یا عدم رعایت مقررات است. شاخص‌های رفتاری می‌توانند به‌عنوان ابزارهایی برای نظارت و بهبود فرایندهای حسابداری مورداستفاده قرار گیرند. تحقیق در این زمینه می‌تواند به شناسایی نقاط قوت و ضعف حسابداران مدیریت در زمینۀ آموزش، مهارت‌ها و توسعۀ حرفه‌ای کمک کند. این امر منجربه طراحی برنامه‌های آموزشی مؤثرتر و بهبود عملکرد حسابداران مدیریت می‌شود. حسابداری مدیریت به‌عنوان یک‌رشتۀ مهم در زمینۀ کسب‌وکار، نقش حیاتی در ارائۀ اطلاعات مالی و راهبردی به مدیران برای تصمیم‌گیری مؤثر ایفا می‌کند. یکی از جنبه‌های کلیدی در حسابداری مدیریت، درک و تحلیل رفتار حسابداران مدیریت است. نوآوری پژوهش شامل ارائۀ یک چارچوب مفهومی برای درک رفتار حسابداران مدیریت در قالب ابعاد و مؤلفه‌ها به‌صورت کیفی و کمی می‌باشد. تا کنون پژوهشی در زمینۀ حسابداری رفتاری در محیط شرکت‌های تولیدی انجام نشده است. هدف از انجام پژوهش ارائۀ الگوی رفتاری حسابداران مدیریت شرکت‌های تولیدی با رویکرد نظریۀ بنیاد چندوجهی می‌باشد.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
تا قبل از 1967 واژۀ حسابداری رفتاری هنوز وارد ادبیات رشته نگردیده بود و البته دراین بین رشته‌های مختلفی ازجمله اقتصاد، علوم سیاسی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی در انجام پژوهش‌ها در ادبیات حسابداری رفتاری کمک شایانی را داشتند. در این میان رشتۀ روان‌شناسی نقش مهمی را ایفا کرد و با سه زیرشاخۀ روان‌شناسی شناختی، انگیزه‌ای و اجتماعی مهم‌ترین اثر را داشته است. این نقش توسط پردازش فردی از اطلاعات حسابداری برای تصمیم‌گیری بر پایۀ تئوری روان‌شناسی شناختی متمرکز بوده که در سال‌های بعد از آن با واژۀ «انقلاب شناختی» یادکرده‌اند. امروزه، وجود اصطلاح «رفتاری» معمولاً برای بررسی‌های آزمایشگاهی استفاده می‌شود اگرچه این روش پژوهش غالب است، اما تنها امکان برای پژوهش‌های حسابداری رفتاری نیست. همچنین شواهدی از سایر روش‌های تجربی مانند پرسش‌نامه، تحقیقات میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای وجود دارد. درنتیجه برای پیشرفت در عمق پردازش‌ها برای تصمیم‌گیری و درک اینکه چرا و چگونه مغز فعال است و در فرایندهای اقتصادی از اطلاعات برای تصمیم‌های استفاده می‌نمایند، دانشمندان علوم اعصاب یا عصب‌شناسان در حال ساخت یک پل ارتباطی با اقتصاد می‌باشند که به‌اصطلاح «اقتصاد عصبی» نامیده می‌شود تا رفتار استفاده‌کنندگان اطلاعات در تصمیم‌گیری مورد بررسی قرار گیرد (رهنمای رودپشتی و همکاران، 1395).
نقش حسابداران مدیریت گسترش‌یافته و شامل ایفای نقش به‌عنوان یک شریک تجاری راهبردی مطرح می‌گردد (تن رویلار و همکاران، 2021). حسابداران مدیریت در سطح واحد تجاری می‌توانند تا حدی بر نقش خود تأثیر بگذارند. این امر ممکن است توسط مدیران آن‌ها نیز انتظار رود. فرصت‌های بیشتری برای حسابداران مدیریت وجود دارد تا بر تصمیم‌های راهبردی نسبت به تصمیم‌های عملیاتی تأثیر بگذارند (تن رویلار و همکاران، 2018). با توجه به اینکه اطلاعات حسابداری مدیریت به‌عنوان ابزار مدیریت در تصمیم‌گیری تلقی می‌گردد و هدف از ایجاد و گسترش آن کمک به مدیریت می‌باشد، اگر مدیریت به هر دلیلی از آن استفاده ننماید، آن اطلاعات هیچ‌گونه ارزشی برای سازمان نخواهد داشت. یکی از عوامل مهم عدم استفاده مدیریت از اطلاعات حسابداری این است که این اطلاعات کیفیت لازم را ندارد. براساس یافته‌های این تحقیق، اگر اطلاعات حسابداری دارای کیفیت لازم باشد، مدیریت در تصمیم‌گیری‌های خود از آن استفاده می‌کند. البته همۀ ویژگی‌های کیفی اطلاعات حسابداری به یک اندازه بر استفاده از اطلاعات حسابداری مدیریت مؤثر واقع نمی‌شوند (رسولی و بهرامفر، 1377).
