بررسي اثر سوگيري هاي خوش بيني، بيش اطميناني و محافظه كاري بر ويژگي هاي كيفي ارزش بازخورد و شفافيت سود حسابداري
محورهای موضوعی : پژوهش های مالی و رفتاری در حسابداری
حامد پاد
1
*
,
مهدی مشکی میاوقی
2
1 - کارشناسی ارشد حسابرسی، گروه حسابداری، دانشگاه غیرانتفاعی راهبرد شمال، رشت، ایران
2 - دانشیار مالی، گروه حسابداری و مالی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
کلید واژه: ارزش بازخورد, بيش اطميناني, خوش بيني, شفافيت سود, محافظه كاري,
چکیده مقاله :
هدف از انجام پژوهش مطالعه بررسي اثر سوگيري هاي خوش بيني، بيش اطميناني و محافظه كاري بر ويژگي هاي كيفي ارزش بازخورد و شفافيت سود حسابداري بود. پژوهش کاربردی و از نوع توصیفی بود و جامعه آماری پژوهش شامل شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. بر این اساس تعداد 140 شرکت در دوره زمانی 1396 تا 1401 از بین جامعه آماری به واسطه اعمال برخی محدودیت ها انتخاب شده و روابط بین متغیرهای پژوهش با استفاده از داده های تلفیقی و روش رگرسيون لجستيك مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از آزمون فرضیه ها نشان مي دهد كه متغیر خوش بيني مديريت بر هر دو متغير وابسته شفافيت سود و ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري دارای اثر منفي و معني داري مي باشد. اين موضوع به اين معني است كه با افزايش خوش بيني مديريت و ايجاد شكاف بين سود واقعي و سود پيش بيني شده، از ميزان واكنش بازار به سود و تغييرات آن (به عنوان معيار شفافيت سود) كاسته شده و حساسيت ارزش بازار سهام به سود نيز كاهش مي يابد. اين موضوع ممكن است ناشي از كاهش اطمينان بازار نسبت به پيش بيني ها و عملكرد مديريت باشد. نتايج همچنين حاكي از ضريب تاثير مثبت محافظه كاري حسابداري بر متغيرهاي وابسته تحقيق بوده و نشان مي دهد كه اعمال سياست هاي محافظه كارانه و پرهيز از بيش نمايي سود توانسته در جلب اعتماد عمومي سرمايه گذاران به شركت موثر بوده.
The purpose of the study was to investigate the effect of optimism, overconfidence, and conservatism biases on the qualitative characteristics of feedback value and accounting earnings transparency. The study was applied and descriptive, and the statistical population of the study included companies listed on the Tehran Stock Exchange. Accordingly, 140 companies were selected from the statistical population in the period 1396 to 1401 by applying some restrictions, and the relationships between the research variables were analyzed using pooled data and the logistic regression method. The results of the hypothesis test show that the management optimism variable has a negative and significant effect on both dependent variables of earnings transparency and the feedback value of accounting information. This means that by increasing management optimism and creating a gap between actual earnings and forecasted earnings, the market reaction to earnings and its changes (as a measure of earnings transparency) is reduced, and the sensitivity of the stock market value to earnings is also reduced. This may be due to the decrease in market confidence in management's forecasts and performance. The results also indicate a positive effect coefficient of accounting conservatism on the dependent variables of the study and show that applying conservative policies and avoiding overstatement of profits has been effective in attracting general investor confidence in the company.
BASHIRIMANESH, NAZANIN, HAJIZADEH, ZAHRA, & GHOBADI, SAEED. (2022). Effects of Managers' Behavioral Bias on Decision Making and Financial Information Quality. JOURNAL OF
EMPIRICAL RESEARCH IN ACCOUNTING, 12(43 ), 195-224. (In Persian) Bustani, Farnaz and Rezaei, Farzin. (2015). The Effect of Management Optimism on Investment Efficiency and Firm Value, First International Conference on Applied Economics and
Business. (In Persian) Hasas Yeghaneh, Yahya, & HASANI ALGHAR, MASOUD. (2019). Financial Reporting Quality and Relation between Managerial Overconfidence and Investment Efficiency. JOURNAL OF
EMPIRICAL RESEARCH IN ACCOUNTING, 9(33 ), 25-54. (In Persian) Hassani, Mohammad and Zighami, Elnaz (2015). An empirical study of the relationship between overinvestment and overconfidence, Quarterly Journal of the Stock Exchange, 32: 73-
97. (In Persian) Hassanzadeh, Mostafa and Bulu, Ghasem (2011). The effect of investors' emotional orientation on the value relationship of accounting information, Accounting Advances, 13(2): 122-97.
(In Persian) KHODAMI POUR, A., & PANAHI GONHARANI, R.. (2017). THE IMPACT OF ACCOUNTING CONSERVATISM ON THE INVESTMENT EFFICIENCY CONSIDERING INFORMATION ASYMMETRY.
JOURNAL OF FINANCIAL ACCOUNTING RESEARCH, 9(3 (33) ), 91-110. (In Persian) Abbasi, Ebrahim, Vakili Fard, Hamid Reza and Morteza, Marouf. (2017). Investigating the effect of managerial overconfidence on the quality of financial reporting and conditional
conservatism in Tehran Stock Exchange, Accounting and Management Auditing Knowledge, 7(25): 193-205. (In Persian) Kiani, Hamid Reza, Anvai Rostami, Ali Asghar, Gargar, Mansour (2019). Investigating the effect of managers' overconfidence on the quality and cost of auditing companies listed on the
Tehran Stock Exchange, Human Resource Management Research, 10(2): 123-146. (In Persian) Salehi, Elah Karam, Mousavi, Ruhollah, Moradi, Mohammad (2017). Investigating the effect of managerial optimism on investment sensitivity to cash flow, Financial Knowledge
Securities Analysis, 10(36): 65-76. (In Persian) Nasirzadeh, Farzaneh; Mohammadreza Abbaszadeh and Mohammadhossein Arani (2017). Investigating the effect of managers' optimism and the resulting information asymmetry on
the risk of stock price collapse, Quarterly Journal of Financial Accounting, 34(9): 70-35. (In Persian) Barth, Mary E., Konchitchki, Yaniv and Landsman, Wayne R. (2013), “Cost of capital and earnings transparency”, Journal of Accounting and Economics, 55: 206–224 7. Barth, Mary E., Konchitchki, Yaniv and Landsman, Wayne R. (2009), “Cost of Capital and Earnings Transparency”, Research Paper Series, Stanford University, Graduate School of
Business.
Chronopoulos, P. I., & Siougle, G. (2019). Management Forecasts and the Persistence of Earnings and Earnings Components, Available at SSRN 3344274.
Fung, H. G., Qiao, P., Yau, J., & Zeng, Y. (2020). Leader narcissism and outward foreign direct investment: Evidence from Chinese firms. International Business Review, 29(1), 101–632.
Ham, C., Seybert, N., & Wang, S. (2018). Narcissism is a Bad Sign: CEO Signature Size, Investment, and Performance. Review of Accounting Studies, 23(1), PP. 234-264.
Healy, P.M., Palepu, K.G. and Ruback, R.S. (1992). Does corporate performance improve after mergers?, Journal of Financial Economics, 31(2), 135-175.
Hribar, P., & Yang, H. (2016). CEO Overconfidence and Management Forecasting. Contemporary Accounting Research, 33(1), 204-227.
Kartini, K., Nadha, K. (2021). Behavioral Biases on Investment Decision: A Case Study in Indonesia, Journal of Asian Finance, Economics and Business Vol 8 No 3 (2021) 1231–1240.
Liston, D., Landsman, V.R., Stubben, S. ( (2023). CEO Overconfidence and Stock Price Crash Risk, Contemporary Accounting Research, 33(4),PP. 1720-1749. Samir, A, AbdElRasheed. M, Rashed, A and Khalil, M. (2023). Financial distress and stock price crash risk in Egyptian firms. Investment Management and Financial Innovations, 20(3),
311-320.
Subash, Ragul (2012). Role of Behavioral Finance in Portfolio Investment Decisions: Evidence from India, master thesis, Charles University in Prague.
Scherand, C. M. & Zechman, S. L, (2011).Executive Overconfidence and the Slippery Slope to Financial Misreporting. Journal of Accounting and Economics, 53(1-2):311–329.
Zhang,Z.(2023). The Role of Behavioral Bias in Investment Outcomes, Highlights in Business, Economics and Management, 15. 99-104.
Financial and Behavioral Researches in Accounting
Vol. 5, No. 2, Ser No. (17), Summer 2025, pp. 20248-22268
Examining the Effects of Optimism Bias, Overconfidence, and Conservatism on the Qualitative Characteristics of Feedback Value and
Earnings Transparency in Accounting
| Received: 2025/04/30 Accepted: 2025/08/21 |
Abstract The aim of this research is to examine the effects of optimism bias, overconfidence, and conservatism on the qualitative characteristics of feedback value and earnings transparency in accounting. This applied research is descriptive in nature, and the statistical population includes companies listed on the Tehran Stock Exchange. Accordingly, 140 companies were selected from the statistical population for the period from 2017 to 2022 by applying certain restrictions, and the relationships between the research variables were analyzed using panel data and logistic regression methods. The results of the hypothesis tests indicate that management optimism has a negative and significant effect on both dependent variables, earnings transparency and the feedback value of accounting information. This means that with an increase in management optimism and the creation of a gap between actual earnings and forecasted earnings, the market's reaction to earnings and its changes (as a measure of earnings transparency) decreases, and the sensitivity of the market value of shares to earnings also diminishes. This may be due to a decrease in market confidence in management's forecasts and performance. The results also indicate a positive impact of accounting conservatism on the dependent variables of the study, showing that the implementation of conservative policies and avoidance of earnings overstatement has been effective in gaining public trust from investors in the company and has led to a quicker response from them to earnings and its changes. However, no significant relationship was observed between management overconfidence and the dependent variables of the study. Keyword: Value of Feedback- Over Confidence – Optimism- Profit Transparency - Conservatism JEL Classification: D81, M41, G30, G32 |
Methodology: The statistical sample of the study included 140 companies selected from among the companies listed on the stock exchange during the period from 2017 to 2022. In this research, to calculate the dependent variable of profit transparency, the model of Bushman et al. (2004) was used, and to calculate feedback value, the ratio of the percentage change in stock price to
the percentage change in profit (in the form of a dummy variable) was utilized. Additionally, the research hypotheses were tested using two generalized least squares regression models and logistic regression.
Finding: The goal of corporate reporting is to provide information for a wide range of users in order to make useful economic decisions. High-quality financial information is reliable, timely, and relevant for the decision-making of users of financial reports, better reflecting the underlying economic fundamentals of companies (Hemmati & Amiri, 2018). Previous research (Khodami Pour & Amiri, 2019) has shown that there is a severe information asymmetry issue among investors in the Tehran Stock Exchange, which can result from the biased and self-serving behaviors of managers. Furthermore, theoretically (agency theory), it can be argued that managers' behavioral biases significantly impact the selection of strategies and policies of the company. In fact, due to emotional factors, optimism, bounded rationality, arrogance, narcissism, and the pursuit of short-term benefits, managers exhibit behavioral biases. These factors can lead managers to neglect information transparency and reduce the quality of reporting, which can severely damage the company's value in the long run. The literature on accounting research has focused on some of the behavioral biases of managers, such as overconfidence, short-sightedness, and narcissism.