موفقیت هر سازمان در رسیدن به اهداف خود به نحو قابل‌توجهی به تصمیم‌های مدیران بستگی دارد. موفقیت حسابداری مدیریت نیز بستگی به این دارد که بتواند با ارائۀ اطلاعات مفید، تصمیم‌گیری مدیران را بهبود بخشد. اما مسئله اصلی در حسابداری مدیریت، عدم استفاده از چارچوب نظری و تئوری‌های حسابداری است. در راستای توسعۀ مفهومی و تکوینی حسابداری مدیریت در سطوح راهبردی(استراتژیک) سازمان با رویکرد حسابداری انتقادی جهت ایفای نقش مؤثر مدیریتی، محقق ضمن توصیف، تبیین و الگوسازی حسابداری مدیریت با رویکرد تفکر انتقادی، به دنبال شناسایی شاخص‌ها و مؤلفه‌هایی است که نقش حسابداری مدیریت را در توسعۀ نگرش و باورها و اقدامات مدیریتی تعیین نماید (محمودی‌راد و همکاران، 1403). در ادامه به برخی پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه اشاره می‌گردد:
ترانتان توی (2025)، در پژوهشی به بررسی تأثیر کیفیت سیستم اطلاعات حسابداری بر موفقیت تصمیم‌گیری و عملکرد غیرمالی: آیا کیفیت اطلاعات غیرمالی اهمیت دارد، پرداخت. یافته‌ها نشان می‌دهد که کیفیت سیستم اطلاعات حسابداری و اطلاعات غیرمالی به‌طور قابل‌توجهی بر موفقیت کلی تصمیم‌گیری تأثیر می‌گذارد. این مطالعه، تلاشی آغازین است که با بهره‌گیری از دیدگاه‌های ذینفعان، سودمندی تصمیم‌گیری و نظریه‌های مدیریت رفتاری، رابطۀ بین کیفیت سیستم اطلاعات حسابداری، کیفیت اطلاعات غیرمالی می‌باشد.
برکاردو و همکاران (2025)، در پژوهشی به پیاده‌سازی پایداری، مدیریت دانش و حسابداری مدیریت پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد که مسئولیت اجتماعی شرکتی، گزارش پایداری، مدیریت زنجیرۀ تأمین پایدار، مدیریت منابع انسانی، نوآوری سبز و دانشگاه‌ها در پیاده‌سازی پایداری اثرگذار می‌باشند.
تن رویلار و همکاران (2021)، در پژوهشی به مطالعۀ مهارت‌ها، نفوذ و اثربخشی حسابداران مدیریت پرداختند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مهارت‌های بین فردی و مفهومی با برداشت حسابداران مدیریت مبنی بر تأثیر آن‌ها بر تصمیم‌گیری مدیریت مرتبط هستند، درحالی‌که هر سه مهارت با اثربخشی آن‌ها مرتبط هستند. همچنین، مهارت‌های فنی و مفهومی به‌طور مشترک با تأثیر حسابداران مدیریت مرتبط هستند، درحالی‌که مهارت‌های مفهومی و بین فردی به‌طور مشترک با اثربخشی آن‌ها مرتبط هستند.
پچ (2019)، در پژوهشی به بررسی استراتژی و نوآوری: نقش واسطه‌ای حسابداران مدیریت و استفاده از سیستم‌های حسابداری مدیریت پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد که افزایش نوآوری اکتشافی توسط شرکت‌هایی که راهبرد تمایز را دنبال می‌کنند، از طریق حسابداران مدیریت دنبال می‌شود. همچنین، حسابداری مدیریت می‌تواند بخشی از سازوکار اجرای راهبرد در شرکت‌هایی باشد که بر نوآوری اکتشافی تأکید دارند.
تن رویلار و همکاران (2018)، در پژوهشی به تأثیر حسابداران مدیریت بر تصمیم‌های مدیریتی پرداختند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تأثیر بر تصمیم‌های مدیریتی می‌تواند دو شکل داشته باشد: تأثیر بر تصمیم‌های راهبردی و تأثیر بر تصمیم‌های عملیاتی. تأثیر بر تصمیم‌های راهبردی به‌طور مثبت با درجۀ تمرکززدایی یک سازمان مرتبط است. همچنین به این بستگی دارد که آیا یک حسابدار مدیریت برون‌گراتر و از نظر احساسی و رفتاری پایدارتر است یا خیر. بین تأثیر بر تصمیم‌های عملیاتی و سازگاری حسابداران مدیریت رابطۀ منفی وجود دارد. به اندازۀ کافی انتقادی نبودن ممکن است تأثیر آن‌ها بر امور عملیاتی را کاهش دهد.
ریج (2018)، در پژوهشی به بررسی وظایف، تعامل و درک نقش حسابداران مدیریت پرداخت. نتایج پژوهش نشان داد که گسترش وظایف حسابداران مدیریت از حوزه‌های عملیاتی به حوزه‌های راهبردی است. عوامل اقتضایی اصلی مؤثر بر نقش‌های حسابداران مدیریت شامل موقعیت حسابداران مدیریت، سطح سلسله‌مراتبی عملکرد حسابدار مدیریت، وابستگی گروهی و جهت‌گیری بازار سرمایه است.
ماک و گورترکی (2017)، در پژوهشی به بررسی چگونگی اعمال نفوذ حسابداران مدیریت بر مدیران در سطح خرد از راهکارهای نفوذ حسابداران مدیریت در جلسات کنترل بودجه پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد که حسابداران مدیریت از راه دور عمدتاً از راهکارهای نفوذ نرم به جای سخت استفاده می‌کنند. علاوه بر این، آن‌ها از اطلاعاتی که در موقعیت خود بین مدیران ارشد و عملیاتی به دست می‌آورند، با عمل به‌عنوان مأموران دوجانبه استفاده می‌کنند؛ یعنی مدیران عملیاتی را در مورد تمرکز مدیران ارشد مطلع می‌کنند و همچنین برای مدیران عملیاتی شفاف‌سازی می‌کنند که در مورد مسائل عملیاتی خاص به مدیریت ارشد اطلاع خواهند داد. با انجام این کار، آن‌ها سعی می‌کنند مدیران عملیاتی را به رسیدگی به این مسائل ترغیب کنند.
دی لو و همکاران (2011)، در پژوهشی به بررسی نقش‌های حسابداران مدیریت پرداختند. نتایج پژوهش نشان داده که ویژگی‌های شخصیتی، تجربۀ فرد در امور مالی و حسابداری، وضعیت مالی یک سازمان و تغییرات در قوانین و مقررات در نقش حسابداران مدیریت اثرگذار هستند.
پفنیگ و همکاران (2009)، در پژوهشی به راه‌های ایجاد انگیزه به حسابداران مدیریت پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که طراحی شغل، حقوق، رابطه با همکاران، رابطه با مافوق، مهم‌ترین ابعاد رضایت شغلی کلی هستند. همچنین، شغل باید به شیوه‌ای مناسب برای ایجاد انگیزه در حسابداران مدیریت در سازمان طراحی شود.
طباطبایی حکیم و همکاران (1405)، در پژوهشی به بررسی تأثیر عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی و تورش رفتاری اتکا و تعدیل بر قضاوت حسابرسان پرداختند. براساس نتایج روش دیمتل مشخص شد که تجربه اثرگذارترین و فرهنگ سازمانی اثرپذیرترین مؤلفه می‌باشد. براساس خروجی معادلات ساختاری، عوامل اجتماعی با مقدار 322/0، بیشترین مقدار را در بین دیگر مؤلفه‌ها به‌دست آورده است. معیارهای عوامل اقتصادی با مقدار 255/0 و تورش رفتاری اتکا و تعدیل با مقدار 138/0 در اولویت‌های بعدی قرار دارند.
محمودی‌راد و همکاران (1403)، در پژوهشی با استفاده از روش نظریۀ داده‌بنیاد به ارائۀ مدل مفهومی در راستای حسابداری مدیریت مبتنی بر تفکر انتقادی از طریق مصاحبه با خبرگان در شرکت‌های دانش‌بنیان پرداختند. نتایج تحقیق در قالب مدل ارائه‌شده دارای سه مقولۀ شرایط علّی شامل اجتماعی‌سازی، رهبری و تفکر سیستمی، فرهنگ‌سازی به‌عنوان مقولۀ شرایط زمینه‌ای، شرایط محیطی به‌عنوان شرایط مداخله‌گر، تدوین الزامات و تقویت عوامل مدیریتی به‌عنوان راهبردها و پیامدها شناسایی شدند.
یزدانی و همکاران (1403)، در پژوهشی به شناسایی و تبیین عوامل بومی مؤثر بر حسابداری مدیریت رفتاری پرداختند. یافته‌های تحقیق نشان داد که 4 مقوله به‌عنوان مقولۀ محوری ظاهر شدند که شامل قضاوت حسابداران، قضاوت و تصمیم‌گیری افراد، عوامل رفتاری، ارزیابی و کنترل می‌باشند. سایر مقوله‌ها برای ارائه در مدل تصویری در پنج دستۀ شرایط علّی (4 مقوله)، بستر یا زمینه (2 مقوله)، شرایط مداخله‌گر (4 مقوله)، راهبردها (3مقوله)، پیامدها (3 مقوله) قرار گرفتند. درنهایت نتایج نشان از معناداری روابط و اجزای مدل ارائه‌شده داشت.
مرادی ازانی و همکاران (1403)، در پژوهشی به ارائۀ الگویی جهت تبیین رابطۀ تورش‌های رفتاری مؤثر بر تصمیم‌های مدیران مالی در بازار سهام ایران پرداختند. نتایج کدگذاری باز نشان داد که در بازار سهام ایران، 21 تورش رفتاری در مدیران مالی وجود داشته و 60 مفهوم اصلی رابطۀ بین تورش‌های رفتاری و تصمیم‌های مدیران مالی را تبیین می‌کنند. نتایج کدگذاری محوری نشان داد که 20 مفهوم اصلی تحت سه مقولۀ ویژگی‌های فردی مدیران مالی، شرایط تصمیم‌گیری مدیران مالی و وضعیت و شرایط شرکت، شرایط علّی رابطۀ تورش‌های رفتاری و تصمیم‌های مدیران مالی را تبیین می‌کنند. علاوه براین، 11 مفهوم تحت مقوله شرایط کلان کشور، شرایط زمینه‌ای تبیین رابطۀ تورش‌های رفتاری و تصمیم‌های مدیران مالی را تشکیل می‌دهند.