Discussion: Overconfidence bias is one of the behavioral aspects studied in this research. Overconfidence leads individuals to overestimate their abilities and underestimate risks, feeling that they can control issues and events, even when this may not be the case. Sharand and Zechman (2011) stated that managers' overconfidence in their performance will lead to distortions in financial statements. These distortions can be intentional or unintentional, resulting in the quality of information being affected and managers' attitudes changing. The second behavioral aspect studied is the narcissism of managers. Narcissism causes managers to focus on personal recognition and self-sufficiency, making their actions primarily for personal gain, even at the expense of others. Therefore, such individuals make decisions based on their desires rather than logic and rationality. Narcissistic managers often dominate decision-making processes and show little willingness to consult with others (Ham et al., 2018). Thus, it is likely that they will affect the quality of financial information or design systems that provide them with greater flexibility to achieve their goals. Finally, conservatism bias is examined as the third influencing factor on the qualitative characteristics of accounting information in this research. Edwards (1968) defines conservatism bias as assigning greater weight to initial subjective information and less weight to new information.
Considering the inverse relationship between optimism bias and profit transparency, as well as the feedback value of information, it is necessary for investors and financial analysts to pay attention not only to financial factors but also to the behavioral factors and personality types of the management of the economic unit when making decisions. Additionally, shareholders of companies are advised to consider the behavioral factors of managers, especially the CEO and executive managers, and the impact their decisions may have on market returns and stock prices when selecting company managers. This oversight can enhance market sensitivity to profits and their fluctuations and contribute to creating transparency. Given the positive role of conservatism in improving profit transparency and the feedback value of information, it is recommended that company management always consider conservatism in recognizing revenues and expenses and in preparing financial reports. This approach can help build trust among investors and other users of financial reports regarding the avoidance of profit overstatement by the company.
| Authors retain the copyright and full publishing rights. Published by Islamic Azad University, Isfahan (Khorasgan) Branch. This article is an open access article licensed under the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) |
[1] . Master of Auditing, Accounting Department, North Strategy Non-Profit University, Rasht, Iran (Corresponding Author) (Email: Hamed.pad97@gmail.com)
[2] . Associate Professor of Finance, Department of Accounting and Finance, Payam Noor University, Tehran, Iran (Email: M_meshki@pnu.ac.ir)
DOI: 10.30486/FBRA.2025.140402101205489
پژوهش‌های مالی و رفتاری در حسابداری
دورۀ پنجم، شمارۀ دوم، پیاپی 17، تابستان 1404، صفحۀ 22268-20248
بررسي اثر سوگيري‌هاي خوش‌بيني، بيش‌اطميناني و محافظه‌كاري بر ويژگي‌هاي كيفي ارزش بازخورد و شفافيت سود حسابداري
|
تاریخ پذیرش: 30/05/1404 |
|
چکیده
هدف این پژوهش بررسی تأثیر سوگیری خوش‌بینی، اطمینان کاذب و محافظه‌کاری بر ویژگی‌های کیفیِ ارزش بازخورد و شفافیتِ درآمدها در حسابداری است. این پژوهش کاربردی، ماهیتاً یک پژوهش توصیفی است و جامعۀ آماری آن شامل شرکت‌هایی است که در بورس اوراق بهادار تهران فهرست شدهاند. ازین رو، ۱۴۰ شرکت از جامعۀ آماری در بازۀ سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ و با اعمال محدودیت‌های مشخص انتخاب شدند و با استفاده از داده‌های پنل بورس و روش‌های رگرسیون لجستیک، رابطۀ میان متغیرهای پژوهش تحلیل شد. نتایج آزمون‌های فرضیه نشان می‌دهد که خوش‌بینی مدیریت، اثری منفی و معنادار هم بر متغیرهای مستقل و شفافیت درآمدها و هم بر ارزش بازخورد اطلاعات حسابداری دارد. این یعنی که با افزایش خوش‌بینی مدیریت و ایجاد شکاف بین درآمدهای واقعی و درآمدهای پیش‌بینی‌شده، واکنش بازار به درآمدها و تغییرات آن (به‌عنوان معیاری برای شفافیت درآمدها) کاهش می‌یابد، و از حساسیت ارزش بازاریِ سهام‌ها به درآمدها نیز کاسته می‌شود. این ممکن است ناشی از کاهش اعتماد بازار به پیش‌بینی‌های مدیریت و عملکرد آن باشد. نتایج پژوهش همچنین نشان‌دهندۀ اثر مثبت محافظه‌کاریِ حسابداری بر متغیرهای مستقل در پژوهش است، و نشان می‌دهد که اجرای سیاست‌های محافظه‌کارانه و پرهیز از اغراق در میزان درآمدها، در جلب اعتماد عمومی از سوی سرمایه‌گذاران شرکت موثر بوده است و پاسخ سریع‌تری را از سوی آن‌ها در قبال درآمدها و تغییرات آن در پی داشته است. با این حال، هیچ‌گونه رابطۀ معنادار میان اطمینان کاذب مدیریت و متغیرهای مستقل در پژوهش مشاهده نشد.
واژه‌های کلیدی: ارزش بازخورد، بيش‌اطميناني، خوش‌بيني، شفافيت سود، محافظه‌كاري
طبقه‌بندی موضوعی: D81, M41, G30, G32
مقدمه
اطلاعات مالی با کیفیت فراوان به دلیل تأثیر مثبتی که بر تأمین‌کنندگان سرمایه و سایر ذی‌نفعان در تأمین سرمایه‌گذاری، اعتبار و تخصیص منابع مشابه دارد، دارای اهمیت است. این اطلاعات، دربردارندۀ اطلاعات دقیق‌تری دربارۀ جریان‌های نقدی آینده و پروژه‌های سرمایه‌گذاری شرکت‌ها است و ا این‌رو عدم تقارن اطلاعاتی مبین مدیران شرکت و سرمایه‌گذاران خارجی را کاهش می‌دهد. بنابراین شرکت‌هایی که گزارشگری آنان کیفیت فراوانی دارد، احتمالاً دسترسی بهتری به وجوه خارجی دارند. تقاضا برای گزارشگری و افشای مالی از عدم تقارن اطلاعاتی و تضاد نمایندگی بین مدیران و سرمایه‌گذاران بیرونی ناشی می‌شود. ازاین‌رو، هدف گزارشگری شرکتی ارائۀ اطلاعات برای طیف وسیعی از استفاده‌کنندگان در راستای اخذ تصمیم‌های مفید اقتصادی است. اطلاعات مالی باکیفیت اطلاعاتی است قابل اتکا، به‌موقع و مربوط برای تصمیم‌گیری استفاده‌کنندگان از گزارش‌های مالی که مبانی زیربنایی اقتصادی شرکت‌ها را بهتر منعکس می‌کند (همتي و اميري، 1397).
شراند و زچمن (2011)، عنوان کردند که بیش‌اطمینانی مدیران از عملکرد خود، تحریف در صورت‌های مالی را در پی خواهد داشت. این تحریف می‌تواند از روی عمد یا غیرعمدی باشد، در نتیجه کیفیت اطلاعات تحت‌‌تأثیر قرار گرفته و نگرش‌های مديران تغيير پيدا كند. دومين سويۀ رفتاري مورد مطالعه، خودشیفتگی مدیران است. خودشيفتگي باعث می‌شود تا مديران با تمرکز شخصی و خودکفایی، برجسته و شناخته شوند و بیشتر اقدامات آنان حتی اگر به زیان دیگران تمام شود، برای منافع شخصی خودشان باشد. بنابراین چنین افرادی براساس خواست خود و نه براساس منطق و عقلانیت تصمیم می‌گیرند. مدیران خودشیفته، اغلب فرایندهای تصمیم‌گیری را تحت سلطۀ خود قرار می‌دهند و به مشاوره با دیگران تمایلی نشان نمی‌دهند (هام و همکاران، 2018). بنابراین، احتمال می‌رود کیفیت اطلاعات مالی را تحت‌‌تأثیر قرار داده یا سیستم‌هایی طراحی کنند که با برخورداری از انعطاف‌پذیری بیشتر، آنان را به اهدافشان نزدیک‌تر کند.
درنهايت سوگیری محافظه‌كاري به‌عنوان سومين عامل اثرگذار بر ويژگي‌هاي كيفي اطلاعات حسابداري در اين تحقيق مورد بررسي قرار گرفته است. ادواردز(1968) سوگیری محافظه‌كاري را تخصيص وزن بيشتر به اطلاعات اوليۀ ذهني و وزن كمتر به اطلاعات جديد تعريف مي‌كند. در متون حسابداري، يكي از تعاريف متداول تعريف باسو (1997) هست كه محافظه‌کاری را الزام به داشتن درجۀ فراوانی از تأیید برای شناخت اخبار خوب مانند سود، در مقابل شناخت اخبار بد مانند زیان تعریف می‌نماید. محافظه‌كاري يك واكنش محتاطانه به عدم اطمينان‌هاي آتي است كه با تسريع در شناسايي اخبار بد (زيان‌ها) نسبت به اخبار خوب )سود‌ها) باعث افزايش كيفيت و قابليت اتكاي سود مي‌شود(باسو، 1997). وايت و همكاران (2003) كيفيت سود را براساس ميزان محافظه‌كاري به‌كاررفته در محاسبۀ سود تعريف نمود‌ه‌اند و معتقدند، استفاده از روش‌هاي حسابداري محافظه‌كارانه منجربه ايجاد سود باكيفيت‌تر مي‌شود. همچنین بال و شیواکومار(2004) اعتقاد دارند که سود باكيفيت، سودي است كه زيان‌ها به موقع در آن لحاظ شده باشد(شناسی به موقع زیان). در طول سه دهۀ اخیر بحث کیفیت سود مورد توجه خاص پژوهشگران قرار گرفته و تلاش بر این بوده است که با دست یافتن به یک روش منطقی و معتبر، کیفیت سود مورد ارزیابی قرار گرفته و عوامل تأثیرگذار بر آن شناسایی شود، کیفیت سود زمانی مطرح می‌شود که تحلیلگران مالی تعیین کنند تا چه میزان سود گزارش‌شده، منعکس‌کنندۀ سود واقعی است.