کریم‌آبادی و همکاران (1403)، در پژوهشی به طراحی الگوی داده‌بنیاد آیین رفتار حرفه‌ای حسابرسان مستقل براساس دیدگاه انتقادی از دیدگاه خبرگان حرفه پرداختند. با انجام کدگذاری در بعد عوامل محیطی (شاخص‌های اقتصادی و رقابتی)، عوامل سازمانی (حاکمیت شرکتی، فرهنگ سازمانی و رهبری اخلاقی)، ارزش‌های فردی (شاخص‌های ارزش‌های دینی و ارزش‌های اخلاقی)، عوامل اجتماعی (مسئولیت اجتماعی) و عوامل فردی (درستکاری حسابدار، شایستگی و صلاحیت حرفه‌ای، رازداری و بی‌طرفی) شناسایی شدند.
کرمی و همکاران (1402)، در پژوهشی به ارائۀ مدل انتخاب پرتفوی با دیدگاه مالی رفتاری مدیران شرکت‌ها براساس تئوری نمایندگی پرداختند. نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل دو مدل استاندارد و رفتاری در پژوهش حاضر نشان داد که مدل رفتاری منجربه دستیابی به پرتفویی با ریسک کمتر شده است و بازدهی پرتفوی‌ها تفاوت معنادار ندارند.
همتی و همکاران (1401)، در پژوهشی به ویژگی‌های حرفه‌ای گرایی حسابداران مدیریت مبتنی بر قضاوت اخلاقی پرداختند. براساس یافته‌های پژوهش ویژگی‌های حرفه‌ای گرایی حسابداران مدیریت شامل 7 مؤلفه (استقلال حرفه‌ای، وابستگی حرفه‌ای، تعهد اجتماعی، تعهد حرفه‌ای، خودنظارتی، دانش و مهارت تخصصی حرفه‌ای، صداقت و پایبندی در رفتار حرفه‌ای) به همراه 41 شاخص و ابعاد قضاوت اخلاقی شامل 3 مؤلفه (نسبیت‌گرایی، قرارداد گرایی، عدالت اخلاقی) به همراه 16 شاخص مورد تأیید خبرگان قرار گرفت. براساس یافته‌های دلفی فازی در دو راند اجراشده، می‌توان بیان نمود که همۀ مؤلفه‌ها و شاخص‌ها در ایران براساس ویژگی‌های شناسایی‌شده مورد تأیید قرارگرفته است.
شریعتی و همکاران (1397)، در پژوهشی به بررسی امکان‌پذیری توانمندسازی رفتار تصمیم‌گیری حسابداران مدیریت از طریق آگاهی فراشناختی پرداختند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که توانمندسازی رفتار تصمیم‌گیری حسابداران مدیریت در باور از طریق تأثیر آگاهی فراشناختی بر ابعاد ارزش‌گذاری، فعالیت و قدرت درک معنای ضمنی امکان‌پذیر است. اما توانمندسازی رفتار تصمیم‌گیری حسابداران مدیریت در عمل فقط از طریق تأثیر بر ابعاد ارزش‌گذاری و فعالیت درک معنای ضمنی امکان‌پذیر است.
فرجی و مهرانی (1396)، در پژوهشی به بررسی تأثیر درک رفتار هزینه‌ها (درک درجات تقارن در رفتار هزینه‌ها) و تجربۀ حرفه‌ای افراد بر قضاوت و تصمیم‌گیری دربارۀ پیش‌بینی هزینه‌ها پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که افراد رفتار متقارن (خطی) هزینه‌ها ( مدل سنتی رفتار هزینه) را نسبت به رفتار نامتقارن هزینه‌ها ( چسبنده و ضدچسبنده) بهتر درک نموده و تفاوتی بین افراد حرفه‌ای و دانشجویان ازنظر فهم این روابط وجود ندارد.
نیکومرام و همکاران (1391)، در پژوهشی به تبیین مبانی تئوریک حسابداری مدیریت رفتاری در چارچوب رویکردی فلسفی و تئوریک، الگو و مدلی مفهومی جهت طبقه‌بندی حسابداری مدیریت رفتاری پرداختند. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که اولاً، حسابداری مدیریت رفتاری به‌عنوان دانشی بین‌رشته‌ای، به سؤالاتی که الگوی رایج حسابداری از پاسخ به آن عاجز است، پاسخ مناسب‌تری ارائه می‌دهد. ثانیاً، براساس مبانی علمی موردمطالعه، ارائۀ مدل مفهومی برای حسابداری مدیریت رفتاری میسر شده است.
روش‌شناسی پژوهش
هدف از انجام پژوهش حاضر، ارائۀ الگوی رفتاری حسابداران مدیریت شرکت‌های تولیدی با رویکرد نظریۀ بنیاد چندوجهی می‌باشد. پژوهش کیفی و از روش نظریۀ داده‌بنیاد مبتنی بر رویکرد چندوجهی گلدکول و همکاران، (2010) جهت ارائۀ الگوی رفتاری حسابداران مدیریت استفاده شده است. در این روش به‌صورت ترکیبی، علاوه بر توجه به پیشینۀ پژوهش و مبانی نظری، داده‌های نظری جمع‌آوری گردیده و از طریق مصاحبه با خبرگان، داده‌های تجربی جمع‌آوری می‌گردد. روش ترکیبی فوق باعث غنای پژوهش و نتایج آن می‌گردد. مراحل فرایند توسعۀ نظریۀ داده‌بنیاد چندوجهی به شرح زیر است: (گلدکول و همکاران، 2010)
1. مرحلۀ اول، بازتاب حوزه‌های موردبررسی پژوهش شامل اهداف و سؤال‌های پژوهش می‌باشد.
2. مرحلۀ دوم، خلق نظریه است که دربرگیرندل چهار گام است: گام اول: کدگذاری استقرایی که معادل کدگذاری باز است. در این مرحله، مفاهیم رفتاری حسابداران مدیریت به‌صورت اکتشافی استخراج می‌گردد. گام دوم: طبقه‌بندی و پالایش رفتاری حسابداران مدیریت از طریق جدول ارتباط شرطی اسکات و هاول (2008) صورت می‌گیرد. گام سوم: با توجه به مطالعۀ پیشینۀ پژوهش و مبانی نظری پیرامون مالی رفتاری حسابداران مدیریت، مفاهیم نظری استخراج می‌گردد. گام چهارم: پارادایم سه وجهی استراوس و کوربین (1998) شناسایی ارتباط ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی رفتاری حسابداران مدیریت مشخص می‌گردد، معادل کدگذاری محوری می‌باشد. گام پنجم: تلخیص نظریه که معادل کدگذاری انتخابی یا گزینشی می‌باشد. در این گام، الگوی نهایی رفتاری حسابداران مدیریت در قالب ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌ها منطبق بر روابط کشف شده بین آن‌ها طراحی می‌گردد.
3. مرحلۀ سوم، رتبه‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های رفتاری الگوی حسابداران مدیریت از دیدگاه خبرگان می‌باشد.
با توجه به هدف پژوهش که ارائۀ الگوی رفتاری حسابداران مدیریت می‌باشد از طریق مصاحبه نیمه‌ساختاریافته و با رویکرد اکتشافی، داده‌ها جمع‌آوری گردید. جامعه آماری در بخش کیفی شامل حسابداران مدیریت و مدیران مالی شرکت‌های تولیدی و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه که به‌صورت گزینشی و هدفمند انتخاب شده‌اند، می‌باشند. خبرگان پژوهش شامل 12 نفر می‌باشند. در روش نمونه‌گیری گزینشی، مصاحبه با خبرگان تا اشباع نظری داده‌ها صورت می‌گیرد. در نظریۀ داده‌بنیاد، گردآوری داده‌ها تا زمانی ادامه می‌یابد که مفاهیم اساسی پژوهش به حد اشباع نظری برسد؛ یعنی تا زمانی که خبرگان پژوهش چیزی به داده‌ها اضافه نکنند و یا آنچه بیان می‌نمایند در تضاد با مفاهیم و داده‌های جمع‌آوری شده نباشد و مصاحبه با خبرگان مشابه به نظر آید. جهت اشباع نظری، مصاحبه با 12 تا 20 خبره کافی می‌باشد (حریری، 1385). بنابراین، طی انجام 12 مصاحبه با خبرگان، اشباع نظری صورت گرفت و نیازی به انجام مصاحبه با خبرۀ جدیدی نبود. در جدول 1، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی خبرگان و زمان مصاحبه ارائه گردیده است.
اطلاعات جمعیت‌شناختی خبرگان پژوهش
طبق اطلاعات جدول(1) تعداد خبرگان 12 نفر می‌باشد که 10 نفر مرد و 2 نفر زن می‌باشند. همچنین، سابقۀ کاری خبرگان بیش از 14 سال می‌باشد که نشان‌دهندۀ تجربۀ زیاد خبرگان می‌باشد. به ترتیب 5 نفر از خبرگان دارای مدرک دکتری، 1 نفر دانشجوی دکتری و 6 نفر کارشناسی‌ارشد هستند. حوزۀ تخصصی خبرگان به ترتیب حسابدار مدیریت، مدیر مالی و هیئت‌علمی دانشگاه می‌باشند، زمان مصاحبه به تفکیک خبرگان نشان داده شده است.