شفافيت اطلاعات و ارزش بازخورد دو ويژگي مهم سود و اطلاعات حسابداري مي‌باشد كه در اين تحقيق قصد بررسي اثرگذاري عوامل سه‌گانۀ رفتاري عنوان‌شده را بر آن داريم. ارزش بازخورد (تأییدکنندگی) یکی از خصوصیات کیفی مرتبط با مربوط بودن اطلاعات حسابداری است که استفاده‌کنندگان را قادر می‌سازد تا انتظارات قبلی خود را تصحیح یا تصدیق نمایند. شفافیت اطلاعات مالی را نيز می‌توان دسترسی گسترده به اطلاعات مربوط و قابل اتکا در مورد عملکرد، وضعیت مالی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری، حاکمیت و ارزش و خطرپذیری شركت‌ها در اقتصاد تعریف کردهاند. شفافیت در اطلاعات مالی از یک سو به سهام‌داران خرد، اطمینان مي‌دهد که همواره اطلاعات قابل اتکا در مورد ارزش شرکت دریافت خواهند کرد و سهام‌داران عمده و مدیران در پی تضییع حقوق آن‌ها نیستند و از سوی دیگر مدیران را برای تلاش در جهت افزایش ارزش شرکت به جای پیگیری منافع شخصی کوتاه‌مدت ترغیب می‌کند. بوشمن و همكاران (2004) شفافیت اطلاعات حسابداری را وضعیتی تعریف می‌کنند که اطلاعات به‌طور گسترده در دسترس، مربوط، قابل اتکا، و به‌موقع باشد. بارث و همكاران (2013) شفافیت سود را تغییر هم‌زمان سود و تغییرات آن با بازدهی سهام تعریف کردهاند. شیوۀ اندازه‌گیری و کمی‌کردن شفافیت حائز اهمیت است. ویش و کافمن (1999) به این نتیجه رسیدند که شفافیت را می‌توان از طریق بهبود قوانین و مقررات مرتبط با افشای بهتر و بیشتر رویه‌های حسابداری، به نحوی که قابلیت اتکای اطلاعات را تقویت نماید، افزایش داد. با وجود آن‌که براساس ادبیات تحقیق، توجه به معیارهای قابلیت پیش‌بینی سود، عدم هموارسازی سود و بهبود کیفیت اقلام تعهدی و سایر معیارهای کیفیت سود می‌تواند به بهبود شفافیت اطلاعات حسابداری و در نهایت شفافیت سود بینجامد. با توجه به مطالب فوق، سوال اصلي تحقيق اين است كه آيا رابطه‌اي بين سويه‌هاي رفتاري خوش‌بيني، بيش‌اطميناني و محافظه‌كاري با ويژگي‌هاي كيفي ارزش بازخورد و شفافيت سود حسابداري وجود دارد يا خير؟
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
بيش‌اطميناني مديريت: بيش‌اطميناني اعتماد بيش‌ازحد شخص به توانايي‌ها، قدرت پيش‌بيني و اداراك اطلاعاتي و دانش شخصي است كه به‌عنوان يكي از سوگیری‌هاي رفتاري مي‌تواند بر تصميم‌گيري او اثرگذار باشد(دوئلمن و همكاران، 2015). اطمينان بيش‌ازحد باعث مي‌شود كه انسان، دانش و مهارت خود را بيش‌ازحد و ريسك‌ها را كمتر از حد تخمين زده و احساس كند كه روي مسايل و رويدادها كنترل دارد، در حالي كه ممكن است اين‌گونه نباشد. نتايج پژوهش‌هاي پيشين نشان داده است كه بيش‌اطميناني مديران مي‌تواند تصميم‌های آنان را در خصوص سياست‌هاي مختلف شركت شامل سياست‌هاي سرمايه‌گذاري تأمين مالي و سياست گزارشگري مالي تحت‌تأثير قرار دهد. ازاين‌رو بيش‌اطميناني مديران، كميت و كيفيت اطلاعات مالي گزارش‌شدۀ شركت را كه محصول تصميم‌های مديران در خصوص سياست‌هاي مختلف شركت است، تحت‌تأثير قرار دهد. اطمينان بيش‌ازحد مي‌تواند بر ارائۀ اطلاعات مالي توسط مديريت به بازار سرمايه نيز اثر بگذارد. چون اين مديران بر اين باورند كه با ادامه دادن پروژه‌هاي سرمايه‌گذاري، ارزش سهام‌داران را در بلندمدت حداكثر خواهند كرد، لذا نسبت به افشاي اطلاعات محرمانه‌اي كه از بازخورد منفي سرمايه‌گذاري مشاهده كردهاند تمايلي ندارند، حتي ممكن است براي انتقال باورهاي خوش‌بينانه خود اقدام به دستكاري در اقلام تعهدي نمايند.
محافظه‌كاري: سوگیری محافظه كاري را تخصيص وزن بيشتر به اطلاعات اوليه ذهني و وزن كمتر به اطلاعات جديد تعريف مي‌كند. در متون حسابداري، يكي از تعاريف متداول تعريف باسو (1997) هست كه محافظه‌کاری را الزام به داشتن درجۀ زیادی از تأیید برای شناخت اخبار خوب مانند سود، در مقابل شناخت اخبار بد مانند زیان تعریف می‌نماید. محافظه‌كاري يك واكنش محتاطانه به عدم اطمينان‌هاي آتي است كه با تسريع در شناسايي اخبار بد (زيان‌ها) نسبت به اخبار خوب )سود‌ها) باعث افزايش كيفيت و قابليت اتكاي سود مي شود.
ارزش بازخورد اطلاعات: ارزش بازخورد (تأییدکنندگی) یکی از خصوصیات کیفی مرتبط با مربوط بودن اطلاعات حسابداری است که استفاده‌کنندگان را قادر می‌سازد تا انتظارات قبلی خود را تصحیح یا تصدیق نمایند. با استفاده از نسبت درصد تغییر در قیمت سهام به درصد تغییر در سود، می‌توان ارزش بازخورد را اندازه‌گیری نمود. اگر نسبت محاسبه شده مساوي يا كمتر از صفر باشد، ارزش بازخورد سود صفر و يا منفی بوده و حاکی از کیفیت اندک سود است. در صورتی که نسبت محاسبه شده کمتر از یک باشد، ارزش بازخورد سود محدود خواهد بود. اما اگر نسبت محاسبه‌شده بزرگ‌تر یا مساوی یک باشد، ارزش بازخورد سود مثبت بوده که این موضوع بیانگر کیفیت بیشتر سود است.
بوشمن و همکاران (2004) شفافیت اطلاعات حسابداری را وضعیتی تعریف می‌کنند که در آن، اطلاعات مالی به‌طور گسترده، مرتبط، قابل اتکا و به‌موقع در دسترس استفاده‌کنندگان قرار دارد. آن‌ها معتقدند که شفافیت اطلاعاتی نه تنها موجب کاهش عدم تقارن اطلاعاتی می‌شود، بلکه زمینه‌ساز تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر توسط سرمایه‌گذاران و سایر ذی‌نفعان نیز هست. از نظر آن‌ها، شفافیت به‌عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی کیفیت گزارشگری مالی، نقش حیاتی در شکل‌گیری اعتماد در بازارهای سرمایه و بهبود کارایی تخصیص منابع ایفا می‌کند.
بارث و همکاران (2013) در پژوهش خود تأکید دارند که کیفیت گزارشگری مالی از طریق افزایش شفافیت و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، نقش تعیین‌کننده‌ای در تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران ایفا می‌کند. آن‌ها نشان دادند که گزارشگری با کیفیت فراوان، موجب افزایش اعتماد بازار و بهبود عملکرد تخصیص سرمایه می‌شود. همچنین یافته‌های آن‌ها بیانگر آن است که اطلاعات حسابداری شفاف می‌تواند ابزار مؤثری برای ارزیابی عملکرد مدیریتی و کاهش رفتارهای فرصت‌طلبانه مدیران باشد.
ژانگ (2023) در تحقيق خود تحت عنوان نقش سوگیری‌هاي رفتاري بر نتايج سرمايه‌گذاري به اين نتيجه رسيد كه سوگیری‌هايي نظير زيان‌گريزي و اعتماد بيش‌ازحد مي‌تواند بر تصميم‌های سرمايه‌گذار اثرگذار باشد. نتايج نشان مي‌دهد با وجود اثرگذاري سوگیری‌های رفتاری بر نتایج سرمایه‌گذاری تأثیر بگذارد، اما استفاده از نظریه‌ها و راهبردهای مالی رفتاری منطقی می‌تواند تأثیر منفي سوگیری‌ها را کاهش دهد.
سمير و همكاران (2023) در تحقيق خود تحت عنوان نقش سويه‌هاي رفتاري بر نتايج سرمايه‌گذاري به اين نتيجه رسيد كه سويه‌هايي نظير زيان‌گريزي و اعتماد بيش‌ازحد مي تواند بر تصميم‌های سرمايه‌گذار اثرگذار باشد. نتايج نشان مي‌دهد با وجود اثرگذاري سوگیری‌های رفتاری بر نتایج سرمایه‌گذاری تأثیر بگذارد، اما استفاده از نظریه‌ها و راهبردهای مالی رفتاری منطقی می‌تواند تأثیر منفي سوگیری‌ها را کاهش دهد.
كارتيني و نادا (2021) در تحقيقي تحت عنوان عوامل رفتاري و تصميم‌های سرمايه‌گذاري به بررسي اثر سوگیری لنگر انداختن، نمایندگی، كوته‌بيني، اعتماد بیش‌ازحد و سوگیری‌های خوش‌بینانه و رفتار گله‌اي بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاران پرداختند. آن‌ها از يك روش کمی مبتني بر روش تحقيق پیمایشي و نمونه‌گیری گلوله‌برفی با استفاده از 165 پرسش‌نامه از سرمایه‌گذاران فردی استفاده كردند. نتايج تحقيق نشان مي‌داد كه سوگیری لنگر انداختن، سوگیری نمایندگی، سوگیری زيان‌گريزي، اعتمادی بیش‌ازحد، سوگیری خوش‌بینانه و رفتار گله‌داری تأثیر قابل توجهی بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری دارد. آن‌ها نتيجه‌گيري كردند كه این نتايج بر تأثیر عوامل رفتاری بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاران تأکید كرده و به ادبیات موجود در درک پویایی رفتار سرمایه‌گذاران کمک می‌کند. فانگ و همكاران (2020) دريافتند كه ارتباط ارزشي متغيرهاي حسابداري در دوره‌هاي احساسات زیاد در مجموع کمتر از دوره‌های احساسات کم است. همچنین ارتباط بین سود حسابداری و بازده سهام در دوره‌های احساسات زیاد نسبت به دوره‌های کم‌هیجان قوی‌تر است، در حالی که در دوره‌های احساسات کم سایر متغیرهای حسابداری ارتباط قوی‌تری با بازده سهام دارند. از سوی دیگر، تأثیر احساسات سرمایه‌گذار بر ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری برای شرکت‌هایی که ارزش‌گذاری و آربیتراژ آن‌ها دشوارتر است، قوی‌تر است.