جدول(1). ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مصاحبه‌شوندگان
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سؤال‌های پژوهش
در مرحلۀ اول، به دنبال پاسخ به سؤال‌های زیر در این پژوهش می‌باشیم:
1. ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی رفتاری حسابداران مدیریت کدام‌اند؟
2. رتبه‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های الگوی رفتاری حسابداران مدیریت به چه صورت می‌باشد؟
یافته‌های پژوهش
یافته‌های پژوهش در بخش کیفی
در مرحلۀ دوم، مفاهیم الگوی رفتاری حسابداران مدیریت با توجه به مطالعۀ پیشینۀ پژوهش و مبانی نظری و مصاحبه با خبرگان استخراج می‌گردد. طبق اطلاعات جدول(2) کدها و مفاهیم استخراجی مبانی نظری و تجربی شامل مفاهیم روان‌شناختی، اخلاق حرفه‌ای، سودمندی تصمیم‌گیری، اصول اخلاقی، توانمندسازی رفتار تصمیم‌گیری حسابداران مدیریت، آگاهی فراشناختی، توانایی ارزش‌گذاری، مسئولیت‌پذیری، قدرت درک مفاهیم حسابداری مدیریت، استقلال حرفه‌ای، مهارت‌های فنی، مهارت‌های حسابداری، تحلیل مالی، مفاهیم رفتاری، تجربۀ حرفه‌ای، قضاوت حرفه‌ای، وابستگی حرفه‌ای، دانش سیستم‌های حسابداری، مهارت‌های ارتباطی، قدرت تحلیل و تصمیم‌گیری، دانش و مهارت تخصصی حرفه‌ای، راستگویی، پایبندی در رفتار حرفه‌ای، تحلیل داده‌های مالی، شناسایی روندهای تجاری، تعهد اجتماعی، تعهد حرفه‌ای، ارائۀ پیشنهادهای اصلاحی مبتنی بر شواهد، مدیریت ریسک، ارزیابی و مدیریت ریسک‌های مالی و عملیاتی، خودنظارتی، تحلیل حساسیت، ارزش‌های فردی، مسئولیت اجتماعی، ارزش‌های دینی، عوامل فردی، درستکاری حسابدار، شایستگی و صلاحیت حرفه‌ای، رازداری، بی‌طرفی، ارزش‌های اخلاقی، تورش‌های رفتاری، قضاوت اخلاقی، نسبیت‌گرایی، قراردادگرایی، عدالت اخلاقی، مدیریت بودجه، ارائۀ راهکارهایی برای کاهش ریسک‌های احتمالی، توجه به رفتار هزینه‌ها، رضایت شغلی و صداقت می‌باشد.
جدول(2). کدها و مفاهیم استخراجی از داده‌های تجربی و نظری
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
درنهایت با تجمیع مفاهیم و کدهای استخراجی از رویکردهای مورداستفاده در پژوهش شامل، مطالعۀ پیشینۀ پژوهش و مبانی نظری مرتبط با موضوع پژوهش و مصاحبه با خبرگان به ترتیب ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی پژوهش طبق جدول(3) استخراج گردید. در ارتباط با الگوی رفتاری حسابداران مدیریت با رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد چندوجهی دو بعد، هفت مؤلفه و چهل شاخص شناسایی گردید. در شکل(1) الگوی نهایی پژوهش ترسیم شده است.
جدول(3). شناسایی ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های الگوی رفتاری حسابداران مدیریت
|
|
|
|
|
|
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
|
| |
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
|
| |
| ||
| ||
| ||
| ||
|
| |
| ||
| ||
| ||
| ||
|
| |
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
|
|
|
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
|
| |
| ||
| ||
| ||
| ||
|
یافته‌های پژوهش در بخش کمی
در مرحله سوم، رتبه‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های رفتاری الگوی حسابداران مدیریت از دیدگاه خبرگان انجام گردید. باتوجه‌به اطلاعات جدول(4) و نتایج آزمون فریدمن، رتبه‌بندی ابعاد الگوی رفتاری حسابداران مدیریت طبق نظر خبرگان صورت گرفت که به ترتیب، بعد رفتار سازمانی در رتبۀ اول و بعد رفتار اجتماعی در رتبۀ دوم قرار گرفت.
جدول(4). رتبه‌بندی ابعاد الگوی رفتاری حسابداران مدیریت ( منبع: یافته‌های محقق)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
همچنین، باتوجه به اطلاعات جدول(5) و نتایج آزمون فریدمن، رتبه‌بندی مؤلفه‌های بعد رفتار سازمانی الگوی رفتاری حسابداران مدیریت طبق نظر خبرگان صورت گرفت که به ترتیب مؤلفۀ اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری در رتبۀ اول، مؤلفۀ دانش و مهارت‌های تخصصی در رتبۀ دوم، مؤلفۀ مهارت‌های تحلیلی در رتبۀ سوم، مؤلفۀ تصمیم‌گیری و مدیریت ریسک در رتبۀ چهارم و مؤلفۀ توانمندسازی و آگاهی‌شناختی در رتبۀ پنجم قرار گرفت.
جدول(5). رتبه‌بندی مؤلفه‌های بعد رفتار سازمانی ( منبع: یافته‌های محقق)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
و درنهایت، باتوجه به اطلاعات جدول(6) و نتایج آزمون فریدمن، رتبه‌بندی مؤلفه‌های بعد رفتار اجتماعی الگوی رفتاری حسابداران مدیریت طبق نظر خبرگان صورت گرفت که به ترتیب مؤلفۀ ارزش‌ها و تعهد اجتماعی در رتبۀ اول و مؤلفۀ ارتباط اجتماعی در رتبۀ دوم قرار گرفت.
جدول(6). رتبه‌بندی مؤلفه‌های بعد رفتار اجتماعی ( منبع: یافته‌های محقق)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
شکل(1). الگوی نهایی پژوهش
بحث و نتیجه‌گیری
با توجه به نتایج پژوهش در بعد رفتار سازمانی 1. مؤلفۀ اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری که شامل شاخص‌های اصول اخلاقی، صداقت و راستگویی در گزارشگری مالی، رازداری اطلاعات محرمانه، تعهد حسابداران به استانداردهای حرفه‌ای، بی‌طرفی و عدم جانبداری در تصمیم‌گیری‌ها و تعهد حرفه‌ای است؛ 2. مؤلفۀ دانش و مهارت‌های تخصصی که شامل شاخص‌های مهارت‌های فنی، دانش سیستم‌های حسابداری، تحلیل مالی و درک مفاهیم روان‌شناختی و رفتاری مرتبط با تصمیم‌گیری، درک مفاهیم اساسی حسابداری مدیریت، آشنایی با سیستم‌های حسابداری و نرم‌افزارهای مرتبط، توانایی تحلیل داده‌های مالی و شناسایی روندهای هزینه‌ای است؛ 3. مؤلفۀ توانمندسازی و آگاهی شناختی که شامل شاخص‌های آگاهی فراشناختی، توانایی ارزش‌گذاری، درک اهمیت استقلال حرفه‌ای، خودنظارتی و مسئولیت‌پذیری در فرایند تصمیم‌گیری است؛ 4. مؤلفۀ مهارت‌های تحلیلی که شامل شاخص‌های، تحلیل مالی و ارزیابی عملکرد، توانایی انجام تحلیل حساسیت و سناریوها، شناسایی عوامل تأثیرگذار بر تصمیم‌گیری‌های مدیریتی، آگاهی از تأثیر رفتار بر تصمیم‌گیری و درک اهمیت ارزش‌گذاری و ارزیابی گزینه‌ها است؛ 5. مؤلفۀ تصمیم‌گیری و مدیریت ریسک که شامل شاخص‌های سودمندی تصمیم‌گیری، ارزیابی ریسک، مدیریت ریسک‌های مالی و عملیاتی، تحلیل حساسیت، ارائۀ راهکارهایی برای کاهش ریسک و توسعۀ استراتژی‌های مدیریت ریسک است، شناسایی گردید.
همچنین با توجه به نتایج پژوهش در بعد رفتار اجتماعی 1. مؤلفۀ ارتباط اجتماعی که شامل شاخص‌های مهارت‌های ارتباطی، قدرت تحلیل و تصمیم‌گیری، توانایی ارائۀ پیشنهادهای اصلاحی مبتنی بر شواهد و شناسایی روندهای تجاری، توانایی ارائۀ گزارش‌های واضح و قابل فهم، تأثیرگذاری در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی از طریق شواهد و تحلیل‌های ارائه‌شده و مهارت در ارتباط برقرار کردن با ذینفعان است و 2. مؤلفۀ ارزش‌ها و تعهد اجتماعی که شامل شاخص‌های ارزش‌های فردی، ارزش‌های دینی، ارزش‌های اخلاقی، تعهد اجتماعی، درک عدالت اخلاقی و نسبیت‌گرایی در زمینۀ حسابداری مدیریت است، شناسایی گردید.
درک رفتار حسابداران مدیریت می‌تواند به بهبود فرهنگ اخلاقی و حرفه‌ای در سازمان کمک نماید. این امر شامل ترویج ارزش‌هایی مانند صداقت، مسئولیت‌پذیری و تعهد به کیفیت می‌باشد. نتایج پژوهش حاضر می‌تواند به سازمان‌های حرفه‌ای حسابداری و نهادهای استانداردگذار کمک نماید تا استانداردهای اخلاقی و رفتاری را بهبود بخشند و اطمینان حاصل نمایند که حسابداران مدیریت به بالاترین سطح حرفه‌ای عمل می‌کنند. شناسایی و تحلیل شاخص‌های رفتاری حسابداران مدیریت نه تنها به بهبود عملکرد حسابداری در سازمان‌ها کمک می‌کند، بلکه به حفظ اعتماد عمومی، تضمین شفافیت مالی و تقویت یکپارچگی حرفۀ حسابداری مدیریت کمک می‌نماید. شاخص‌های رفتاری حسابداران مدیریت، جنبه‌های مختلفی از عملکرد و تعاملات آن‌ها را دربرمی‌گیرد. این شاخص‌ها به‌عنوان معیارهایی برای ارزیابی رفتار حرفه‌ای، اخلاقی و تأثیرگذاری حسابداران مدیریت در محیط‌های سازمانی مورداستفاده قرار می‌گیرند. تحقیقات رفتاری نشان داده‌اند که این شاخص‌ها می‌توانند بر کیفیت خدمات حسابداری، رضایت مشتری و عملکرد کلی سازمان تأثیر بگذارند. نتایج پژوهش با مطالعات ترانتان توی (2025)، شریعتی و همکاران (1397) و نیکومرام (1391) هم‌راستا می‌باشد.