کرونوپولوس و سیگل (2019) در پژوهشی به بررسی پیامدهای پیش بینی داوطلبانه به‌عنوان ابزاری مهم در دستیابی به راهبردهای سرمایه‌گذاری و همچنین تأثیر خطای مدیریت (مدیران بدبین در مقابل مدیران خوش‌بين) نسبت به پایداری ارقام واقعی گزارش‌شده پرداختند. يافته‌ها حاکی از آن بودند که پیش‌بینی مدیریت نشان‌دهندۀ ارقام حسابداری با کیفیت فراوان گزارشگری است به‌طوری که مدیران بدبین نسبت به مدیران خوش‌بین ارقام حسابداری پایدارتری را ارائه می‌کنند. همچنین، پیش‌بینی‌ها نشان‌دهندۀ پیامدهای کیفی متفاوتی برای پیش‌بینی‌کنندگان است که زمینه‌های لازم را برای ایجاد مجموعۀ سرمایه‌گذاری سودآور فراهم می‌کنند.
هريبر و يانگ (2016) در پژوهش خود با عنوان"اطمينان بیش‌ازحد مديران و پیش‌بینی‌های آن‌ها "تأثیر اطمینان بیش‌ازحد مديران بر پیش‌بینی سود توسط آن‌ها را مورد بررسی قرار دادند. يافته‌های پژوهش حاکی از آن است كه بین اطمینان بیش‌ازحد مديران و خطای پیش‌بینی سود، رابطۀ مثبت وجود دارد. به‌عبارتی ديگر، سود پیش‌بینی‌شده توسط مديران دارای اطمینان بیش‌ازحد با خطای بیشتری همراه خواهد بود.
سوباش (2012) در پایان‌نامۀ خود تأثیر برخی از مفاهیم مالیۀ رفتاری معین همانند، اطمینان بیش‌ازحد، نمایندگی، توده‌واری، نقطۀ اتکا، ناهماهنگی شناختی، حسرت‌گریزی، سفسطۀ قماربازان، حسابداری ذهنی و بازاندیشی را در فرایند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران فردی در بازار سهام هند بررسی نموده است. داده‌های اولیه با توزیع پرسش‌نامه در میان 89 سرمایه‌گذار جمع‌آوری شد. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل پاسخ‌دهندگان که 73 نفر آن‌ها دچار ضرر 30 درصدی ناشی از بحران شدهاند، نشان می‌دهدکه درجۀ قرارگرفتن در معرض سويه‌ها به الگوی رفتاری سرمایه‌گذاران جوان و باتجربه تفکیک شده است. همچنین سويه‌‌های سفسطۀ قماربازان، نقطۀ اتکا و بازاندیشی به‌طور قابل توجهی بر سرمایه‌گذاران جوان اثر دارد تا سرمایه‌گذاران باتجربه.
بشيري‌منش و همكاران (1401) تحقيقي تحت عنوان تأثیر سوگیری رفتاری مدیران بر تصمیم‌گیری و کیفیت اطلاعات مالی با استفاده از اطلاعات 162 شركت در طي سال‌هاي 1392 تا 1398 انجام دادند. نتایج پژوهش نشان مي‌داد، بیش‌اطمینانی مدیران، سطح قابلیت اتکای اطلاعات مالی و ارائه به موقع اطلاعات را کاهش می‌دهد. خودشیفتگی مدیران نیز منجربه کاهش قابلیت اتکای صورت‌های مالی و کاهش تأخیر در ارائۀ گزارش‌های مالی می‌شود. مدیران کوته‌بین نیز به این دلیل که موقعیت و امتیازطلبی خود را در کوتاه‌مدت می‌بینند اقدام به دستکاری سود حسابداری نموده و منجربه کاهش قابلیت اتکای اطلاعات مالی می‌شوند ولی این ویژگی رفتاری تأثیری بر ارائۀ به‌موقع اطلاعات ندارد. همچنین یافته‌ها نشان داد، بیش‌اطمینانی مدیران با سطح نگهداشت وجه نقد و سرمایه‌گذاری بیش‌ازحد رابطۀ مثبت و معناداری دارد. خودشیفتگی مدیران نیز منجربه افزایش سطح نگهداشت وجه نقد شده ولی بر سرمایه‌گذاری بیش‌ازحد تأثیر معناداری ندارد.
حسن‌زاده و بولو (1400) در تحقيقي تحت عنوان تأثیر گرایش احساسی سرمایه‌گذاران بر ارتباط ارزشی اطلاعات حسابداری، در دوره‌هایی که گرایش احساسی سرمایه‌گذاران فراوان است ارتباط سود با بازده و قیمت سهام قوی‌تر از دوره‌های احساسی (هيجاني) اندک است. همچنین در دوره‌هایی که گرایش احساسی سرمایه‌گذاران کم است، رابطۀ بازده و قیمت سهام با سایر متغیرهای حسابداری) ارزش دفتری مجموع دارایی‌های هر سهم، ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام هر سهم، جریان نقدی عملیاتی هر سهم( قوی‌تر از زمانی است که هیجانات بازار زیاد است.
كياني و همكاران (1399) در تحقیق خود تحت عنوان بررسی تأثیر بیش‌اطمینانی مدیران بر کیفیت و هزینۀ حسابرسی، به این نتیجه رسیدند که مدیرانی که سطح بیش‌اطمینانی بالاتری دارند، تمایل بیشتری به استفاده از خدمات حسابرسی باکیفیت‌تر دارند. این موضوع باعث افزایش هزینه‌های حسابرسی می‌شود، اما در عین حال می‌تواند به افزایش قابلیت اتکای صورت‌های مالی منجر گردد. پژوهش آن‌ها نشان داد که بیش‌اطمینانی اگرچه یک ویژگی رفتاری منفی تلقی می‌شود، اما در صورت وجود نظارت بیرونی مناسب مانند حسابرسی باکیفیت، می‌تواند در مسیر درست کنترل شود و اثر مثبت نیز داشته باشد.
عباسي و همكاران (1397) در تحقيق خود تحت عنوان بررسی تأثیر بیش‌اطمینانی مدیریتی بر کیفیت گزارشگری مالی و محافظه‌کاری شرطی در بورس تهران، به اين نتيجه رسيدند كه اعتماد بيش از اندازه مدیریتی بر كيفيت گزارشگري مالی و محافظه‌كاري شرطی تأثير معکوس و معناداري دارد. همچنين نتيجه گرفتند كه محافظه‌كاري موجب قوي‌ترشدن تأثير معکوس بيش‌اطمينانی مدیریتی بر كيفيت گزارشگري مالی می‌شود.
فرضیه‌های پژوهش
فرضيۀ اول: سويۀ رفتاري خوش‌بيني اثر معني‌داري بر شفافيت سود حسابداري دارد.
فرضيۀ دوم: سويۀ رفتاري بيش‌اطميناني اثر معني‌داري بر شفافيت سود حسابداري دارد.
فرضيۀ سوم: سويۀ رفتاري محافظه‌كاري اثر معني‌داري بر شفافيت سود حسابداري دارد.
فرضيۀ چهارم: سويۀ رفتاري خوش‌بيني اثر معني‌داري بر ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري دارد.
فرضيۀ پنجم: سويۀ رفتاري بيش‌اطميناني اثر معني‌داري بر ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري دارد.
فرضيۀ ششم: سويۀ رفتاري محافظه‌كاري اثر معني‌داري بر ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري دارد.
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نظر طبقه‌بندی برمبنای هدف، از نوع تحقیقات کاربردی و جهت آن پس‌رویدادی می‌باشد. تحقیق کاربردی، توسعۀ دانش کاربردی در یک زمینۀ خاص است. همچنین پژوهش حاضر، از نظر روش و ماهیت، از نوع توصیفی -همبستگی است. توصیفی به این دلیل که هدف آن توصیف کردن شرایط یا پدیده‌های مورد بررسی است و برای شناخت بیشتر شرایط موجود می‌باشد و همبستگی به دلیل اینکه در این پژوهش رابطۀ بین متغیرها مورد نظر است. پژوهش حاضر به بررسی روابط بین متغیرها پرداخته و در پی اثبات وجود این رابطه در شرایط کنونی براساس داده‌های تاریخی می‌باشد. از روش پس‌رویدادی زمانی استفاده می‌شود که پژوهشگر پس از وقوع رویدادها به بررسی موضوع می‌پردازد. بر این اساس تعدادی از شرکت‌های بورسی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران به‌عنوان نمونه انتخاب شده است. در این پژوهش به‌منظور تخمین ضرایب متغیرها از روش رگرسيون حداقل مربعات تعميم يافته استفاده شده است.
در تحقیق حاضر به‌منظور آزمون فرضیه‌های تحقیق، از داده‌های مالی طبقه‌بندی‌شده و حسابرسی‌شدۀ شرکت‌های تولیدی فعال و پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است. دلایل انتخاب جامعۀ مذکور این است که سازمان بورس اوراق بهادار تهران، اطلاعات نسبتاً جامعی در خصوص وضعیت شرکت‌ها و روند عملکرد‌های مالی و اقتصادی آن‌ها داشته و می‌توان بیان نمود تنها منبع اطلاعاتی است که با استفاده از آن می‌توان به منابع اطلاعاتی مالی شرکت‌ها دسترسی یافته و مدل‌های تحقیق را مورد آزمون قرار داد. جامعۀ آماری تحقیق حاضر، شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران برای دورۀ زمانی 6 ساله از سال 1396 تا 1401 می‌باشد. این نمونه‌ها شامل شرکت‌هایی است که دارای ویژگی‌های زیر باشند:
1) شرکت‌های مورد نظر از ابتدای سال 1396 تا انتهای سال 1401 در عضویت بورس اوراق بهادار باشند.
2) پایان سالی مالی آن‌ها پایان اسفند باشد و در طی دورۀ تحقیق تغییر در دورۀ مالی نداشته باشند.
3) جزء شرکت‌هاي مالی و شرکت‌هاي سرمایه‌گذاري یا شرکت‌هاي واسطه‌گري مالی نباشد.
4) حقوق صاحبان سهام آن‌ها منفی نباشد.
5) وقفۀ معاملاتی بیش از 3 ماه نداشته باشند.
درنهایت بعد از اعمال شرایط فوق، تعداد 140 شركت، از جامعۀ آماري در نمونۀ تحقیق انتخاب شدند.
جدول(1). انتخاب شرکت‌ها براساس روش غربالگری
شرح تعداد |
کل شرکت‌های مورد بررسی در سال 1396 (477) |
مؤسسه‌های مالی و واسطه‌گری، هلدینگ، سرمایه‌گذاری و لیزینگ (89) |
شرکت‌های اخراج‌شده در طول دورۀ تحقیق ( 65) |
شرکت‌هایی که سال مالی آن‌ها 29 اسفند نیست یا در طول دورۀ تحقیق سال مالی خود را عوض کردهاند (91) |
حقوق صاحبان سهام منفی (7) |
شرکت‌هایی که نماد معاملاتی آن‌ها در پایان سال مالی و یا در طی سال مالی بیش از 3 ماه، متوقف شده باشد (85) |
نمونۀ آماری نهایی )140 ( |
در این پژوهش برای جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات مربوط به ادبیات پژوهش و مباحث نظری از منابع کتابخانه‌ای مانند کتب و نشریات فارسی و لاتین و سایت‌های اینترنتی استفاده شده است. گردآوری داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز موجود در صورت‌های مالی شرکت‌های اصلی، یادداشت‌های توضیحی و گزارش‌های هیئت‌مدیره نیز از طریق سامانۀ الکترونیک کدال3 و نرم‌افزار ره‌آورد نوین انجام شده که تجزیه‌وتحلیل این داده‌ها و اطلاعات نیز با استفاده از نرم‌افزارهای Excel و Eviews 9 انجام گرفته است.
برای آزمون فرضیه‌های اول تا سوم از مدل(1) و برای آزمون فرضیه‌های چهارم، پنجم و ششم مدل(2) استفاده شده است. برآورد مدل با روشEGLS انجام شده و متغیر وابسته، شفافیت سود است که تحت‌‌تأثیر خوش‌بینی، بیش‌اطمینانی و محافظه‌کاری مدیران بررسی شده است.
Transᵢ,ₜ = β₀ + β₁ Optimismᵢ,ₜ + β₂ Overconᵢ,ₜ + β₃ CONSᵢ,ₜ + β₄ Sizeᵢ,ₜ + β₅ LEVᵢ,ₜ + β₆ CFOᵢ,ₜ + β₇ ROAᵢ,ₜ + β₈ Growthᵢ,ₜ + εᵢ,ₜ
مدل(1)
Feedback_{i,t} = β₀ + β₁ Optimismᵢ,ₜ β₂ Overconᵢ,ₜ + β₃ CONSᵢ,ₜ + β₄ Sizeᵢ,ₜ + β₅ LEVᵢ,ₜ + β₆ CFOᵢ,ₜ + β₇ ROAᵢ,ₜ + β₈ Growthᵢ,ₜ + εᵢ,ₜ
مدل(2)
در مدل‌هاي فوق:
Trans : شفافيت سود
Feedback: ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري
Optimism : خوش‌بيني مديريت
CONS: محافظه‌كاري حسابداري
Overcon : بيش‌اطميناني
CFO: جريان نقد عملياتي
ROA: بازده دارايي‌ها
Size: اندازۀ شركت
Growth: رشد فروش
LEV: اهرم مالي
شفافيت سود (Transparency) : بوشمن و همکاران (2004) شفافیت اطلاعات حسابداری را وضعیتی تعریف می‌کنند که اطلاعات به‌طور گسترده در دسترس، مربوط، قابل اتکا، و به موقع باشد. بارث و همکاران (2013) شفافیت اطلاعات مرتبط با سود را تغییر هم‌زمان سود و تغییرات آن با بازدهی سهام تعریف کردهاند. شیوۀ اندازه‌گیری و کمی کردن شفافیت حائز اهمیت است. یکی از معیارهایی که به‌طور مشخص جهت ارزیابی شفافیت سود استفاده می‌شود، معیار بارت می‌باشد:
در رابطۀ فوق، R، بازده سالانه سهام، E، سود هر سهم عادی، ∆E تغییر در سود هر سهم نسبت به سال قبل و P قیمت بازار هر سهم (در ابتدای سال) می‌باشد. در این معیار، شفافیت سود براساس ضریب تعیین رگرسیون بازده سهام بر سود و تغییرات آن محاسبه می‌شود. ضریب تعیین بیشتر نشان از شفافیت بیشتر دارد. این شاخص به‌عنوان شفافیت سود تفسیر می‌شود، چرا که سود و تغییر در سودآوری نشان‌دهندۀ تغییرات در شرایط اقتصادی شرکت است که به وسیلۀ بازده سهام اندازه‌گیری شده است.
ارزش بازخورد اطلاعات (Feedback): ارزش بازخورد (تأییدکنندگی) یکی از خصوصیات کیفی مرتبط با مربوط بودن اطلاعات حسابداری است که استفاده‌کنندگان را قادر می‌سازد تا انتظارات قبلی خود را تصحیح یا تصدیق نمایند. با استفاده از نسبت درصد تغییر در قیمت سهام به درصد تغییر در سود، می‌توان ارزش بازخورد را اندازه‌گیری نمود. اگر نسبت محاسبه شده مساوي يا كمتر از صفر باشد، ارزش بازخورد سود صفر و يا منفی بوده و حاکی از کیفیت اندک سود است. در صورتی که نسبت محاسبه‌شده کمتر از یک باشد، ارزش بازخورد سود محدود خواهد بود. اما اگر نسبت محاسبه‌شده بزرگ‌تر یا مساوی یک باشد، ارزش بازخورد سود بالا بوده که این موضوع بیانگر کیفیت بیشتر سود است. در اين تحقيق متغير ارزش بازخورد در قالب متغير مجازي در تحقيق استفاده شد. به اين معني كه اگر مقدار ارزش بازخورد مثبت بوده و در عين حال بزرگ‌تر از ميانه مقادير محاسبه شده بوده، سود داراي محتواي اطلاعاتي فرض شده و به متغير مربوطه عدد يك و در غير اين صورت به آن صفر داده مي شود.
سوگیری خوش‌بینی (Optimism): براي اندازه‌گیري خوش‌بینی مدیریت مطابق با پژوهش‌هاي هوانگ و همکاران (2011) و لی و تانگ (2012) از اختلاف سود پیش‌بینی‌شدۀ هر سهم با سود واقعی هر سهم استفاده شده است. این متغیر به صورت مجازي (1 و 0) است. اگر مقدار سود پیش‌بینی‌شده بیشتر از سود واقعی باشد، به‌عنوان علامت خوش‌بيني مديريت تلقي شده و به آن عدد یک در غیر صورت عدد صفر اختصاص مي يايد (امیري و همکاران 1398). در اين تحقيق به تبعبت از بال و براون (1968) سود سال گذشته به‌عنوان سود پيش‌بيني‌شده براي سال جاري تلقي شده و در نتيجه در صورتي كه تفاضل سود سال گذشته و سود سال جاري مثبت باشد(سود سال گذشته بيشتر از سود سال جاري باشد)، اين موضوع به‌عنوان خوش‌بيني مديريت تلقي خواهد شد.
سوگیری بيش‌اطميناني(Overcon): افراد در مورد توانایی‌هایی ازجمله قدرت پيش‌بينی و ادراک اطلاعاتی و دانش خود اغراق می‌کنند به‌عبارت دیگر به توانایی‌ها و دانش خویش اعتماد بيش‌ازحد دارند. به پیروی از شراند و زچمن(2011) و احمد و دوئلمن (2013) براي اندازه‌گيري اطمينان بيش از حد مديريتي (Overcon) از معيار Over Invi,t (مازاد سرمايه‌گذاري ) استفاده شده است. این شاخص میزان سرمایه‌گذاری‌های مازاد در دارایی‌ها را (سرمایه‌گذاری بیشتر از حد نرمال)، براساس باقیماندۀ رگرسیون رشد دارایی کل بر رشد فروش برای هر شرکت- سال جداگانه برآورد می‌كند. اگر باقیماندل رگرسیون بزرگ‌تر از صفر باشد این شاخص برابر یک و به اين معناست كه در آن شركت بيش‌ازحد (بیشتر از حد نرمال) سرمايه‌گذاري شده است و در غیر این صورت برابر صفر می‌باشد. استفاده از این شاخص بر این مبنا است که در شرکت‌هایی که دارایی‌ها با میزان بیشتری نسبت به فروش رشد می‌کنند مدیران نسبت به همتای خود بیشتر در شرکت سرمایه‌گذاری می‌کنند كه اين موضوع مي تواند نشان‌دهندۀ اطمينان بيش‌ازحد مديران به عملكرد خود باشد.
Asset.Grj,t: رشد دارایی‌های شرکتj در سال t که از تفاوت میزان تغییرات دارایی‌ها نسبت به سال گذشته شرکت به‌دست می‌آید.
Sale.Grj,t: رشد فروش شرکتj در سال tکه از تفاوت میزان تغییرات فروش نسبت به سال گذشته شرکت به‌دست می‌آید.
سوگیری محافظه‌كاري(Cons): سوگیری محافظه‌كاري را تخصيص وزن بيشتر به اطلاعات اوليۀ ذهني و وزن كمتر به اطلاعات جديد تعريف مي‌كند. در متون حسابداري، يكي از تعاريف متداول تعريف باسو (1997) هست كه محافظه‌کاری را الزام به داشتن درجۀ فراوانی از تأیید برای شناخت اخبار خوب مانند سود، در مقابل شناخت اخبار بد مانند زیان تعریف می‌نماید. محافظه‌كاري يك واكنش محتاطانه به عدم اطمينان‌هاي آتي است كه با تسريع در شناسايي اخبار بد (زيان‌ها) نسبت به اخبار خوب (سود‌ها) باعث افزايش كيفيت و قابليت اتكاي سود مي‌شود. در این پژوهش به‌منظور سنجش محافظه‌كاري از مدل گيولي و هاين (2000) استفاده شده است. این مدل روي اقلام تعهدي غیرعملیاتی متمرکز می‌گردد. دلیل استفاده از اقلام تعهدي منفی به‌عنوان معیار اندازه‌گیري محافظه‌کاري این است که حسابداري محافظه‌کارانه از اقلام تعهدي به‌عنوان ابزار و سازوکاری براي به تعویق انداختن سودهاي غیرعملیاتی و تسریع در شناسایی زیان‌هاي غیرعملیاتی استفاده می‌نماید. این فرایند منجربه افزایش روزافزون اقلام تعهدي غیرعملیاتی شرکت‌ها می‌شود؛ به‌عبارتی اقلام تعهدي غیرعملیاتی شرکت‌ها بیشتر و بیشتر منفی می‌شود (گیولی و هاین، 2000 ). یکی از محاسن مدل فوق، سنجش محافظه‌کاري بر مبناي ویژگی خاص شرکت می‌باشد. به‌عبارتی با توجه به اینکه اعمال محافظه‌کاري در شرکت‌هاي مختلف ممکن است متفاوت باشد؛ این مدل سعی دارد محافظه‌کاري را با توجه به شرکت یا صنعت مربوطه اندازه‌گیري نماید. بر همین اساس گیولی و هاین (2000) استدلال کردند اقلام تعهدی (کوچکتر) منفی‌تر مبین حسابداری محافظه‌کارانه بیشتر است. در رابطۀ گیولی و هاین، نسبت اقلام تعهدی عملیاتی به کل دارایی‌ها نشان‌دهندۀ شاخص محافظه‌کاری غیرشرطی می‌باشد. طبق اين رابطه، وجود اقلام تعهدي عملياتي منفي در طي يك دورۀ زماني بلندمدت، معياري از محافظه‌كاري محسوب می‌شود. منفی محاسبه شدن اقلام تعهدی حاکی از اندک بودن مبلغ سود خالص به وجه نقد عملیاتی بوده که می‌تواند ناشی از شناسایی بیشتر هزینه‌ها و یا شناسایی کمتر درآمدها باشد. بنابراین هر اندازه که نسبت حاصل‌شده برای یک شرکت کوچکتر باشد (اقلام تعهدی منفی بیشتر باشد)، محافظه‌کاری بیشتری اعمال شده است. به همین دلیل در این مدل معیار مزبور در منفی یک ضرب می‌شود تا بتوان ادعا نمود که هر چه نسبت فوق بزرگ‌تر شود، محافظه‌کاری نیز بیشتر خواهد بود. مدل گیولی و هین به شرح زیر قابل ارائه است:
در رابطۀ فوق، AFCC نشان‌دهندۀ اقلام تعهدي عملياتي است كه از تفاوت سود خالص و وجه نقد عملياتي قابل محاسبه است. همچنين TA نشان‌دهندۀ جمع دارايي‌هاست.
متغیرهای کنترلی
متغیرهای کنترل پژوهش حاضر عبارتند از:
اهرم مالي (LEV). از نسبت بدهي‌ها به جمع دارايي‌ها در پايان سال مالي قابل محاسبه است.
جريان نقد عملياتي (CFO). از نسبت خالص جريان‌هاي نقد عملياتي به مجموع دارايي‌ها قابل محاسبه است.
- اندازۀ شرکت (SIZE). عبارتست از لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام شرکت در پایان سال مالی.
- بازده دارایی‌ها (ROA). عبارت است از نسبت سود خالص به مجموع دارایی‌های شرکت در پایان سال مالی.
رشد فروش (Growth). بر حسب ميزان تغييرات فروش سال جاري به سال قبل به فروش سال قبل محاسبه مي‌شود.
یافته‌های پژوهش
مهم‌ترین شاخص مرکزی میانگین است که نشان‌دهندۀ نقطه تعادل و مرکز ثقل توزیع است و شاخص مناسبی برای نشان دادن مرکزیت داده‌ها است. برای مثال میانگین متغیر وابسته شفافيت سود (Trans)برابر با 48/0 می‌باشد که نشان می‌دهد ضريب تعيين محاسبه‌شده براي مدل شفافيت سود به‌طور میانگین حدود 48 درصد مي باشد. اين موضوع به اين معني است كه به‌طور ميانگين 48 درصد نوسانات بازدهي سهام ناشي از مقدار سود و تغييرات آن مي باشد. همچنین میانگین متغیر ارزش بازخورد (Feedback) حدود 32/0 محاسبه شده كه نشان مي‌دهد در 32 درصد مشاهدات، سود داراي محتواي اطلاعاتي بوده است. نسبت اهرم مالي (LEV) در شرکت‌های نمونۀ مورد بررسی در حدود 68 درصد بوده كه نشان مي‌دهد شركت‌هاي نمونه در تأمين مالي خود بيشتر از استقراض استفاده كردهاند. میانه یکی دیگر از شاخص‌های مرکزی است که وضعیت جامعه را نشان می‌دهد. همان‌گونه که در جدول مزبور مشاهده می‌شود میانه متغیر مزبور برابر با 65/0 می‌باشد که نشان می‌دهد نیمی از داده‌ها کمتر از این مقدار و نیمی دیگر بیشتر از این مقدار هستند. پارامترهای پراکندگی، به‌طور کلی معیاری برای تعیین میزان پراکندگی داده‌ها از یکدیگر یا میزان پراکندگی آن‌ها نسبت به میانگین است. از جمله مهم‌ترین شاخص‌های پراکندگی انحراف معیار است. مقدار این شاخص برای متغیر اهرم مالي برابر 172/0 است که میزان پراکندگی متغیر مزبور را در اطراف میانگین نشان می‌دهد. میزان عدم تقارن منحنی فراوانی را چولگی می‌نامند. اگر ضریب چولگی صفر باشد، جامعه کاملاً متقارن است و چنانچه ضریب مثبت باشد، چولگی به راست و اگر منفی باشد، چولگی به چپ وجود خواهد داشت. میزان کشیدگی منحنی فراونی نسبت به منحنی نرمال استاندارد را برجستگی یا کشیدگی می‌نامند. اگر کشیدگی حدود صفر باشد، منحنی فراوانی از لحاظ کشیدگی وضعیت متعادل و نرمال خواهد داشت، اگر این مقدار مثبت باشد منحنی برجسته و اگر منفی باشد منحنی پهن می‌باشد. کشیدگی تمامی متغیرهای این مدل مثبت است.
جدول(2). آمارهای توصیفی متغیرهای کمی پژوهش | ||||||||||||||||
| میانگین | میانه | بیشینه | کمینه | انحراف معیار | چولگی | کشیدگی | |||||||||
شفافيت | Trans | 481/0 | 464/0 | 783/0 | 047/0 | 270/0 | 793/1 | 312/2 | ||||||||
محافظه‌كاري | CONS | 086/0 | 075/0 | 136/0 | 064/0- | 121/0 | 934/1 | 685/2 | ||||||||
رشد فروش | Growth | 168/0 | 159/0 | 711/2 | 698/0- | 351/0 | 315/1 | 68/5 | ||||||||
اندازۀ شركت | SIZE | 845/13 | 265/12 | 098/18 | 569/8 | 509/1 | 734/1 | 093/3 | ||||||||
اهرم مالي | LEV | 684/0 | 651/0 | 895/0 | 182/0 | 172/0 | 895/1 | 157/2 | ||||||||
جريان نقد عملياتي | CFO | 228/0 | 196/0 | 582/0 | 276/0- | 241/0 | 163/1 | 883/5 | ||||||||
بازده دارايي‌ها | ROA | 283/0 | 271/0 | 652/0 | 241/0- | 437/0 | 512/1 | 309/3 | ||||||||
جدول(3). آمارهای توصیفی متغیرهای مجازی پژوهش | |||
نام متغير | شرح | فراواني | درصد |
ارزش بازخورد(Feedback) | 0 | 573 | 22/68 |
1 | 267 | 78/31 | |
جمع | 840 | 100 | |
خوش‌بيني (Optimism ) | 0 | 517 | 54/61 |
1 | 323 | 45/38 | |
جمع | 840 | 100 | |
بيش‌اطميناني ( Overcons) | 0 | 566 | 38/67 |
1 | 274 | 62/32 | |
جمع | 840 | 100 | |
در آزمون چاو (F لیمر)، فرضیۀ صفر بیانگر برابری ضرایب و عرض از مبدا در شرکت‌های مورد بررسی بوده و ازین رو رد فرضیۀ صفر مبین استفاده از روش داده‌های پانلی (مدل آثار ثابت )و عدم رد فرضیۀ صفر بیانگر استفاده از روش تلفیقی pooled می‌باشد. با توجه به نتایج آزمون چاو، برای مدل اصلی استفاده از داده‌های پانلی تأیید می‌شود، برای تعیین این امر که در تخمین مدل پژوهش، باید از مدل آثار ثابت استفاده شود یا آثار تصادفی، از آزمون هاسمن استفاده می‌شود.
جدول(4).نتایج آزمونF لیمر مدل‌های پژوهش | ||||
شرح | آماره | مقدار | P-Value | نتیجۀ آزمون |
مدل اول تحقيق | Fلیمر | 657/2 | 000/0 | Panel |
برای مقایسۀ مدل‌های آثار ثابت و آثار تصادفی از نظر قدرت توضیح دهندگی، از آزمون هاسمن استفاده می‌شود. فرض صفر در آزمون هاسمن، مناسب بودن مدل آثار تصادفی برای تخمین مدل رگرسیونی می‌باشد و در مقابل فرض صفر، مدل آثار ثابت تأیید می‌گردد.
جدول(5). نتایج آزمون هاسمن مدل‌های پژوهش | ||||
شرح | آماره | مقدار | P-Value | نتیجۀ آزمون |
مدل اول تحقيق | کای دو | 879/14 | 000/0 | آثار ثابت |
نتایج حاصل از آزمون سه فرضیۀ اول با استفاده از روش حداقل مربعات تعميم يافته در جدول(5) ارائه گردیده است. سه فرضيۀ اول تحقيق این‌گونه ارائه شده است:
فرضيۀ اول: سويۀ رفتاري خوش‌بيني اثر معني‌داري بر شفافيت سود حسابداري دارد.
فرضيۀ دوم: سويۀ رفتاري بيش‌اطميناني اثر معني‌داري بر شفافيت سود حسابداري دارد.
فرضيۀ سوم: سويۀ رفتاري محافظه‌كاري اثر معني‌داري بر شفافيت سود حسابداري دارد.
همان‌گونه که از نتایج مشخص می‌باشد؛ ضريب متغير خوش‌بيني منفي (084/0-) بوده و سطح معني‌داري محاسبه شده براي آن كمتر از 5 درصد مي‌باشد. بنابراين رابطه بين متغير مستقل خوش‌بيني و متغير وابسته شفافيت سود در سطح اطمينان 95 درصد معني‌دار بوده و اين به معني تأييد فرضيۀ اول مي باشد. اين موضوع به اين معني است كه با افزايش خوش‌بيني مديريت و ايجاد شكاف بين سود واقعي با سود پيش‌بيني‌شده، از ميزان واكنش بازار به سود و تغييرات آن كاسته مي شود.
جدول(6). آزمون سه فرضیۀ اول - با استفاده از مدل اول تحقيق (روش EGLS) | ||||
Transᵢ,ₜ = β₀ + β₁ Optimismᵢ,ₜ + β₂ Overconᵢ,ₜ + β₃ CONSᵢ,ₜ + β₄ Sizeᵢ,ₜ + β₅ LEVᵢ,ₜ + β₆ CFOᵢ,ₜ + β₇ ROAᵢ,ₜ + β₈ Growthᵢ,ₜ + εᵢ,ₜ | ||||
متغیر | ضریب برآوردشده | خطای استاندارد | آمارۀ t | سطح معني‌داری |
C | 049/0 | 010/0 | 783/4 | 000/0 |
Optimism | 084/0- | 037/0 | 264/2- | 024/0 |
OVERCON | 065/0 | 036/0 | 781/1 | 075/0 |
CONS | 093/0 | 047/0 | 979/1 | 048/0 |
SIZE | 074/0 | 035/0 | 079/2 | 038/0 |
LEV | 187/0- | 102/0 | 836/1- | 067/0 |
CFO | 132/0 | 033/0 | 973/3 | 000/0 |
ROA | 101/0 | 045/0 | 227/2 | 026/0 |
GROWTH | 118/0 | 040/0 | 934/2 | 003/0 |
آمارۀ F (احتمال) | 294/150 (000/0) | ضریب تعیین | 591/0 | |
آمارۀ دوربین – واتسون | 994/1 | ضریب تعیین تعدیل‌شده | 587/0 | |
نتایج حاصل از آزمون فرضيۀ دوم نشان از آن دارد كه در سطح اطمينان 95 درصد رابطۀ معني‌داري بين متغير مستقل بيش‌اطميناني مديريت و شفافيت سود وجود ندارد. اين موضوع به معني عدم تأييد فرضيۀ دوم مي باشد. با اين وجود در سطح اطمينان 90 درصد مي توان ادعا نمود كه افزايش بيش‌اطميناني و سرمايه‌گذاري اضافي در دارايي‌هاي ثابت، با واكنش بازدهي سهام به سود و تغييرات آن كه در اين تحقيق به‌عنوان معيار سنجش شفافيت سود استفاده شده است، رابطۀ مثبتي دارد.
درنهايت بررسي ضريب و سطح معني‌داري متغير محافظه‌كاري حسابداري نشان مي‌دهد كه متغير مزبور در سطح اطمينان 95 درصد با متغير وابسته شفافيت سود رابطۀ مستقيمي داشته و افزايش سطح محافظه‌كاري منجربه بهبود واكنش بازار نسبت به سودگزارش‌شده و تغييرات آن شده است. بنابراين مي توان ادعا نمود كه فرضيۀ سوم تأييد مي‌شود. نتایج مندرج در جدول(6) همچنین نشان می‌دهد که ضریب تعیین تعدیل‌شده مدل مربوط به آزمون فرضیه‌ها در حدود 58 درصد است. این عدد بیانگر آن است که 58 درصد تغییرات متغیر وابسته (شفافيت سود) توسط متغیرهای توضیحی، تبیین شده است. درنهایت آمارۀ دوربین – واتسون نیز با توجه به اینکه در محدودۀ بین 5/1 و 5/2 است، نشان از نبود خودهمبستگی مرتبۀ اول در بین خطاها دارد.
جدول(7).آزمون سه فرضیۀ دوم - با استفاده از مدل دوم (روش رگرسیون لجستیک) | ||||
Feedbackᵢ,ₜ = β₀ + β₁ Optimismᵢ,ₜ + β₂ Overconᵢ,ₜ + β₃ CONSᵢ,ₜ + β₄ Sizeᵢ,ₜ + β₅ LEVᵢ,ₜ + β₆ CFOᵢ,ₜ + β₇ ROAᵢ,ₜ + β₈ Growthᵢ,ₜ + εᵢ,ₜ
| ||||
متغیر | ضریب برآوردشده | خطای استاندارد | آمارۀ Z | Z-value |
C | 091/0 | 022/0 | 154/4 | 000/0 |
Optimism | 041/0- | 018/0 | 222/2- | 027/0 |
OVERCON | 082/0 | 055/0 | 493/1 | 134/0 |
CONS | 074/0 | 030/0 | 406/2 | 016/0 |
SIZE | 105/0 | 046/0 | 264/2 | 024/0 |
LEV | 082/0- | 048/0 | 707/1- | 088/0 |
CFO | 075/0 | 029/0 | 551/2 | 011/0 |
ROA | 085/0 | 022/0 | 852/3 | 000/0 |
GROWTH | 066/0 | 027/0 | 454/2 | 014/0 |
ضریب تعیین مک فادن 491/0 | آمارۀ LR 56/43 | احتمال آمارۀ LR 000/0 | ||
آمارۀ هاسمر – لمشو 154/8 | احتمال آمارۀ H-L 276/0 | |||
همان‌گونه که از نتایج مشخص می‌باشد؛ ضريب متغير خوش‌بيني منفي (041/0-) بوده و سطح معني‌داري محاسبه‌شده براي آن كمتر از 5 درصد مي‌باشد. بنابراين مي توان ادعا نمود رابطه بين متغير مستقل خوش‌بيني و متغير وابسته ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري در سطح اطمينان 95 درصد معني‌دار بوده و اين به معني تأييد فرضيۀ چهارم مي‌باشد. اين موضوع به اين معني است كه با افزايش خوش‌بيني مديريت و ايجاد شكاف بين سود واقعي با سود پيش‌بيني‌شده، از ميزان حساسيت ارزش بازار سهام به سود كاسته مي‌شود.
نتايج حاصل از آزمون فرضيۀ پنجم تحقيق نشان از آن دارد كه هيچ‌گونه رابطۀ معني‌داري بين متغير مستقل بيش‌اطميناني مديريت و متغير وابسته ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري وجود ندارد. اين موضوع به معني عدم تأييد فرضيۀ پنجم مي‌باشد. درنهايت بررسي ضريب و سطح معني‌داري متغير محافظه‌كاري حسابداري نشان مي‌دهد كه متغير مزبور در سطح اطمينان 95 درصد با متغير وابستۀ ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري رابطۀ مستقيمي داشته و افزايش سطح محافظه‌كاري منجربه بهبود حساسيت قيمت بازار سهام نسبت به سود گزارش‌شده مي شود. بنابراين مي‌توان ادعا نمود كه فرضيۀ ششم تأييد مي‌شود.
نتایج مندرج در جدول(7) همچنین نشان می‌دهد که ضریب تبیین مدل در حدود 49 درصد است. این عدد بیانگر آن است که 49 درصد تغییرات متغیر وابسته (ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري) توسط متغیرهای توضیحی، تبیین شده است. علاوه بر این با توجه به اینکه احتمال آمارۀ LR،(که شبیه آمارۀ F در مدل رگرسیون خطی است) کمتر از 5 درصد می‌باشد، می‌توان ادعا نمود در سطح اطمینان 95 درصد این مدل معنی‌دار بوده و از اعتبار فراوانی برخوردار است. به‌عبارت دیگر احتمال آمارۀ LR نشان‌دهندۀ رد فرضیۀ صفر مبنی بر صفر بودن کلیۀ ضرایب متغیرهای توضیحی در سطح اطمینان 95 درصد بوده و در نتیجه رگرسیون معنی‌دار است. همچنین به‌منظور بررسي برازش مدل برآوردشده از آزمون هاسمر-لمشو استفاده شده است. با توجه به اينکه احتمال آمارۀ آزمون هاسمر-لمشو بزرگ‌تر از 05/0 محاسبه شده است، بنابراين مدل برآوردشده از برازش مناسبي برخوردار است و متغیرهای توضیحی مدل توانایی توضیح ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري را دارا می‌باشد.
بحث و نتیجه‌گیری
در تحقیق حاضر، اقدام به بررسي اثر سوگيري‌هاي خوش‌بيني، بيش‌اطميناني و محافظه‌كاري بر ويژگي‌هاي كيفي ارزش بازخورد و شفافيت سود حسابداري شد. نمونۀ آماری پژوهش شامل 140 شرکت بود که در طی دورۀ زمانی 1396 تا 1401 از بین شرکت‌های پذيرفته‌شده در بورس انتخاب شد. در این پژوهش به‌منظور محاسبۀ متغير وابستۀ شفافيت سود از مدل بوشمن و همكاران (2004) و به‌منظور محاسبۀ ارزش بازخورد از نسبت درصد تغییر در قیمت سهام به درصد تغییر در سود (در قالب يك متغير مجازي) استفاده شد. همچنين فرضیه‌های پژوهش با استفاده از دو مدل رگرسيوني حداقل مربعات تعميم‌يافته و رگرسيون لجستيك مورد آزمون قرار گرفت. هدف گزارشگری شرکتی ارائۀ اطلاعات برای طیف وسیعی از استفاده‌کنندگان در راستای اخذ تصمیم‌های مفید اقتصادی است. اطلاعات مالی باکیفیت، اطلاعاتی است قابل اتکا، به موقع و مربوط برای تصمیم‌گیری استفاده‌کنندگان از گزارش‌های مالی که مبانی زیربنایی اقتصادی شرکت‌ها را بهتر منعکس می‌کند (همتي و اميري، 1397). پژوهش‌های پیشین )خدا‌می‌پور و امیری، 1398) نشان دادند در بازار بورس اوراق بهادار تهران مسئلۀ عدم تقارن اطلاعاتی میان سرمایه‌گذاران شدید است و این مسئله می‌تواند ناشی از رفتارهای سوگیرانه و مغرضانه مدیران باشد. همچنين از لحاظ نظری )نظریۀ نمایندگی(، مي‌توان ادعا كرد که سوگیری‌های رفتاری مدیران بر انتخاب راهبردها و سیاست‌های شرکت تأثیر به‌سزایی دارد. در واقع مدیران به دلیل عوامل احساسی، خوش‌بینی، عقلانیت محدود، تکبر، خودبرتربینی و دستیابی به منافع کوتاه‌مدت از خودشان سوگیری‌های رفتاری نشان می‌دهند. این عوامل می‌تواند سبب شود که مدیران برای دستیابی به اهداف خود به شفافیت اطلاعات نپردازند و کیفیت گزارشگری را کاهش دهند و این موضوع در بلندمدت به ارزش شرکت آسیب شدیدی می‌رساند. ادبیات پژوهش حسابداری به برخی از سوگیری‌های رفتاری مدیران نظیر بیش‌اطمینانی، کوته‌بینی و خودشیفتگی توجه زیادی دارد.
سوگیری رفتاري بیش‌اطمینانی يكي از سويه‌هاي رفتاري مورد مطالعه در اين تحقيق است. بيش‌اطميناني باعث مي‌شود كه فرد توانایی‌های خود را بیشتر و ریسک‌ها را کمتر از حد معمول تخمین زده و احساس کند که قادر به کنترل مسائل و رویدادهاست، درحالی که ممکن است این‌گونه نباشد. شراند و زچمن (2011)، عنوان کردند که بیش‌اطمینانی مدیران از عملکرد خود، تحریف در صورت‌های مالی را در پی خواهد داشت. این تحریف می‌تواند از روی عمد یا غیرعمدی باشد، در نتیجه ممکن است کیفیت اطلاعات تحت‌‌تأثیر قرار گرفته و نگرش‌های مديران تغيير پيدا كند. دومين سويۀ رفتاري مورد مطالعه، خودشیفتگی مدیران است. خودشيفتگي باعث می‌شود تا مديران با تمرکز شخصی و خودکفایی، برجسته و شناخته شوند و بیشتر اقدامات آنان حتی اگر به زیان دیگران تمام شود، برای منافع شخصی خودشان باشد؛ بنابراین چنین افرادی براساس خواست خود و نه براساس منطق و عقلانیت تصمیم می‌گیرند. مدیران خودشیفته، اغلب فرایندهای تصمیم‌گیری را تحت سلطۀ خود قرار می‌دهند و به مشاوره با دیگران تمایلی نشان نمی‌دهند )هام و همکاران، 2018). بنابراین احتمال می‌رود کیفیت اطلاعات مالی را تحت‌‌تأثیر قرار داده یا سیستم‌هایی طراحی کنند که با برخورداری از انعطاف‌پذیری بیشتر، آنان را به اهدافشان نزدیک‌تر کند.
درنهايت سوگیری محافظه‌كاري به‌عنوان سومين عامل اثرگذار بر ويژگي‌هاي كيفي اطلاعات حسابداري در اين تحقيق بررسي شده است. ادواردز(1968) سوگیری محافظه‌كاري را تخصيص وزن بيشتر به اطلاعات اوليۀ ذهني و وزن كمتر به اطلاعات جديد تعريف مي‌كند.
در متون حسابداري، يكي از تعاريف متداول تعريف باسو (1997) هست كه محافظه‌کاری را الزام به داشتن درجۀ زیادی از تأیید برای شناخت اخبار خوب مانند سود، در مقابل شناخت اخبار بد مانند زیان تعریف می‌نماید. محافظه‌كاري واكنشی محتاطانه به نبود اطمينان‌هاي آتي است كه با تسريع در شناسايي اخبار بد (زيان‌ها) نسبت به اخبار خوب )سود‌ها) باعث افزايش كيفيت و قابليت اتكاي سود مي شود (باسو، 1997). وايت و همكاران (2003) كيفيت سود را براساس ميزان محافظه‌كاري به‌كاررفته در محاسبۀ سود تعريف نمود‌ه‌اند و معتقدند استفاده از روش‌هاي حسابداري محافظه‌كارانه منجربه ايجاد سود باكيفيت‌تر مي‌شود. همچنین بال و شیواکومار(2004) اعتقاد دارند که سود باكيفيت، سودي است كه زيان‌ها به موقع در آن لحاظ شده باشد(شناسی به موقع زیان). در طول سه دهۀ اخیر بحث کیفیت سود مورد توجه خاص پژوهشگران قرار گرفته و تلاش بر این بوده است که با دست یافتن به یک روش منطقی و معتبر، کیفیت سود، ارزیابی شده و عوامل تأثیرگذار بر آن شناسایی شود. کیفیت سود زمانی مطرح می‌شود که تحلیلگران مالی تعیین کنند تا چه میزان سود گزارش‌شده، منعکس‌کنندۀ سود واقعی است.
شفافيت اطلاعات و ارزش بازخورد دو ويژگي مهم سود و اطلاعات حسابداري مي باشد. ارزش بازخورد (تأییدکنندگی) یکی از خصوصیات کیفی مرتبط با مربوط بودن اطلاعات حسابداری است که استفاده‌کنندگان را قادر می‌سازد تا انتظارات قبلی خود را تصحیح یا تصدیق نمایند. شفافیت اطلاعات مالی را نيز می‌توان دسترسی گسترده به اطلاعات مربوط و قابل اتکا در مورد عملکرد، وضعیت مالی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری، حاکمیت و ارزش و خطرپذیری شركت‌ها در اقتصاد تعریف کردهاند. شفافیت در اطلاعات مالی از یک‌سو به سهام‌داران خرد اطمینان مي‌دهد که همواره اطلاعات قابل اتکا در مورد ارزش شرکت دریافت خواهند کرد و سهام‌داران عمده و مدیران در پی تضییع حقوق آن‌ها نیستند و از سوی دیگر مدیران را برای تلاش در جهت افزایش ارزش شرکت به جای پیگیری منافع شخصی کوتاه مدت ترغیب می‌کند.
بوشمن و همکاران (2004) شفافیت اطلاعات حسابداری را وضعیتی تعریف می‌کنند که اطلاعات به‌طور گسترده در دسترس، مربوط، قابل اتکا و به موقع باشد. بارث و همکاران (2013) شفافیت سود را تغییر هم‌زمان سود و تغییرات آن با بازدهی سهام تعریف کردهاند. شیوۀ اندازه‌گیری و کمّی کردن شفافیت حائز اهمیت است. ویش و کافمن (1999) به این نتیجه رسیدند که شفافیت را می‌توان از طریق بهبود قوانین و مقررات مرتبط با افشای بهتر و بیشتر رویه‌های حسابداری، به نحوی که قابلیت اتکای اطلاعات را تقویت نماید، افزایش داد. براساس ادبیات تحقیق، توجه به معیارهای قابلیت پیش‌بینی سود، عدم هموارسازی سود و بهبود کیفیت اقلام تعهدی و سایر معیارهای کیفیت سود می‌تواند به بهبود شفافیت اطلاعات حسابداری و درنهایت شفافیت سود بینجامد.
نتيجۀ آزمون فرضيۀ اول نشان مي‌دهد كه بين متغير مستقل خوش‌بيني و متغير وابستۀ شفافيت سود در سطح اطمينان 95 درصد رابطۀ معني‌داري وجود داشته و به معني تأييد فرضيۀ اول مي باشد و نشان می‌دهد كه با افزايش خوش‌بيني مديريت و ايجاد شكاف بين سود واقعي با سود پيش‌بيني‌شده، از ميزان واكنش بازار به سود و تغييرات آن كاسته مي‌شود. نتيجۀ آزمون فرضيۀ دوم تحقيق نشان از آن دارد كه در سطح اطمينان 95 درصد رابطۀ معني‌داري بين متغير مستقل بيش‌اطميناني مديريت و شفافيت سود وجود ندارد. اين موضوع به معني عدم تأييد فرضيه دوم مي باشد. با اين وجود در سطح اطمينان 90 درصد مي توان ادعا نمود كه افزايش بيش‌اطميناني و سرمايه‌گذاري اضافي در دارايي‌هاي ثابت، با واكنش بازدهي سهام به سود و تغييرات آن كه در اين تحقيق به‌عنوان معيار سنجش شفافيت سود استفاده شده است، رابطۀ مثبتي دارد. نتيجۀ فوق قابل مقايسه با نتيجۀ تحقيق عباسي و همكاران (1397) مي‌باشد. نتيجۀ آزمون فرضيۀ سوم تحقيق بيانگر آن است كه متغير محافظه‌كاري حسابداري در سطح اطمينان 95 درصد با متغير وابستۀ شفافيت سود رابطۀ مستقيمي داشته و افزايش سطح محافظه‌كاري منجربه بهبود واكنش بازار نسبت به سود گزارش‌شده و تغييرات آن شده است؛ بنابراين مي‌توان ادعا نمود كه فرضيۀ سوم تأييد مي شود. نتيجۀ آزمون فرضيۀ چهارم تحقيق نشان مي‌دهد كه رابطۀ بين متغير مستقل خوش‌بيني و متغير وابستۀ ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري در سطح اطمينان 95 درصد معني‌دار بوده و اين به معني تأييد فرضيۀ چهارم مي باشد. اين موضوع به اين معني است كه با افزايش خوش‌بيني مديريت و ايجاد شكاف بين سود واقعي با سود پيش‌بيني شده، از ميزان حساسيت ارزش بازار سهام به سود كاسته مي‌شود. نتيجۀ آزمون فرضيۀ پنجم تحقيق نشان از آن دارد كه هيچ‌گونه رابطۀ معني‌داري بين متغير مستقل بيش‌اطميناني مديريت و متغير وابستۀ ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري وجود ندارد. اين موضوع به معني عدم تأييد فرضيۀ پنجم مي‌باشد. نتيجۀ آزمون فرضيۀ ششم تحقيق نشان از آن دارد كه متغير محافظه‌كاري در سطح اطمينان 95 درصد با متغير وابستۀ ارزش بازخورد اطلاعات حسابداري رابطۀ مستقيمي داشته و افزايش سطح محافظه‌كاري منجربه بهبود حساسيت قيمت بازار سهام نسبت به سود گزارش‌شده مي‌شود؛ بنابراين مي‌توان ادعا نمود كه فرضيۀ ششم تحقيق نيز تأييد مي‌شود.
با توجه به رابطۀ معكوس سويۀ خوش‌بيني با شفافيت سود و نيز ارزش بازخورد اطلاعات، لازم سرمايه گذاران و تحليلگران مالي در اتخاد تصميم‌های خود، علاوه بر عوامل مالي، بر عوامل رفتاري و تيپ شخصيتي مديريت واحد اقتصادي نيز توجه نمايند. همچنين به سهام‌داران شرکت‌ها توصیه می‌شود، در انتخاب مدیران شرکت، به‌ویژه مدیرعامل و مدیران اجرایی، به عوامل رفتاری آن‌ها و اثري كه تصميم‌های آنان بر بازده بازار و قيمت سهام مي‌تواند داشته باشد، توجه نمايند. اين نظارت مي‌تواند در حساسيت بازار نسبت به سود و نوسانات آن و ايجاد شفافيت مؤثر باشد. با توجه به نقش مثبت محافظه‌كاري در بهبود شفافيت سود و ارزش بازخورد اطلاعات به مديريت شركت‌ها پيشنهاد مي‌شود همواره محافظه‌كاري را در شناخت درآمدها و هزينه و تهيۀ گزارش‌هاي مالي در نظر داشته باشند. اين موضوع مي‌تواند موجبات جلب اطمينان سرمايه‌گذاران و ساير استفاده‌كنندگان از گزارش‌هاي مالي را مبني بر پرهيز از بيش‌نمايي سود توسط شركت، فراهم نمايد.
References
Ahmed, A. S., & Duellman, S. (2013). Managerial overconfidence and accounting conservatism. Journal of accounting research, 51(1), 1-30. Bashirimanesh, N., Hajizade, Z., & Ghobadi, S. (2022). Effects of Managers' Behavioral Bias on Decision Making and Financial Information Quality. Empirical Research in Accounting, 12(1), 195-224.(In persian) Kartini, K., & NAHDA, K. (2021). Behavioral biases on investment decision: A case study in Indonesia. The Journal of Asian Finance, Economics and Business (JAFEB), 8(3), 1231-1240. Ball, R., & Shivakumar, L. (2005). Earnings quality in UK private firms: comparative loss recognition timeliness. Journal of accounting and economics, 39(1), 83-128. Ball, R., & Brown, P. (1968). An empirical evaluation of accounting. Journal of Accounting Research, 6(2), 159–178. Givoly, D., & Hayn, C. (2000). The changing time-series properties of earnings, cash flows and accruals: Has financial reporting become more conservative?. Journal of accounting and economics, 29(3), 287-320. Hassas Yeganeh, Y., & Hasani, M. (2019). Financial reporting quality and relation between managerial overconfidence and investment efficiency. Empirical Research in Accounting, 9(3), 25-54.(In persian) Hemmati, H., & Amiri, E. (2018). The Effect of Disclosure Quality in Terms of Reliability and Timeliness on the Stock Trading Cost. Financial Accounting Research, 10(2), 107-134.(In persian) Ham, C., Seybert, N., & Wang, S. (2018). Narcissism is a bad sign: CEO signature size, investment, and performance. Review of Accounting Studies, 23(1), 234-264. Healy, P. M., Palepu, K. G., & Ruback, R. S. (1992). Does corporate performance improve after mergers?. Journal of financial economics, 31(2), 135-175. Kiani, H., Rostami., A , & Gargar., M . (2019). Investigating the effect of managers' overconfidence on the quality and cost of auditing companies on the Tehran Stock Exchange, 10(2):123_146. (In persian) Kartini, K., & NAHDA, K. (2021). Behavioral biases on investment decision: A case study in Indonesia. The Journal of Asian Finance, Economics and Business (JAFEB), 8(3), 1231-1240. Lee, J. K. B. (2012). Measuring reporting conservatism using the Dichev-Tang (2008) model. Subash, R. (2012). Role of behavioral finance in portfolio investment decisions: Evidence from India. Zhang, X. (2023). The role of behavioral bias in investment outcomes. Business, Economics and Management FTMM, 2023.[1] . کارشناسی ارشد حسابرسی، گروه حسابداری، دانشگاه غیرانتفاعی راهبرد شمال، رشت، ایران (Email: Hamed.pad97@gmail.com)
[2] . دانشیار مالی، گروه حسابداری و مالی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران ( نویسندۀ مسئول) (Email: M_meshki@pnu.ac.ir)
DOI: 10.30486/FBRA.2025.140402101205489