سؤال دوم، رتبه‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های الگوی رفتاری حسابداران مدیریت به چه صورت می‌باشد؟ براساس نتایج پژوهش، رتبه‌بندی ابعاد الگوی رفتاری حسابداران مدیریت طبق نظر خبرگان صورت گرفت که به ترتیب، بعد رفتار سازمانی در رتبۀ اول و بعد رفتار اجتماعی در رتبۀ دوم قرار گرفت. رتبه‌بندی مؤلفه‌های بعد رفتار سازمانی به ترتیب، مؤلفۀ اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری در رتبۀ اول، مؤلفۀ دانش و مهارت‌های تخصصی در رتبۀ دوم، مؤلفۀ مهارت‌های تحلیلی در رتبۀ سوم، مؤلفۀ تصمیم‌گیری و مدیریت ریسک در رتبۀ چهارم و مؤلفۀ توانمندسازی و آگاهی شناختی در رتبۀ پنجم قرار گرفت. رتبه‌بندی مؤلفه‌های بعد رفتار اجتماعی به ترتیب، مؤلفۀ ارزش‌ها و تعهد اجتماعی در رتبۀ اول و مؤلفۀ ارتباط اجتماعی در رتبۀ دوم قرار گرفت.
با توجه به اینکه بعد رفتار سازمانی در اولویت قرار دارد، شرکت‌های تولیدی بر ایجاد یک فرهنگ سازمانی قوی و اخلاقی تمرکز نمایند. این امر شامل ترویج اخلاق حرفه‌ای، مسئولیت‌پذیری و ایجاد محیطی است که در آن حسابداران مدیریت احساس تعهد و وفاداری به سازمان داشته باشند. بعد رفتار اجتماعی نیز حائز اهمیت است، به‌ویژه مؤلفۀ ارزش‌ها و تعهد اجتماعی. شرکت‌های تولیدی می‌توانند با ترویج ارزش‌های اخلاقی و تعهد به مسئولیت‌های اجتماعی، حسابداران مدیریت را به سمت مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و حمایت از مسائل جامعه هدایت کنند با توجه به الگوی رفتاری حسابداران مدیریت، ایجاد تعادل بین توسعۀ مهارت‌های فنی، اخلاقی و اجتماعی می‌تواند به بهبود عملکرد و کارایی این حرفه در سازمان کمک شایانی نماید. همچنین، توجه به نیازهای آموزشی و توسعه‌ای حسابداران مدیریت، می‌تواند باعث حفظ و ارتقای کیفیت خدمات حسابداری در شرکت‌های تولیدی شود.
درمجموع، به شرکت‌های تولیدی پیشنهاد می‌شود که با درک و به‌کارگیری الگوی رفتاری حسابداران مدیریت، راهبرد‌های آموزشی و توسعه‌ای هدفمندی را طراحی نمایند تا مهارت‌های فنی، اخلاقی و اجتماعی حرفۀ حسابداری مدیریت را تقویت نمایند. این امر درنهایت به بهبود عملکرد حسابداران مدیریت و افزایش کارایی فرایندهای مالی در شرکت‌های تولیدی منجر خواهد شد.
پیشنهادهای کاربردی زیر جهت بهبود الگوی رفتاری حسابداران مدیریت در شرکت‌های تولیدی ارائه گردید:
1. شرکت‌های تولیدی با تقویت فرهنگ سازمانی، ارزش‌های اخلاقی، صداقت و مسئولیت‌پذیری را ترویج نمایند؛
2. حسابداران مدیریت به‌طور مداوم مهارت‌های فنی و تخصصی خود را بهبود بخشند؛
3. حسابداران مدیریت را به توسعۀ آگاهی فراشناختی و بهبود توانایی ارزش‌گذاری و تصمیم‌گیری تشویق کنند؛
4. شرکت‌ها بر توسعۀ مهارت‌های تحلیلی حسابداران مدیریت تمرکز نمایند؛
5. حسابداران مدیریت برای تأثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و ارتباط با ذینفعان مهارت‌های ارتباطی را بهبود بخشند؛
6. تقویت ارزش‌های اخلاقی و تعهد اجتماعی را در میان حسابداران مدیریت تقویت شود و
7. سیستم‌هایی برای نظارت و ارزیابی رفتار حسابداران مدیریت بر اساس شاخص‌های شناسایی‌شده ایجاد گردد.
با انجام این پیشنهادها، شرکت‌های تولیدی می‌توانند الگوی رفتاری حسابداران مدیریت را بهبود بخشند، فرهنگ اخلاقی و حرفه‌ای را تقویت نمایند و درنهایت به افزایش کارایی و بهبود عملکرد کلی سازمان کمک نمایند.
References
Hemmati, H. , Malakian, E. and Kamyabi, Y. (2022). Identification of the characteristics of management accountants’ professionalism based on ethical judgment. Accounting and Auditing Research, 14(54), 109-128. (In Persian)
Rasouli, V., & Bahramfar, N. (1998). Qualitative characteristics of management accounting information and its role in management decision-making. Accounting and Auditing Reviews, 6, 24-25. (In Persian) https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.26458020.1377.7.1.4.8
[1] . گروه حسابداری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران (Aref.khoghrumoini@iau.ac.ir)
[2] . گروه مالی و حسابداری، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه میبد، میبد، ایران. (نویسنده مسئول) (Sotudeh@meybod.ac.ir)
[3] . گروه حسابداری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران (aa.haghparastt@iau.ir)
[4] . گروه حسابداری، واحد خاش، دانشگاه آزاد اسلامی، خاش، ایران (dr.hirad@iau.ac.ir)
DOI: 10.30486/FBRA.2025.140404201211722 DOI: