الگوی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان و بررسی رابطه آن با خوانایی گزارشگری مالی (رهیافت تحلیل مضمون و SEM)
محورهای موضوعی : پژوهش های مالی و رفتاری در حسابداری
1 - پژوهشگر پسادکتری، گروه حسابداری، دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
کلید واژه: اخلاق حرفهای, خوانایی گزارشگری مالی, شفافیت گزارشگری, تحلیل مضمون, معادلات ساختاری,
چکیده مقاله :
حسابداران و حسابرسان برای بررسی سطح مطلوبیت اطلاعات مالی ارائه‌شده، لازم است از ساز و کارهای مختلف و مناسبی استفاده‌کنند و خود را در مقابل ریسک‌های حسابرسی و مالی مصون سازند، که در این راستا رعایت اخلاق، ضوابط و مراقبت‌های حرفهای کمک شایانی به این مسئله می‌نماید، از این‌رو بایستی ترکیبی از اخلاق حرفهای و ویژگی‌های کیفی گزارشگری مالی استفاده گردد. در همین راستا، مطالعه حاضر با هدف ارائه الگوی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان و بررسی رابطه آن با خوانایی و شفافیت گزارشگری مالی صورت پذیرفته‌است.
این مطالعه یک پژوهش آمیخته اکتشافی است که در بخش کیفی با استفاده از تکنیک تحلیل مضمون و بر مبنای مصاحبه نیمه ساختاریافته با 20 نفر از اعضای جامعه حسابداران رسمی در تهران و شیراز، به ارائه مدل کیفی اخلاق حرفهای پرداخته شده‌است؛ در بخش کمی نیز از تحلیل عاملی تاییدی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته 30 سؤالی، به‌منظور بررسی اعتبار مدل کیفی پیشنهادی استفاده گردید.
در بخش تحلیل مضمون، 30 مضمون پایه، 3 مضمون سازمان‌دهنده و یک مضمون فراگیر، شناسایی گردید. همچنین نتایج تکنیک تحلیل عاملی تاییدی نیز برازش هر سه مدل (مضامین فراگیر) پیشنهادی را تایید کرد. علاوه بر این، نتیجه تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری نشان داد که اخلاق حرفهای تأثیر مثبت و معناداری بر خوانایی گزارشگری مالی دارد.
accountants and auditors need to use different and appropriate mechanisms to check the level of usefulness of the financial information provided and protect themselves against audit and financial risks, in this regard, compliance with ethics, rules and professional care is a great help to this. The problem is, therefore, a combination of professional ethics and qualitative features of financial reporting should be used. In this regard, the present study aims to provide a model of professional ethics of accountants and auditors and examine its relationship with the readability and transparency of financial reporting.
This study is an exploratory mixed research, in the qualitative part, using thematic analysis technique and based on semi-structured interviews with 20 members of the public accountant community in Tehran and Shiraz, it has been presented a qualitative model of professional ethics; In the quantitative part, confirmatory factor analysis was used using a researcher-made questionnaire of 30 questions, in order to check the validity of the proposed qualitative model.
In the theme analysis section, 30 basic themes, 3 organizing themes and one overarching theme were identified. Also, the results of the confirmatory factor analysis technique confirmed the fit of all three proposed models (overarching themes). In addition, the result of the structural equation modeling technique showed that professional ethics have a positive and significant effect on the readability of financial reporting.
Aghazadeh, H (2017). Investigating the effect of professional ethics and social responsibility on Certified Public Accountants performance. M.A thesis in Islamic Azad university of Makou. ]In Persian [
Ahadi Alghanab, M. (2016). The Relationship between Professional Ethics and Professional Commitment and Anti-Productivity Behaviors of Tax Auditors in Ardabil Province. Master Thesis of Islamic Azad University, Garmi Branch. ]In Persian [
Akhgar, M., Karami, A. (2014). Firm Characteristics and Financial Reporting Quality of Quoted Listed Companies in Tehran Stock Exchange. Journal of Iranian Accounting Review,1(4), 1-22.]In Persian[
Aljaeifari, M.S.M. (2017). Investigating the Factors Affecting the Ethical Decision Making of Accountants in Iraq. Master Thesis, Ferdowsi University of Mashhad. ]In Persian [
Alimadd, Mustafa. (2016), ethics and code of conduct of professional accountants. Tehran: Audit Organization.] In Persian [
Aminikhah, M (2012). Professional ethics in accounting. Bandar Gaz: The First Regional congress of New Approaches to Accounting and Auditing. ]In Persian [
Audit standards development committee. (2018), principles and rules of accounting and auditing: auditing standards, other assurance services and related services. Tehran. ]In Persian [
Bani, M., faghani makrani, K., & zabihi, A. (2020). The Impact of Professional Commitment and Ethical Ideology on Audit Quality by Mediating the Ethical Behavior of Governmental Firms Auditors in Structural Equation Modeling. Journal of Governmental Accounting, 6(1), 81-96. ]In Persian [
Bashirimanesh, N., & Samimi, A. (2021). Readability of Financial Statements and Auditor Strategies to deal with Audit Risk. Empirical Research in Accounting, 11(1), 137-169.]In Persian [
Basir, Q., & Nazari, R. (2012). Professional ethics in accounting. Bandar-e-Gaz: Proceedings of the First Regional Conference on Modern Accounting and Auditing Approaches. ]In Persian [
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101.
De Franco, G., Hope, O., Vyas, D., Zhou, Y. (2015). Analyst report readability. Contemporary Accounting Research, 32, 76-104.
Ebrahimi, Saeid (2012). The Effects of Financial Reporting Complexity on the Trading Behavior of Investors in the Iran Capital Market. MA thesis in Qom University. ]In Persian [
Etim, N. Ch., Odey, O. E., & Oluwatominiy, O.T. (2021). Professional Ethics and Monetary Reportage of Non-Governmental Establishments. UIJRT, 2: 52-57.
Farhad Touski, O. (2023). Ethics in Accounting. Journal of Accounting and Management Vision, 5(71), 34-40. ]In Persian[
Fazlolahi, S., & Maleki Tavana. (2010). Content Analysis Methodology with Emphasis on Readability Techniques and Determining the Coefficient Of Involvement of Texts. Research, 2 (1), 94-71.]In Persian[
Garkaz, M., & Haghdadi, M. (2021). Corporate Social Responsibility and Financial Statements Readability. Empirical Research in Accounting, 11(2), 47-70. ]In Persian [
Goklas, A., & Manurung, A. H. (2022). The Importance of the Code of Ethics in Preventing Fraud for the Professional Accountant. Jurnal Economic Resource, 5(1): 51-56.
Golpaygani, A., & Rahmaninia, E. (2021). Investigating the Effect of Personality and Behavioral Traits on the Ethical Decision-Making Process of Professional Accountants. Journal of Professional Auditing Research, 1(2), 56-83. ]In Persian [
Goldoost, M., Talebnia, G., Esmaelzadeh mogharri, A., Rahnamaye roodposhti, F., & royaee, R. (2019). Analysis of the Relationship between Ethical Awareness and the Ethical Judgment of the Professionals in the public accounting profession to the Whistle-blowing of Financial Violations (Case Study of Guilan Province). Journal of Governmental Accounting, 5(1), 85-98. ]In Persian [
Gurbankhani, Samia, Rahimi Nik, Azam; Dehdashti Shahrukh, Zahra. (2021), presenting the model of attracting medical tourists in medical sciences hospitals in Tehran. Nursing Management Quarterly, Volume 10, Number 1, pp. 36-49. ]In Persian [
Hijal-Moghrabi I, Sabharwal M, & Berman EM. (2017). the importance of ethical environment to organizational performance in employment at will states. Administration & Society; 49(9): 1346-1374 .
Hosseinzadeh, H (2017). The effect of organization mental climate on error reporting in accounting profession. M.A thesis, Alborz University. ]In Persian [
Kamaruzaman, A.J., Mazlifa, M.D. and Maisarah, A.R. (2009). The Association between Firm Characteristics and Financial Statements Transparency: the Case of Egypt. International Journal of Accounting, 18 (2): 211-223.
Lehavy, R., Li, F., & Merkley, K. (2011). The effect of annual report readability on analyst following and the properties of their earnings forecasts. Accounting Review, 86(3): 1087–1115.
Liyanapathirana, N. S. (2018). Towards the development of an integrated ethical decision-making framework for Sri Lankan accountants: A developing country context (Doctoral dissertation, The University of Waikato.)
Mabil, A. N. (2019). Investigating effects of accounting ethics on quality of financial reporting of an organization: case of selected commercial banks in South Sudan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 10(1): 177-177.
Maines, L., & Wahlen, J. (2006). The Nature of Accounting Information Reliability: Inferences from Archival and Experimental Research. Accounting Horizons, 20(4): 399–425.
Mir Hosseini M, Moinuddi M, Hiran F, Hatami Nasab SH. (2021). Analyzing the Most Effective Indicators of Accountant Professional Ethics: The Inevitable Necessity for Assessing the Safe Behavior of Accountants. Occupational Medicine Quarterly Journal, 13(1), 62-80. ]In Persian [
Motahedin, A. (2011). The effect of effective factors in moral decision-making of accountants in Iran. M.A Thesis, Ferdowsi university of Mashhad. ]In Persian [
Mousavi, S., & Mansouri, M. (2016). Sanaei and Professional Ethics. Quarterly Journal of Mystical Literature and Mythology, 12(42), 300-257. ]In Persian [
Namazi, M., Rajab dori, H. (2018). Professional Ethics of Auditing in Iran: Content Analysis. Empirical Studies in Financial Accounting, 15(59): 1-34. ]In Persian [
Nikumram, Hashem, Rahnama Roudpashti, Fereydoun, Toloui Ashlaghi, Abbas, & Taghipurian, Youssef. (2013). Evaluating the impact of professional ethics of management accountants on the qualitative characteristics of management accounting information (using entropy-fuzzy technique). Management Accounting, 7(No. 1 (Sec. 20), 49-66. ]In Persian [
Noshfar, A., Mohseni, A., & Ghasemi, M. (2022). Meta-Analysis of Factors Affecting Ethical Decision Making in the Accounting and Auditing Profession. Journal of Governmental Accounting, 8(2), 143-166. ]In Persian [
Olivia F. Ratnawati K. (2015). The Effect of Work Experiences, Competency, Motivation, Accountability and Objectivity towards Audit Quality. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 211: 328 – 335.
Parvizkorande, Z (2016). Investigating the relationship between interest management and readability of annual financial reports. M.A thesis in higher education institute of Koushyar. ]In Persian [
Sadat Kaboli, M., Rahmani, A., Nikoomaram, H., Rahnamay Roodposhti, F. (2020). Effectiveness of Schwartz’s Motivational Values and Accounting Code of Ethics on Fraudulent Financial Reporting. Empirical Studies in Financial Accounting, 17(66), 27-50. ]In Persian [
Safari Grayely, Y; Rezaei Peitenoei, Y (2018). Ability to manage and read financial reporting: A mark-up theory test. Journal of Iranian Accounting Association, 9(2),191-218] .In Persian [
Salehi, T. (2017). Relationship between Auditor Professional Ethics and Audit Quality. Ethics in science and Technology. 11 (3), 77-86. ]In Persian [
Sittioum, R. (2020). The Causal Impacts Influencing Quality of Financial Reporting of Thai Accountants. WMS Journal of Management, 9(3): 65-78.
Sohrabiani, H (2015). Investigating the expectational gap between accountants and users of financial statements of accounting professional ethics principles. M.A thesis, Yazd University. ]In Persian [ Talebnia, G., Metanat, M. (2018). The Investigation of Information Asymmetry’s Moderating Effect on the Relationship between Dividend Payments and Future Stock Price Crash Risk of Firms Listed on the Tehran Stock Exchange. Accounting and Auditing Review, 25(4), 537-554. ]In Persian[
Vafaeipoor, R., ghasemi, M., & mohseni, A. (2021). Providing qualitative model of financial reporting based on the components of ethics, social responsibility and tone management and prioritization of indicators in accounting and auditing firms. Journal of Professional Auditing Research, 1(3), 98-127.] In Persian [
Vafaei poor, R., Ghasemi, M., & Mohseni, A. (2022). Development of a Financial Reporting Readability Model based on the Disclosure of Social Responsibility, Professional Ethics, and Tone Management (Reporting Tone). Financial Accounting Research, 13(4), 115-138. ]In Persian[
Widyani AAD, Landra N, Sudja N, & Ximenes M, Sarmawa IWG. (2020). the role of ethical behavior and entrepreneurial leadership to improve organizational performance. Cogent Business & Management; 7(1): 1747827.
Financial and Behavioral Researches in Accounting
Vol. 4, No. 3, Ser No. (14), Autumn 2024, pp. 37-65
The Accountants' and Auditors' Professional Ethics Pattern and Investigating its Relation with the Readability of the Financial Reporting (Theme Analysis & SEM Approaches)
Rohollah vafaei Vafaei poor 1
| Received: 2024/07/13 Accepted: 2024/09/15 |
Extended abstract
Background and Purpuse: To assess the desirability of the presented financial information, accountants must employ various appropriate mechanisms and safeguard themselves against audit and financial risks. In this regard, the compliance with ethics, rules, and professional care aids in achieving this objective. Therefore, a combination of professional ethics and qualitative financial reporting features should be utilized. Enhancing professional ethics in accounting leads to improved readability of financial reports and positively impacts organizational desirability and related goals. Considering the importance of the stated content, this study attempts to answer the following question and two hypotheses:
Research Question: How can a qualitative model of professional ethics be presented using a thematic analysis approach?
Research Hypotheses:
H1: The qualitative model of professional ethics has the necessary fit.
H2: Professional ethics have a positive and significant impact on the readability and transparency of financial reporting.
Methodology: Regarding the nature of the research, this study falls under the category of exploratory research. In terms of purpose, it is applied, and regarding the nature of the research data, it employs an exploratory sequential design (qualitative-quantitative). In the qualitative part, the qualitative model has been presented using theme analysis techniques, while in the quantitative part; the proposed model's fitness has been examined using confirmatory factor analysis techniques (Lisrel software). Additionally, in this part, the impact of professional ethics on the readability of financial reporting has been investigated. The statistical population of this study in the qualitative part consists of the members of the Public Accountants' Society in Tehran and Shiraz. In this section, we refrain from presenting the size of the population and the statistical sample because the criterion is to achieve theoretical data saturation and general agreement on the investigated phenomenon. For this purpose, in this phase of the research, 20 semi-structured interviews were conducted with experts from the statistical community (12 with doctoral degrees and 8 with master's degrees) to reach theoretical saturation. The statistical population of the research's quantitative part comprises members of the Tehran and Shiraz Certified Accountants Society, including certified accountants, self-employed auditors, auditors, senior auditors, supervisors, senior supervisors, managers, and partners of auditing institutions, and members of the Certified Accountants Society.
Findings: In this study, first, a professional ethics model was developed by employing theme analysis and considering the opinions of a statistical sample consisting of 20 experts. Consequently, 30 basic themes, 3 organizing themes, and one overarching theme were identified. Subsequently, the confirmatory factor analysis was employed to validate and test the fit of the model developed in the qualitative section. The results indicated that in all confirmatory factor analysis models, factor loadings of basic and organizing themes were higher than 0.5 and significant. Additionally, the average values of extracted variance were higher than 0.4. Thus, construct-convergent validity was confirmed based on factor loadings, tstatistics, and average variance extracted. Composite reliability was also confirmed as the composite reliability values were above 0.7. Lastly, the probability value of the chi-square statistic greater than 0.05 demonstrated that all three models were suitable at the 95% confidence level. The goodness-of-fit index (GFI), smoothed goodness-of-fit index (NFI), comparative goodness-of-fit indices (CFI), and incremental goodness-of-fit index (IFI) values were also greater than 0.90, which are considered acceptable for confirming the model's suitability. Additionally, the root mean square residual index (RMSEA) was less than 0.08, indicating a good model fit. The Chi-square to the degree of freedom (Chi2/df) value was less than 3, further confirming the appropriate fit of all confirmatory factor analysis models. Moreover, the structural equation modeling technique results showed that compliance with professional ethics has a significant effect on the readability of financial reporting. The findings of this research align with the research of Nikumram et al. (2013), Salehi (2015), Atim et al. (2021), Mabil (2019), and Ctium (2020) .
Discussion: Accounting is a crucial and necessary profession in today's advanced economic world, and people should have confidence and trust in the quality of services provided by the accounting profession. Therefore, accountants must provide significantly efficient, reliable, factual, and unbiased information. Consequently, accountants should not only possess professional qualifications but also a high degree of honesty, professional integrity, and reputation. Their professional reputation is one of their most important assets. Thus, professional accounting ethics are essential for professional accountants and those who rely on accounting services.
Keywords: Professional Ethics, Financial Reporting Readability, Reporting Transparency, Content Analysis, Structural Equations.
JEL Classification: C59, C14
[1] . Postdoctoral Researcher, Department of Accounting, Faculty of Economics, Management and Social Sciences, Shiraz University, Iran (Corresponding Author) (r.vafaei231@gmail.com)
DOI: 10.30486/FBRA.1403.1185128 
DOI:
پژوهش‌های مالی و رفتاری در حسابداری
دورۀ چهارم، شمارۀ سوم، پیاپی 14، پاییز 1403، صفحۀ 65-37
الگوی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان و بررسی رابطۀ آن با خوانایی گزارشگری مالی (رهیافت تحلیل مضمون و SEM)
روح‌اله وفائی‌پور1
|
تاریخ پذیرش: 25/06/1403 |
|
چکیده
حسابداران و حسابرسان برای بررسی سطح مطلوبیت اطلاعات مالی ارائه‌شده، لازم است از سازوکارهای مختلف و مناسبی استفاده کنند و خود را در مقابل ریسک‌های حسابرسی و مالی مصون سازند که در این راستا رعایت اخلاق، ضوابط و مراقبت‌های حرفهای کمک شایانی به این مسئله می‌نماید، از این‌رو باید ترکیبی از اخلاق حرفهای و ویژگی‌های کیفی گزارشگری مالی استفاده گردد. در همین راستا، مطالعۀ حاضر با هدف ارائۀ الگوی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان و بررسی رابطۀ آن با خوانایی و شفافیت گزارشگری مالی صورت پذیرفته است. این مطالعه پژوهشی آمیختۀ اکتشافی است که در بخش کیفی با استفاده از تکنیک تحلیل مضمون و بر مبنای مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با 20 نفر از اعضای جامعۀ حسابداران رسمی در تهران و شیراز، به ارائۀ مدل کیفی اخلاق حرفهای پرداخته شده است؛ در بخش کمی نیز از تحلیل عاملی تأییدی با استفاده از پرسش‌نامۀ محقق‌ساختۀ 30 سؤالی، به‌منظور بررسی اعتبار مدل کیفی پیشنهادی استفاده گردید. در بخش تحلیل مضمون، 30 مضمون پایه، 3 مضمون سازمان‌دهنده و یک مضمون فراگیر، شناسایی گردید. همچنین نتایج تکنیک تحلیل عاملی تأییدی نیز برازش هر سه مدل (مضامین فراگیر) پیشنهادی را تأیید کرد. علاوه بر این، نتیجۀ تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری نشان داد که اخلاق حرفهای تأثیر مثبت و معناداری بر خوانایی گزارشگری مالی دارد. اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان و خوانایی گزارشگری مالی یکی از مهم‌ترین موضوعات پژوهش‌های حسابداری است که از دو جنبۀ آکادمیک و تجربی ارزیابی می‌شود. توسعۀ اخلاق حرفهای در حسابداری، منجربه ارتقای خوانایی گزارشگری مالی و ثمرات آن بر مطلوبیت سازمانی و اهداف مربوط به آن می‌شود.
کلید واژه‌ها: اخلاق حرفهای، خوانایی گزارشگری مالی، شفافیت گزارشگری، تحلیل مضمون، معادلات ساختاری.
طبقه‌بندی موضوعی: C59 , C14
مقدمه
اخلاق2، اصول و ارزشهای اخلاقی، ضرورت و لازمۀ جامعه‌ای سالم است و پیش‌شرط حرکت در مسیر تعالی جامعه می‌باشد و همچنین اخلاق اصل اساسی عمل براساس شرایط و برحسب احترام به حقوق خود و دیگران و رعایت اصل عدالت و انسان دوستی است، بر همین مبنا یکی از عوامل اثرگذار در اخلاقی‌گرایی، وجود اخلاق حرفهای3 در افراد مرتبط با هر فرد و به‌عبارت دقیق‌تر جامعۀ شغلی شخص است. (وای دیانی و همکاران، 2020)
تحولات دنیای کنونی نیاز به رویکرد اخلاق در حرفه‌های مختلف از جمله حسابداری را تبدیل به ضرورتی انکارناپذیر کرده است و مسئولیت مهم حسابداران و حسابرسان حرفهای در قبال ذی‌نفعان ایجاب می‌کند که آنان اصول عمومی اخلاق حرفهای را رعایت کنند و به آیین رفتار حرفهای پایبند باشند تا مورد اعتماد و احترام قرار گیرند (بصیر و نظری، 1391). از همین رو این پژوهش به بررسی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان که گروهی مهم در امور مالی هر سازمان است با رویکردی مبتنی بر تحلیل مضمون4 مورد نظر توجه دارد تا با مطالعه در این زمینه، باعث روشنگری و ارائۀ مفاهیم عملیاتی در این زمینه شود. حسابداری فن و عملی است که برای کمک به افراد در ردیابی آثار معاملات اقتصادی آن‌ها تدوین گردیده است و از دیدگاه آیین رفتار حرفهای5، اهداف حرفۀ حسابداری عبارت است از دست یافتن به بهترین اصول و معیارهای حرفهای، اجرای عملیات حسابداری در بالاترین مرتبۀ ممکن براساس اصول و معیارهای ذکر شده و به‌طور کلی تأمین منافع عمومی است (آیین رفتار حرفهای، 1397) حال این پرسش مطرح است که چرا اخلاق برای حرفۀ حسابداری دارای اهمیت است؟ در همین راستا چند دلیل ذکر می‌گردد:
1. حسابداران و حسابرسان حرفهای باید مسئول منافع عموم باشند و با رعایت اصل تضاد منافع، حافظ اعتبار حرفۀ حسابداری باشند.
2. حسابداران و حسابرسان با طیف وسیعی از مسائل مرتبط با صاحبکار سروکار دارند. آن‌ها به‌طور معمول به داده‌های مهم و محرمانه دسترسی دارند و براساس آیین رفتار حرفهای باید اظهارنظرهای مستقل ارائه دهند.
3. حسابداران و حسابرسان حرفهای باید خدمات حرفهای خود را مطابق با استانداردها، مهارت و مراقبت حرفهای انجام دهند به‌نحوی که بی طرف و درستکار بوده و در خصوص حسابداران و حسابرسان حرفهای لازم است مستقل و سازگار رفتار کنند. (صالح مهدی الجعیفری، 1396).
4. حرفۀ حسابداری و حسابرسی همواره در معرض پیامدهای خطرناک خطاکاری سازمان صاحبکار خود قرار دارد. بروز چنین رویدادی اعتبار و حیثیت این حرفه را نزد جامعه مخدوش می‌کند. برای اجتناب از چنین رخدادی حسابداران و حسابرسان لازم است به این آگاهی دست پیدا کنند که مسئولیت آنان فراتر از آیین رفتار حرفهای و سازمانی بوده و در راستای حفظ منافع عموم جامع قرار دارد (طالب نیا و همکاران، 1397). در این راستا، اخلاق، اساس تصمیم‌های صحیح بر مبنای رعایت اصول صحیح تدوین شده قانونی و انسانی و اصلی اساسی است که رفتار مناسب و مبتنی بر شرایط را در جامعه موجب می‌شود (هیجال و همکاران، 2017).
5. مهم‌ترین نگرانی‌های مدیران کارآمد در همۀ سطوح، ایجاد بسترهای مناسب برای عوامل انسانی مؤثر سازمان است به نحوی که آنان بتوانند با احساس مسئولیت و تعهد کامل به موضوعات حرفهای خود بپردازند و اصول اخلاقی حاکم بر شغل خود را رعایت کنند (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397) یکی از متغیرهایی که امروزه بیش‌ازپیش مطرح است و حوزۀ وسیعی از مطالعات معطوف به ارتباط آن با اخلاق حرفهای گردیده است، بحث خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها است (گرکز و حقدادی، 1400). گزارش‌های مالی مهم‌ترین منابع اطلاعاتی برای سهام‌داران، قانون‌گذاران، تحلیلگران و سایر ذی‌نفعان به‌شمار می‌آیند و خوانایی و شفافیت گزارش‌های مالی می‌تواند به درک بهتر استفاده‌کنندگان صورتهای مالی کمک نماید و می‌تواند تصمیم‌های سریع‌تر و مفیدتر سرمایه‌گذاران و استفاده‌کنندگان را به‌همراه داشته و در نتیجه منجربه تصمیم‌های مناسب‌تر استفاده‌کنندگان و سرمایه‌گذاران می‌شود (بشیری‌منش و صمیمی، 1400) و پیچیدگی متن یادداشت‌های توضیحی، صورتهای مالی منجربه ابهام مطالب و عدم درک آن برای سرمایه‌گذاران می‌شود و از طرفی می‌توان به‌عنوان رویکردی برای پنهان‌سازی اطلاعات استفاده شود، اگر بازار به اطلاعات مبهم، دشوار، پیچیده و طولانی گزارش‌های سالانه شرکت‌ها واکنش ناقصی نشان دهد، مدیران انگیزه پیدا می‌کنند تا در شرایط دشوار، گزارش‌های خود را به همین شکل ارائه دهند (ابراهیمی، 1391). بر همین مبنا رعایت اصول اخلاق حرفهای در گزارش‌های مالی از طریق انتشار اطلاعات مستند، مرتبط، قابل‌اعتماد، قابل مقایسه و قابل فهم حائز اهمیت است (کاماروزمن و همکاران، 2009). همچنین با توجه به اینکه موضوع گزارشگری مالی می‌تواند بر ارزیابی ریسک کشوری (اقتصادی، نرخ مبادله ارز و ریسک سیاسی)، شاخص‌های ریسک پول‌شویی (ریسک‌های شخصی، شغلی و بانکی)، اعتبار صورتهای مالی بنگاه‌ها و پیامدهای مربوط از جمله هزینۀ سرمایه، تأمین مالی و سرمایه‌گذاری بنگاه‌ها تأثیر شگرفی بگذارد بنابراین یکی از انتظاراتی که جامعه و ذی‌نفعان بنگاه‌های اقتصادی از حرفۀ حسابداری دارند، رعایت اخلاق حرفهای در تمام جوانب مرتبط با حسابداری از جمله خوانایی گزارشگری مالی می‌باشد (سهرابیانی، 1394). رسوایی‌های مالی که از گذشته تاکنون به وقوع پیوسته، اعتبار اصول اخلاق حرفهای در پیشگیری از چنین رسوایی‌هایی را در جهت حمایت از منافع ذی‌نفعان شرکت، زیر سؤال برده‌است. شکست آشکار اصول اخلاق حرفهای در واحدهای گزارشگر در زمان تهیۀ صورتهای مالی را می‌توان در حوزۀ حسابداری رفتاری جستجو کرد (سادات کابلی و همکاران، 1399). در همین راستا اصول اخلاق حرفهای در حوزۀ حسابداری الزام می‌دارد که مدیران باید، صورتهای مالی را شفاف و با رعایت استانداردهای حسابداری و عاری از هرگونه تقلب و حساب‌آرایی منتشر کنند؛ بنابراین بدیهی است که حرفۀ حسابداری برای بازپس‌گیری جایگاه مناسب خود و اعادۀ حیثیت مجدد باید اعتماد عمومی جامعه را از طریق رعایت هرچه بیشتر اصول اخلاق حرفهای در تمامی سطوح سازمان، جلب کند (آقازاده، 1396)؛ لذا حسابداران و حسابرسان برای بررسی سطح مطلوبیت اطلاعات مالی ارائه‌شده لازم است از سازوکارهای مناسبی استفاده کنند و خود را در مقابل افزایش ریسک‌های حسابرسی مصون سازند که در این زمینه رعایت اخلاق، ضوابط و مراقبت‌های حرفهای کمک شایانی به این مسئله می‌نماید (بشیری‌منش و صمیمی، 1400)؛ بنابراین اخلاق حرفهای می‌تواند بر خوانایی گزارشگری مالی مؤثر باشد، در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های شگرفی در توسعۀ توانایی فنی حسابداران مطرح شده است، اما کماکان در زمینۀ اصول حرفهای اخلاقی، این حرفه با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده است (آقازاده، 1396) و با توجه به اینکه اخلاق حرفهای از جمله عواملی است که علی رغم اینکه بر خوانایی گزارشگری مالی تأثیر دارد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است (وفایی‌پور و همکاران، 1400). از این رو انتظار می‌رود تا نتایج پژوهش حاضر دستاوردها و ارزش افزوده علمی به شرح زیر داشته باشد.
اول، براساس مرور پیشینۀ تحقیق، مطالعه‌ای که دقیقاً به بررسی رابطه بین اخلاق حرفهای با خوانایی گزارشگری مالی پرداخته باشد، یافت نشد؛ اما در برخی مطالعات به بررسی رابطۀ بین اخلاق حرفهای با سایر جنبه‌های گزارشگری مالی از جمله کیفیت گزارشگری مالی پرداخته شده است. بنابراین یافته‌های این پژوهش می‌تواند به بسط مبانی نظری پژوهش در این خصوص و شناسایی بیشتر پژوهش‌های مالی رفتاری و درک بهتر آن کمک کند.
دوم، در این پژوهش سعی می‌گردد با تکیه بر مصاحبه با جامعۀ حسابداران رسمی که متخصصان بازار سرمایه و خبرگان دانشگاهی حوزۀ مالی می‌باشند نسبت به شناسایی شاخص‌های مهم اخلاق حرفهای در تحلیل مسئله و شناخت ابعاد مختلف موضوع پژوهش و تأثیر پیامدهای آن بر خوانایی گزارشگری مالی اقدام گردد تا بر این اساس اطلاعات سودمندی را در اختیار تحلیلگران مالی، سرمایه‌گذاران و استفاده‌کنندگان اطلاعات مالی و مدیران جهت رسیدن به اهداف خود قرار دهد.
سوم، مطالعۀ حاضر به صورت رویکردی جدید در قالب پژوهش ترکیبی (کیفی و کمی) ابتدا از طریق تحلیل مضمون (تم) به ارائه الگوی اکتشافی پیرامون شاخص‌های مهم اخلاق حرفهای پرداخته و سپس برای برطرف کردن شکاف مطالعاتی و روابط علّی بین الگوی پیشنهادی و خوانایی گزارشگری مالی با استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری، در بخش کمی پرداخته شده که از این منظر پژوهش حاضر دارای نوآوری موضوعی می‌باشد.
چهارم، نتایج این پژوهش می‌تواند ایده‌ای بدیع و جدیدی برای پژوهش‌های آتی با رویکرد کیفی از نظر جامعیت شاخص‌ها مهم و اثرگذار در حوزۀ اخلاق حرفهای و مالی رفتاری و حرفۀ حسابداری و همچنین تکنیک‌های مورد استفاده به خوانندگان آن ارائه نماید؛ لذا پژوهش حاضر سعی دارد مطالب را در قالب الگوی اکتشافی ارائه و به سؤالات زیر پاسخ دهد:
شاخص‌های مهم اخلاق حرفهای در الگوی کیفی با رویکرد تحلیل مضمون، کدامند؟ آیا بین اخلاق حرفهای و خوانایی گزارشگری مالی رابطۀ معناداری وجود دارد؟
در ادامۀ پژوهش، ابتدا مبانی نظری و پیشینۀ اخلاق حرفهای، خوانایی گزارشگری مالی مرور می‌شوند؛ پس از آن به روش‌شناسی پژوهش پرداخته می‌شود؛ در بخش یافته‌های پژوهش به ارائۀ الگوی کیفی اخلاق حرفهای، بررسی برازش الگوی پیشنهادی و تعیین رابطۀ بین اخلاق حرفهای و خوانایی گزارشگری مالی و در بخش پایانی پژوهش به بررسی و تحلیل نتایج می‌پردازیم.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
اخلاق مجموعه‌ای از اصول یا ارزشهای اخلاقی است و به‌عنوان مطالعۀ نظام‌مند رفتار براساس اصول اخلاقی، انتخاب‌های تأملی و معیارهای رفتار درست و نادرست تعریف می‌شود و در فرهنگ لغت به معنی «تحلیل فلسفی اخلاق و رفتار انسان» بیان شده است (فرهادتوسکی، 1401) در این راستا استانداردهای اخلاقی به‌عنوان ویژگی مهم حرفۀ حسابداری شناخته شده‌اند (متحدین، 1390). اخلاق حرفهای به‌عنوان شاخه‌ای از دانش اخلاق به بررسی تکالیف اخلاقی در یک حرفه و مسائل اخلاقی آن می‌پردازد و درصدد ارائۀ شیوه‌ها و دستورالعمل‌هایی است که این تکالیف را برای افراد و گروه‌های حرفهای تعیین می‌نماید (احدی القناب، 1396) و یکی از انتظاراتی که جامعه و ذی‌نفعان بنگاه‌های اقتصادی از حرفۀ حسابداری دارند، پایبندی کمال و تمام حسابداران و حسابرسان، به اخلاق حرفهای می‌باشد (سهرابیانی، 1394) و امروزه اخلاق حرفهای شامل فایده‌گرایی، وظیفه‌گرایی، عدالت فراگیر، آزادی‌گرایی و خیرگرایی است. حرفۀ حسابداری به‌دلیل ماهیت شغلی آن، در معرض تقلب و فساد مالی است، بنابراین اخلاق حرفهای حرفهای در حسابداری می‌تواند مشابه یک سد محکم، به‌عنوان یک عامل اصلی در پیشگیری از جرائم مالی احتمالی قرار بگیرد. بنابراین رعایت ارزشهای اخلاقی در حسابداری بر متغیرهای گوناگونی از قبیل رفتار حرفهای، آموزش اخلاق، فرهنگ سازمانی، عدالت و دیدگاه افراد به گزارش‌های مالی سازمان تأثیر چشمگیری دارد که این عوامل در پیشگیری از تقلب و فساد مالی در سازمان‌ها نقش مهمی دارند (حسین‌زاده، 1396). به‌طور کلی ضوابط رفتاری و اخلاقی در این حرفه، آیین رفتار حرفهای نامیده می‌شود (امینی‌خواه، 1391) که اصول اخلاقی حرفۀ حسابداری براساس آیین رفتار حرفهای به شرح زیر بیان می‌شود (مینز و واهلن ، 2006)، درستکاری، صلاحیت، مراقبت حرفهای، رازداری، استقلال، تضاد منافع و... که بر همین مبنا رعایت اصول اخلاق حرفهای در گزارش‌های مالی از طریق انتشار اطلاعات مستند، مرتبط، قابل‌اعتماد، قابل مقایسه و قابل فهم جهت اعتبار و اطمینان حرفه، کیفیت خدمات و تحقق اهداف حرفۀ حسابداری حائز اهمیت است (کاماروزمن و همکاران ، 2009). امروزه بحث و نگرانی‌هایی در خصوص پیچیدگی و ابهام گزارشگری مالی در کل دنیا اهمیت چشمگیری یافته است. محتوا، زمانبندی و نحوۀ ارائه اطلاعات منتشرشده از سوی سازمان با میزان مطلوبیت خوانایی و قابلیت فهم گزارش‌های مالی ارتباط دارد. براساس مفاهیم نظری گزارشگری مالی خوانایی نشان‌دهندۀ میزان سهولت خواندن و فهمیدن متن است، بنابراین گزارش‌های مالی منتشرشده از سوی سازمان‌ها هنگامی از درجۀ مطلوبیت برخوردار است که به آسانی برای خوانندگان حرفهای و حتی غیرحرفه‌ای درک‌پذیر باشد، بنابراین براساس آیین رفتار حرفهای و همچنین ارزشهای اخلاقی در حسابداری، تهیه‌کنندگان گزارش‌های مالی باید نسبت به ارائۀ اطلاعات مالی مفید و قابل فهم در تهیۀ صورتهای مالی خواناتر اقدام نمایند. (وفایی‌پور و همکاران، 1400). در ادامه به برخی پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه اشاره می‌شود:
یولیانتی و همکاران6 (2024)، در پژوهشی به بررسی تأثیر تعهد حرفهای و تعهد به اخلاق بر توانایی کشف تقلب از طریق کاهش رفتارهای کیفیت حسابرسی پرداختند و نتایج یافته‌های آن‌ها نشان داد که تعهد حرفهای تأثیر مثبتی بر توانایی کشف تقلب و تعهد به اخلاق اثر منفی بر کاهش رفتارهای کیفیت حسابرسی دارد.
میفسد و همکاران (2023)، در مطالعه‌ای با عنوان "رفتار اخلاقی و رعایت منشور اخلاقی در میان حسابرسان داخلی مالتی"، نشان دادند که حسابرسان برون‌سپاری با چالش‌های متمایز در حفظ محرمانگی مواجه هستند. در تمام گروه‌ها، خطر آشنایی بیش از حد به‌عنوان یک خطر اساسی برای یکپارچگی و هماهنگی اخلاقی شناسایی شد و حسابرسان دولتی علاوه بر این ارعاب را به عنوان یک نگرانی مهم معرفی کردند.
گوکلاس و منورونگ (2022) در مطالعۀ خود استدلال می‌کنند که منشور اخلاقی در حرفۀ حسابداری حائز اهمیت است. در این راستا این مطالعه اهمیت اخلاق حرفهای حسابداری در پیشگیری از تقلب را با مرور پیشینۀ پژوهش، مورد بحث قرار می‌دهد. نتایج نشان داد که ارزشهای اخلاقی از آن جهت حائز اهمیت است که می‌تواند ارزش‌ها و آرمان‌های حرفهای را در خود جای دهد و اعتماد عمومی را افزایش دهد.
نتایج یافته‌های مطالعه اتیم و همکاران (2021) نشان داد که صلاحیت حرفهای، بی‌طرفی حرفهای و انصاف حرفهای حسابداران تأثیر مثبت و قابل ملاحظه‌ای بر گزارشگری مالی دارد. بر این اساس در این مطالعه پیشنهاد شده است که مؤسسات غیردولتی باید تلاش کنند تا روند استخدام خود را با استانداردهای اخلاقی بیشتر توسعـه دهنـد.
سیتیوم (2020) در مطالعۀ خود به بررسی رابطۀ اخلاق و مهارت‌های حرفهای و کیفیت گزارشگری مالی در تایلند پرداختند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد توسعۀ مداوم، اخلاق و مهارت‌های حرفهای حسابداران تایلندی تأثیر معناداری بر کیفیت گزارش مالی دارند. متغیرهای مستقل قادر هستند 55 درصد از تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کنند.
نتایج پژوهش مابیل (2019) نشان داد شایستگی، استقلال، عینیت و صداقت حسابداران و حسابرسان تأثیر معناداری بر کیفیت گزارشگری مالی آن در سودان دارند. بر این اساس نویسندگان پیشنهاد کردند که مدیریت بانک‌های تجاری باید بخش‌های حسابداری، با اطمینان از شایستگی استخدام و فرصت‌های آموزشی شغلی، شایستگی را افزایش دهند و خود را به درجۀ برتر حرفه ارتقای دهند.
لیاناپاسیرانا (2018) در مطالعۀ خود به بررسی توسعۀ چارچوب تصمیم‌گیری اخلاق یکپارچه در میان حسابداران سریلانکا به‌عنوان کشورِ درحال‌توسعه پرداخت. نتایج پژوهش حاکی از آن است که تصمیم‌گیری اخلاقی در کشور سریلانکا به‌عنوان یک مسئلۀ معیوب شناخته شده که باعث فراگیری فساد مالی می‌شود.
دی فرانکو و همکاران (2016) با به‌کارگیری سه شاخص فوگ، فلش کینگ کید و سهولت خوانایی فلش برای اندازه‌گیری خوانایی گزارش‌های تحلیلگران مالی با نمونۀ آماری 354663 سال شرکت طی سال 2002 تا 2009 به ارتباط بین خوانایی گزارش‌های تحلیلگران و حجم معاملات سهام شرکت‌ها در بازار سرمایۀ آمریکا پی بردند.
لهاوی و همکاران (2011) با انتخاب نمونه‌ای متشکل از 33704 سال – شرکت مشاهده، تأثیر خوانایی گزارشگری مالی بر صحت پیش‌بینی سود تحلیلگران را در بازار سرمایه آمریکا بررسی نمودند و به این نتیجه رسیدند که بین گزارش‌های مالی با خوانایی کمتر و پراکندگی و صحت پیش‌بینی سود تحلیلگران رابطۀ معکوس و معناداری وجود دارد.
سالاری و همکاران (1403)، در مطالعۀ خود به بررسی اثر رابطۀ کاری بین حسابرسان داخلی و حسابرسان مستقل بر تعهد اخلاقی حسابرسان داخلی در ایران پرداختند و نتایج نشان داد برقراری رابطۀ موثر، مثبت و قوی بین حسابرسان داخلی و حسابرسان مستقل می‌تواند نقش مهمی در تقویت و افزایش تعهد اخلاقی حسابرسان داخلی داشته باشد و به بهبود فرایند حسابرسی و افزایش اعتماد عمومی به گزارش‌های مالی شرکت‌ها کمک کند.
روزبخش و همکاران (1402)، در مطالعۀ خود به ارائۀ الگوی عدم بلوغ اخلاق حرفهای حسابرسان در ایران پرداختند و یافته‌های پژوهش آن‌ها مبیّن عدم بلوغ اخلاق حرفهای حسابرسان در ایران است که ناشی از برخی شرایط علِّی بوده و حسابرسان در مواجهه با این پدیده اقدام به اتخاذ دو راهبرد یعنی مقابلۀ دفاعی یا مقابله ناسازگارانه می‌نمایند؛ همچنین نارسایی در قوانین و مقررات، ضعف‌های موجود در نظام آموزشوپرورش و فرهنگ سازمانی، شرایط اقتصادی و ساختار حرفه از شرایط مداخله‌گر مؤثر بر عدم بلوغ اخلاق‌حرفه‌ای حسابرسان هستند که عدم بلوغ اخلاق حرفهای را تشدید می‌کنند.
براساس مطالعۀ نوش‌فر و همکاران (1401)، هجده متغیر "سازۀ فردی، شرایط اجتماعی، شرایط اقتصادی، شرایط محیط کار، سن، عضویت رسمی، جنسیت، فرهنگ سازمانی، تجربه، هویت، مهارت کار، آرمان اخلاقی، نسبی‌گرایی، رهبری اخلاقی، قوانین و مقررات، ویژگی کار، تحصیلات و ویژگی شخصیتی" به‌عنوان عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری اخلاقی در حرفۀ حسابداری و حسابرسی شناخته شدند. شاخص‌های یاد شده می‌توانند راهگشایی مناسب برای رویکرد تصمیم‌گیری مناسب حسابداران و حسابرسان باشد.
گلپایگانی و همکاران(1400) در مقالۀ خود به بررسی تأثیرپذیری تصمیم‌گیری اخلاقی حسابداران حرفهای از ویژگی‌های شخصیتی و رفتارشان پرداختند. یافته‌های پژوهش آن‌ها نشان داد که از ویژگی‌های شخصیتی وضعیت اقتصادی، آموزشوپرورش، آرمان‌گرایی اخلاقی تأثیر مثبت و معنادار و نسبیت‌گرایی اخلاقی تأثیر منفی و معناداری بر فرایند تصمیم‌گیری اخلاقی دارند.
وفایی‌پور و همکاران (1400) در مطالعۀ خود به ارائۀ الگوی کیفی خوانایی گزارشگری مالی مبتنی بر افشای مسئولیت اجتماعی، اخلاق حرفهای و مدیریت لحن (لحن گزارشگری) و اولویت‌بندی شاخص‌ها در مؤسسات حسابداری و حسابرسی با متکی بر تحلیل عامل اکتشافی و توزیع دو جمله‌ای براساس الگوی کیفی به 3 سازه اصلی افشای مسئولیت اجتماعی (شامل 9 شاخص)، اخلاق حرفهای (شامل 9 شاخص) و مدیریت لحن (شامل 9 شاخص) دست یافتند.
میرحسینی و همکاران(1400) در مطالعۀ خود با استفاده از پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته معیارهای مؤثر بر اخلاق حرفهای حسابداران را براساس پژوهش‌های پیشین شناسایی و در نهایت تعداد 25 زیر‌مؤلفه را در قالب 5 شاخص به‌عنوان با اهمیت‌ترین عوامل اخلاق حرفهای حسابدار تعیین کردند. نتایج نشان داد از نظر خبرگان، زیرمؤلفه‌های حرفه‌ای‌گرایی و سازمانی نسبت به سایر معیارها اهمیت بیشتری داشته و بر توسعۀ پایدار رفتار ایمن و اخلاق حرفهای حسابدار اثرگذار می‌باشد.
یافته‌های پژوهش سادات کابلی و همکاران(1399) نشان داد، ارزشهای انگیزشی مدیران هم به‌صورت مستقیم و هم با واسطه‌گری پایبندی به اخلاق حرفهای، پیش‌بینی کنندۀ رفتار متقلبانۀ مدیران واحد گزارشگر است. نتایج پژوهش پیشرو می‌تواند برای رفع نگرانی کلیۀ ذی‌نفعان واحد گزارشگر، مراجع استانداردگذار و قانون‌گذار از انتشار صورتهای مالی متقلبانه، سودمند باشد.
بانی و همکاران(1398) در مطالعۀ خود به بررسی تأثیر تعهد و ایدئولوژی اخلاقی، بر کیفیت حسابرسی با نقش میانجی رفتار اخلاقی حسابرسانِ شرکت‌های دولتی پرداختند. یافته‌های پژوهش آن‌ها نشان داد که تعهد و ایدئولوژی اخلاقی، بر کیفیت حسابرسی و رفتار اخلاقی تأثیر مثبت و معناداری دارد و همچنین نقش میانجیگری رفتار اخلاقی حسابرسان شرکت‌های دولتی نیز در این ارتباط تأیید شد.
نتیجۀ مطالعۀ الجعیفری (1396) حاکی از آن است که تأثیر عوامل دموگرافی (سن، جنسیت، سطح تحصیلات و درآمد و سابقۀ کاری) بر رعایت استانداردهای اخلاقی در تصمیم‌گیری حسابداران عراق مؤثر می‌باشد. همچنین، عامل مذهب با سایر رویکردهای اخلاقی در تصمیم‌گیری‌ها از تفاوت معنی‌داری برخوردار است و حائز اهمیت بسیاری است. محقق در پایان استدلال کرد که هر چه حسابداران رسمی محیط سازمانشان را اخلاقی‌تر تصور کنند، در شرایط اعمال قضاوت‌های حرفهای اخلاقی‌تر عمل می‌کنند. همچنین می‌توان گفت در صورت کم‌رنگ شدن مفاهیم اخلاق در سطح جامعه و به‌تبع آن در سازمان‌ها نمی‌توان منتظر عملکرد اخلاقی در حرفۀ حسابداری بود حتی در صورتی که تلاش‌های لازم برای تنظیم یک آیین رفتار حرفهای مؤثر صورت گرفته باشد.
صالحی(1395) در مطالعۀ خود به بررسی رابطۀ اخلاق حرفهای حسابرس و کیفیت حسابرسی پرداختند و نتایج پژوهش آن‌ها حاکی از آن است که تعهد حسابرس به یکپارچگی و صداقت، استقلال و بی‌طرفی حرفهای او و همچنین رفتار حرفهای در حرفۀ حسابرسی و رازداری و عملکرد حرفهای حسابرس بر کیفیت حسابرسی اثر مثبت و معناداری دارد.
نتیجۀ مطالعۀ نیکومرام و همکاران (1391) نشان داد اخلاق حرفهای حسابداران مدیریت بر ویژگی‌های کیفی اطلاعات حسابداری مدیریت در ابعاد گوناگون مؤثر است و شایستگی و صلاحیت حرفهای حسابداران مدیریت و عینیت و بی‌طرفی تأثیر قابل توجهی بر ویژگی‌های کیفی اطلاعات حسابداری مدیریت دارد که این موضوع نشان‌دهندۀ اهمیت اخلاق حرفهای در حسابداری و مالی است.
روش‌شناسی پژوهش
مطالعۀ حاضر به‌لحاظ ماهیت پژوهش در زمرآ پژوهش‌های اکتشافی، به‌لحاظ هدف، کاربردی و از نظر ماهیت داده‌های پژوهش از نوع طرح متوالی اکتشافی (کیفی-کمی) می‌باشد. در بخش کیفی، الگوی کیفی با استفاده از تکنیک تحلیل مضمون (تم) ارائه شده است و در بخش کمی با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی تأییدی (نرم‌افزار لیزرل) به بررسی برازش الگوی پیشنهادی و تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی نیز پرداخته شده است.
جامعۀ آماری این مطالعه در بخش کیفی را اعضای جامعۀ حسابداران رسمی در تهران و شیراز تشکیل می‌دهند. در این قسمت از ارائۀ حجم جامعه و نیز نمونۀ آماری خودداری می‌شود؛ چرا که ملاک، دستیابی به اشباع نظری داده‌ها و توافق کلی پدیده مورد بررسی می‌باشد. بدین‌منظور، در این فاز از پژوهش، با 20 مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با خبرگان جامعۀ آماری (12 نفر دارای مدرک دکتری، 8 نفر کارشناسی‌ارشد و سوابق کار حداقل 10 سال)، داده‌ها به اشباع نظری رسید. جامعۀ آماری بخش کمی پژوهش را اعضای جامعۀ حسابداران رسمی تهران و شیراز شامل حسابداران رسمی، حسابرسان شاغل انفرادی، حسابرس، حسابرس ارشد، سرپرست، سرپرست ارشد، مدیر و شریک مؤسسه‌های حسابرسی، عضو جامعۀ حسابداران رسمی تشکیل می‌دهند.
از آنجا که آمار رسمی جامعۀ این پژوهش در دسترس نیست، می‌توان تعداد جامعۀ آماری را نامحدود فرض کرد. بر اساس فرمول انتخاب حجم نمونه در جامعۀ نامحدود حداقل حجم نمونه برابر با 196 نفر تعیین شد:
رابطۀ (1):
|
|
|
n = حجم نمونه؛
E = دقت برآورد یا میزان خطای حدی است (در این پژوهش 07/0 در نظر گرفته شده است)
P, q = نسبت افرادی که در رد / تأیید فرضیه‌ها نظر می‌دهند؛
Z a/2 = عدد بحرانی توزیع سطح 95 درصد اطمینان (05/0 a).
روش نمونه‌گیری در بخش کیفی و کمی به‌ترتیب شیوۀ نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس می‌باشد.
با توجه به‌احتمال غیرقابل استفاده بودن برخی پرسش‌نامه‌ها، 290 پرسشنامه توزیع شد که از بین آن‌ها، 260 پرسشنامه به شرح جدول(1) قابل استفاده بود.
جدول(1). اطلاعات جمعیت‌شناختی
| شاخص آماری طبقه | فراوانی | درصد فراوانی |
جنسیت | زن | 58 | 3/22 |
مرد | 202 | 7/77 | |
مجموع | 260 | 100 | |
سن | زیر 30 سال | 24 | 2/9 |
40-30 سال | 62 | 8/23 | |
50-41 سال | 122 | 9/46 | |
بالای 50 سال | 52 | 20 | |
مجموع | 260 | 100 | |
تحصیلات | کارشناسی ارشد | 146 | 1/56 |
دکتری | 114 | 9/43 | |
مجموع | 260 | 100 | |
سابقه کار | کمتر از 10 سال | 60 | 1/23 |
20-10 سال | 123 | 3/47 | |
بیشتر از 20 سال | 77 | 6/29 | |
مجموع | 260 | 100 |
دلیل انتخاب جامعۀ آماری مذکور این است که اطلاعات نسبتاً جامعی در خصوص وضعیت گزارشگری مالی شرکت‌ها و روند عملکرد اقتصادی آن‌ها در اختیار دارند و همچنین می‌توان گفت که تنها منبع اطلاعاتی است که با استفاده از آن می‌توان به منابع اطلاعات مالی شرکت‌ها دسترسی داشته و الگوی پژوهش حاضر را مورد آزمون و مطالعه قرار داد.
ابزار گردآوری در بخش کمی، پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته می‌باشد. در بخش کیفی، روایی بر اساس تکنیک‌های خود اصلاحی داده‌ها و روش ممیزی کردن را دو داور تأیید کردند. پایایی الگوی کیفی نیز با استفاده از تکنیک‌های پایایی بازآزمون و کدگذاری به‌صورت دستی، تأیید شد.
جدول(2). ابزار گردآوری داده‌ها
بخش | ابزار | میدانی / کتابخانه‌ای | تعداد سؤال | نمونۀ آماری | هدف (کاربرد) |
کیفی | مصاحبه و ادبیات تحقیقات پیشین | میدانی و کتابخانه‌ای | -- | 20 نفر از اعضای جامعۀ حسابداران رسمی در تهران و شیراز | شناسایی شاخص‌های الگوی کیفی اخلاق حرفهای (نرم‌افزار MAXQDA) |
کمی | پرسش‌نامۀ محقق ساخته اخلاق حرفهای | میدانی | 30 سؤال | 260 نفر از اعضای جامعۀ حسابداران رسمی در تهران و شیراز | مورد استفاده در تحلیل عاملی تأییدی (نرم‌افزار لیزرل) جهت سنجش اعتبار الگوی طراحی‌شده و مدلسازی معادلات ساختاری (نرم‌افزار Smart PLS) |
پرسش‌نامۀ خوانایی گزارشگری مالی وفائی‌پور و همکاران (1401) | میدانی | 5 سؤال | 260 نفر از اعضای جامعۀ حسابداران و رسمی در تهران و شیراز | مورد استفاده در مدلسازی معادلات ساختاری (نرم‌افزار Smart PLS) |
شکل(1) مراحل انجام پژوهش را نشان‌می‌دهد.
|
شکل(1). فلوچارت مراحل انجام پژوهش
یافته‌های پژوهش
یافته‌های پژوهش به تفکیک در دو بخش الگوی کیفی اخلاق حرفهای براساس تکنیک تحلیل مضمون و بررسی برازش الگو با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی و نیز مدلسازی معادلات ساختاری، ارائه می‌گردند.
در این بخش پاسخ به سؤال پژوهش پرداخته می‌شود:
ارائۀ الگوی کیفی اخلاق حرفهای با رویکرد تحلیل مضمون، چگونه است؟
در این پژوهش به‌منظور ارائۀ الگوی کیفی، از تکنیک تحلیل مضمون براساس مدل براون و کلارک (2006) شامل پنج مرحله "آشنایی با داده‌ها، ایجاد کدهای اولیه، جستجوی مضامین، بازیابی مضامین و تعریف و نام‌گذاری مضامین" استفاده شده است. بر این اساس 30 مضمون پایه، 3 مضمون سازمان‌دهنده و یک مضمون فراگیر شناسایی گردید.
جدول(3) کدهای توصیفی (مفاهیم) برگرفته از مصاحبه با خبرگان و مضامین پایه مربوط به هر کدام را نشان‌می‌دهد:
جدول(3). کدهای توصیفی (مفاهیم) و مضامین پایه
نمونه کدهای توصیفی (مفاهیم) | مفاهیم پایه |
اصل درستکاری همۀ حسابداران و حسابرسان حرفهای را به صداقت و صراحت در همۀ روابط حرفهای و تجاری ملزم می‌کند. | درستکاری و صداقت |
یک حسابدار حرفهای نباید اجازه دهد تضاد منافع، قضاوت حرفهای، تجاری و واقع‌بینی وی را خدشه‌دار کند. | پرهیز از تضاد منافع |
حسابداران و حسابرسان حرفهای نباید در اخذ اطلاعات واقعی جهت تهیه گزارش حسابرسی متکی به تهدید اخلاقی و اخطار باشد. | پرهیز از اخطار، تهدید و تنبیه |
حسابدار حرفهای باید در راستای حفظ منافع عمومی با صبر و شکیبایی نسبت به تهیۀ اطلاعات اقدام نماید. | صبر و شکیبایی |
اصل صلاحیت و مراقبت حرفهای حسابداران و حسابرسان رسمی را به کسب و حفظ دانش جهت و بهره‌مندی از خدمات حرفهای کارآمد ملزم می‌کند. | صلاحیت و مراقبت و ضوابط حرفهای |
حسابداران و حسابرسان حرفهای با رعایت موازین اخلاق حرفهای نیاز به کسب اعتماد عموم جامعه می‌باشد. | اعتماد آفرینی |
حسابرس مستقل باید تعهد انضباطی در انجمنهای رسمی حسابداران و حسابرسان را بپذیرد. | عضویت در تشکلهای حرفهای |
هر عضو شاغل در حرفۀ حسابداری و حسابرسی باید در اجرای خدمات خود مستقل باشد. | استقلال |
حسابدار و حسابرس باید با شناخت و معرفت، رویدادها را از مبتدی تا نتیجه تجزیه‌وتحلیل نماید. | تعقل و تدبر و خود فهمی در حرفه |
حسابداران و حسابرسان باید با واقع گرایی و خودآگاهی نسبت به تهیۀ گزارش‌های اقدام نمایند. | عینیت‌گرایی |
حسابداران و حسابرسان برای ورود به حرفه ملزم به رعایت قوانین و استانداردها هستند. | احترام به قانون و استانداردها |
اعضای حرفۀ حسابداری در تهیه گزارش‌های مالی با اطلاعات و رویدادهای درست و واقعی اقدام کنند. | اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه |
حسابدار رسمی باید اطلاعاتی را که در طی ارائۀ خدمات حرفهای به‌دست می‌آورد محرمانه تلقی و بدون مجوز افشا نکند. | رازداری |
حسابداران و حسابرسان در انجام مزایدات و مناقصات و معاملات اموال منقول و غیرمنقول با اشخاص وابسته تردید حرفهای داشته باشد. | ارتباطات شفاف |
صاحبکار ممکن است به حسابدار رسمی شاغل یا اعضای خانواده یا بستگان او پیشنهاد هدیه یا پذیرایی دهد. وی باید اهمیت هر خطر را ارزیابی کرده و این‌گونه پیشنهادها را نپذیرد. | پرهیز از دریافت هدایا |
اعضای حرفۀ حسابداری و حسابرسی باید از هرگونه دعاوی که بر استقلال حرفه اثر گذارد خودداری کنند. | پرهیز از اصطکاک حرفهای و شغلی |
اعضای حرفه نباید در تهیه صورتهای مالی و گزارش‌ها از پیچیدگی کلمات و طول متن استفاده کنند. | پرهیز از اطلاعات گمراه کننده و نادرست |
حسابداران نباید در گزارش سود حسابداری و اخذ پاداش نسبت به همکار خود در سایر شرکت‌ها حس رقابت‌طلبی داشته باشد. | پرهیز از رقابت طلبی |
اعضای حرفه در کمیسیون‌های مختلف از جمله: معاملات سازمان‌ها جهت حفظ خریداران و فروشندگان باید موازین حرفهای انصاف و عدالت را رعایت کنند. | عدالت، انصاف و وفاداری |
مهم‌ترین نقش حسابداران و حسابرسان، نقش اعتباردهی در جامعه است و عموم جامعه بزرگ‌ترین استفاده‌کنندۀ خدمات حسابرسی هستند. | ایفای مسئولیت در قبال جامعه |
قضاوت‌های اخلاقی در قبال صاحبکار در اجرای مسئولیتهای اعضای حرفۀ حسابداریرا به کار بندند . | ایفای مسئولیت در قبال صاحبکار |
استانداردهای فردی حرفه برای بهبود کیفیت و قابلیت اعتماد خدمات اعضای شاغل در حرفۀ حسابرسی را رعایت کنند. | ایفای مسئولیت در قبال خود فرد حرفهای |
خدماتی را که به دانش و مهارت حسابداری نیاز دارد کسب کنند (این خدمات را حسابداران رسمی ارائه می‌دهند). | کسب مهارت و دانش حرفهای |
گزارشگری حرفهای توسط اعضای حرفۀ حسابداری و حسابرسی جهت بهبود کیفیت و قابلیت اعتماد خدمات رعایت گردد. | گزارشگری حرفهای |
حسابداران و حسابرسان باید رویدادها و صورتهای مالی را بر مبنای استانداردهای حسابداری تهیه نمایند. | ارائه اطلاعات بر مبنای ضوابط و استانداردها |
اعضای حرفه در قبال جامعه و صاحبکار و مدیریت در قبال ارائۀ صورتهای مالی مسئولیت قانونی و پاسخ‌گویی دارد. | پاسخ‌گویی |
اعضای حرفه به حفظ منافع جامعه و فرد با پذیرش آیین رفتار حرفهای متعهدند. | حفظ منافع فردی |
مهارت و آموزش لازم را برای ورود به حرفه از طریق ارتقا سطح اطلاعات حسابداری و شغلی ببینند. | ارتقا سطح اطلاعات حسابداری |
حسابداران و حسابرسان از خودشیفتگی و انجام اقداماتی که بر تصمیم‌های آن‌ها در سطوح مختلف اثر بگذارد خودداری کنند. | پرهیز از برتری‌جویی |
هر عضو حسابرسی نباید آگاهانه حقایق را نادرست ارائه دهد و قضاوت دیگران را به خود محول سازد. | بی‌طرفی |
جدول(4) مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر اخلاق حرفهای را نشان می‌دهد:
جدول(4). الگوی کیفی اخلاق حرفهای بر اساس تحلیل مضمون (شامل مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر)
مضامین پایه | مضامین سازمان‌دهنده | مضمون فراگیر |
استقلال | اخلاق تحلیلی (فرا اخلاق) | اخلاق حرفهای |
تعقل و تدبر و خود فهمی در حرفه | ||
عینیت‌گرایی | ||
بی‌طرفی | ||
احترام به قانون و استانداردها | ||
درستکاری و صداقت | ||
ارائۀ اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه | ||
رازداری | ||
ارتباطات شفاف | ||
پرهیز از دریافت و اعطای هدایا | اخلاق هنجاری (دستوری) | |
پرهیز از اصطکاک شغلی و حرفهای | ||
پرهیز از تضاد منافع | ||
پرهیز از انتشار اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست | ||
پرهیز از رقابت‌طلبی | ||
پرهیز از برتری‌جویی | ||
پرهیز از تهدیدهای اخلاقی، اخطار، تنبیه و انحراف | ||
داشتن صبر و شکیبایی | ||
داشتن عدالت و انصاف و وفاداری | ||
صلاحیت، مراقبت، رفتار و اصول و ضوابط حرفهای | اخلاق کاربردی | |
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال جامعه | ||
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال صاحبکار | ||
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال خود فرد حرفهای در حسابداری | ||
کسب مهارت و دانش حرفهای | ||
تبلیغات و گزارشگری حرفهای | ||
مشاوره و اعتمادآفرینی در حرفه | ||
ارائه اطلاعات بر مبنای ضوابط و استانداردهای مربوط | ||
پاسخ‌گویی | ||
عضویت در تشکلهای حرفهای | ||
حفظ منافع حرفهای | ||
ارتقای سطح کیفی اطلاعات حسابداری |
نتایج تحلیل مضمون که به‌منظور ارائۀ الگوی کیفی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان انجام شده است نشان می‌دهد که سازۀ اخلاق حرفهای از 30 شاخص (مضمون پایه) تشکیل شده است.
استقلال: هر عضو شاغل در حسابداری و حسابرسی باید در اجرای خدمات خود مستقل باشد و مواردی از جمله داشتن منافع مالی غیرمستقیم در واحد مورد رسیدگی و یا امین و وسیع و یا سرمایه‌گذاری مشترک در واحد مورد رسیدگی که بر تصمیم گیری وی مؤثر باشد، خودداری کند. (ماینس و واهلن، 2006؛ هندریکسن و ون بردا، 1390).
تعقل و تدبر و خودفهمی در حرفه: حسابدار و حسابرس باید با شناخت و آشنایی کامل به اطلاعات حسابداری و ماهیت حساب‌ها نسبت به تجزیه‌وتحلیل رویدادها از مبتدی تا حصول نتیجه آگاهی داشته باشد (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
عینیت‌گرایی: رشتۀ حسابداری ادعا می‌کند که اقدامات حسابداری عینی است. بنابراین رشتل حسابداری تمایل به تشویق روش‌های اندازه‌گیری حسابداری ذهنی دارد با این فرض که بی‌طرفانه خواهند بود (جودکی چگنی، 1400). قضاوت و تصمیم‌گیری یکی از عناصر اصلی حسابرسی است و زمانی حسابرسی می‌تواند نقش مؤثری در راستای حفظ منافع جامعه داشته باشد که حسابرسان دارای عینیت باشند (بادپا، 1398).
بی‌طرفی: حسابدار رسمي نبايد اجازه دهد كه جانبداري، تضاد منافع يا نفوذ نابجاي ديگران، بر قضاوت حرفه‌اي يا كار او تأثير بگذارد (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
احترام به قانون و استانداردها: حسابدار رسمي بايد قوانين و مقررات و استانداردهای حسابداری را رعايت نمايد و از انجام اعمالي بپرهيزد كه حرفه را بي‌اعتبار مي‌كند (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
درستکاری و صداقت : حسابدار رسمي بايد در كسب و كار و مسئولیت خود، صادق و صريح باشد و درستکاری و صداقت را همواره مدنظر قرار دهد (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
ارائۀ اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه: حسابداران رسمي شاغل در بنگاه/ سازمان اغلب به تهيه و گزارش اطلاعاتي مي‌پردازند كه يا براي عموم منتشر مي‌شود يا مورد استفادۀ اشخاصي در درون يا برون سازمان قرار مي‌گيرد. چنين اطلاعاتي مي‌تواند مالي يا مديريتي باشد و ازجمله برآوردها و بودجه، صورت‌هاي مالي، ديدگاه‌ها و تحليل مديريت و تأييديه مديران به حسابرسان در جريان حسابرسي صورت‌هاي مالي آن بنگاه را شامل شود. حسابدار رسمي شاغل در بنگاه/ سازمان بايد چنين اطلاعاتي را به گونه‌اي مطلوب، با صداقت و طبق استاندارد‌هاي حرفه‌اي مربوط، چنان تهيه يا ارائه كند كه محتواي گزارش، قابل درك باشد(آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
راز داری: حسابدار رسمي بايد اطلاعاتي را كه در جريان خدمات حرفه‌اي يا روابط كسب و كار به‌دست مي آورد، محرمانه و سرّی تلقي كند و بدون مجوز مدیریت صاحبكار يا كارفرما و سهام‌داران چنين اطلاعاتي را افشا نكند، مگر آن كه بنا بر حق يا تكليف قانوني يا حرفه‌اي، ملزم به افشاي آن اطلاعات باشد. حسابدار رسمي نبايد از اين اطلاعات محرمانه در جهت منافع شخصي يا منافع اشخاص ثالث، استفاده كند (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
ارتباطات شفاف: امروزه رفتار حرفهای در تمام فعالیت‌هایی که با منافع عمومی سروکار دارند موضوعیت یافته و اطلاعات حسابداری باید به‌گونه‌ای تهیه و ارائه شود که منافع عده‌ای خاص بر منافع عده‌ای دیگر ترجیح داده نشود و ارتباط تهیه‌کنندگان و استفاده‌کنندگان صورتهای مالی براساس آیین رفتار حرفهای شفاف باشد (کمیتۀ تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
پرهیز از دریافت و اعطای هدایا: از پاداش و دریافت غیرنقدی یا رشوه که آگاهانه حقایق را نادرست ارائه دهد و منجر به دعاوی حقوقی بین صاحب کار و حسابرس که بر استقلال و بی‌طرفی اثر گذارد و نقض اصول و ضوابط حرفهای گردد خودداری شود. (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
پرهیز از اصطکاک شغلی و حرفهای: رعایت اخلاق حرفهای در سازمان امری لازم و ضروری می‌باشد و در برگیرندۀ اخلاق فردی و شغلی می‌باشد و هرگونه معضلات اخلاقی که تصمیم‌گیری، گزارشگری حرفهای و واقع‌بینی اعضا را تحت‌الشعاع قرار دهد پرهیز گردد.
پرهیز از تضاد منافع : اعضای حرفه باید از هرگونه منافع مالی مستقیم و غیرمستقیم که تصمیم‌گیری و قضاوت حرفهای اعضا را تحت‌تأثیر قراردهد و منجربه نقض استقلال اعضای حرفه گردد خودداری کند. (ماینس و واهلن، 2006؛ هندریکسن و ون بردا، 1390).
پرهیز از انتشار اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست: براساس بیانیه شمارل ۲ مفاهیم حسابداری مالی کیفیت اطلاعات اطمینان‌بخش، مبنی بر اینکه اطلاعات به صورت معقول و بدون تعصب و اشتباه در بیان آنچه ابراز می‌نماید صداقت دارد و همچنین قابل اتکا بودن اطلاعات از ویژگی‌های مهم تصمیم‌گیری و قضات حرفهای می‌باشد. (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
پرهیز از رقابت‌طلبی: اعضای حرفه در تمام موارد سعی می‌کنند ممتاز باشند و به مهارت بیشتری در حرفه دست پیدا کنند و از طریق شایسته در حرفه ارتقا یابند و سعی ندارند به هر طریقی با مخفی کردن اطلاعات بنیادی حسابداری و گزارشگری متقلبانه و مدیریت سود در رقابت برنده شوند و باید از رذایل حرفهای خودداری کنند(کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
پرهیز از برتری‌جویی: حسابداران و حسابرسان از انجام اقداماتی مانند برتری‌جویی مخرب که بر تصمیم‌های آن‌ها در سطوح مختلف اثر بگذارد، خودداری کنند(کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
پرهیز از تهدیدهای اخلاقی، اخطار و تنبیه و انحراف: اعضای حرفۀ حسابداری و حسابرسی در اخذ اطلاعات واقعی جهت تهیۀ صورتهای مالی و گزارش حسابرسی نباید متکی به قضاوت‌های غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی اخطار و تهدید باشد و باید با شکیبایی اقدام به انجام آزمون‌های محتوا و کنترل مطابق با اصول و ضوابط حرفهای نماید(کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
داشتن صبر و شکیبایی: حسابداران باید از توانایی صبر و تحمل استرس‌‌های ناشی از شرایط کاری و شرایط محیطی برخوردار باشند (بهشتی زواره و همکاران، 1397).
داشتن انصاف و عدالت و وفاداری به حرفه: هر عضو حرفه به مسئولیتهای حرفهای خود متعهد است و به دنبال اعتباردهی می‌باشد و در قضاوت حرفهای تعصب ندارد لازمۀ این‌ها داشتن صداقت، درستکاری، انصاف، اعتماد و وفاداری به حرفه می‌باشد (کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
صلاحیت، مراقبت، رفتار و اصول و ضوابط حرفهای: این اصل مقرر مي دارد كه حسابدار رسمي شاغل در بنگاه /سازمان كارهاي عمده را تنها در صورتي بپذيرد كه دانش و تخصص يا تجربل خاص و كافي براي انجام آن را داشته باشد يا بتواند به‌دست آورد. حسابدار رسمي شاغل در بنگاه/ سازمان نبايد دربارة ميزان تخصص يا تجربياتي كه دارد كارفرماي خود را گمراه كند و در كسب نظر تخصصي و ياري گرفتن از متخصصان، در صورت لزوم، كوتاهي ورزد(آئین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال جامعه: حسابداران موظف به حفظ منافع جامعه هستند و همچنین اعتبار حسابرسی را بر عهده دارند که نباید دستیابی به منافع شخصی این وظایف را تحت‌تأثیر خود قراردهد (اسمیت و همکاران، 2009).
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال صاحبکار: هر حسابدار عمومی باید هم به نیازهای صاحبکار اهمیت دهد و هم وظیفۀ اعتباردهی به صورتهای مالی را به بهترین نحو انجام دهد از آنجایی که حسابدارن عمومی موظف به اظهار نظر در مورد صورتهای مالی هستند به اطلاعاتی حساس و محرمانه دسترسی خواهند داشت(اسمیت و همکاران، 2009).
ایفای مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال خود فرد حرفهای در حسابداری: حسابداران عمومی حرفهای باید وظایف خود را مطابق با استانداردهای حرفهای حسابداری انجام دهند و به اجرای دقیق و ماهرانه مطابق با معیارهای از پیش تعیین‌شده ازجمله بی‌طرفی، صداقت و استقلال بپردازند که لازم است برای رعایت این‌گونه معیارها یک حسابدار رسمی حرفهای با استانداردهای حرفهای و تکنیکی آشنایی کافی داشته باشد (اسمیت و همکاران، 2009).
کسب مهارت و دانش حرفهای: اصل بنيادي صلاحيت و مراقبت حرفه‌اي مقرر مي‌دارد كه حسابدار رسمي شاغل در بنگاه/ سازمان كارهاي عمده را تنها در صورتي بپذيرد كه دانش و تخصص يا تجربۀ خاص و كافي براي انجام آن را داشته باشد يا بتواند به‌دست آورد. حسابدار رسمي شاغل در بنگاه/ سازمان نبايد دربارة ميزان تخصص يا تجربياتي كه دارد كارفرماي خود را گمراه كند و در كسب نظر تخصصي و ياري گرفتن از متخصصان در صورت لزوم، كوتاهي ورزد(آئین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
تبلیغات و گزارشگری حرفهای: حسابرس مجاز به استفاده از تبلیغات نادرست که از نظر حرفهای نامناسب و در برگیرندۀ فریب و نیرنگ باشد نیست و باید از هرگونه تبلیغی که موجب آسیب به حرفهای و دیگران می‌شود اجتناب کند(کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
مشاوره و اعتمادآفرینی در حرفه: حسابداران حرفـه‌ای نقش بااهمیتی در بهبود وضعیت اقتصادی جامعه ایفا می‌کنند؛ برای مثال استفاده‌کنندگان، در زمینه‌های حسابداری و گزارشگری مالی، مدیریت مالی و مشاوره‌‌های حرفهای مناسب و قابل قبول دربارۀ بسیاری از موضوعات تجاری و مالیاتی، به خدمات حسابداران حرفهای اتکا می‌کنند. همچنین حفظ اعتماد عمومی به حرفۀ حسابداری تا زمانی میسر است که حسابداران حرفهای خدمات خود را در سطحی ارائه کنند که شایسته اعتماد جامعه باشد؛ از این رو خدمات حسابداری حرفهای باید در بالاترین سطح ممکن و با رعایت ضوابطی ارائه شود که تداوم انجام این خدمات با کیفیت مناسب را تضمین کند (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
ارائۀ اطلاعات بر مبنای ضوابط و استانداردهای مربوط: حسابدار حرفهای باید خدمات حرفهای را مطابق اصول و ضوابط حرفهای مربوط انجام دهد و درخواست‌های صاحبکار یا کارفرمای خود را به گونه‌ای با مهارت و دقت انجام دهد که با الزامات درستکاری، بی‌طرفی و درمورد حسابداران حرفهای مستقل با استقلال وی نیز سازگار باشد. اصول و ضوابط حسابداری و حسابرسی شامل استانداردهای حسابداری، استانداردهای حسابرسی، آیین رفتار حرفهای و رهنمودهای مربوط است (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
پاسخ‌گویی: اعضای حرفه مسئولیت پاسخ‌گویی به سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان، بانک‌ها، بستانکاران و انجمن‌ها و مؤسسات برابر با اصول و ضوابط و اخلاق حرفهای می‌باشند که منجربه اعتبار حرفۀ حسابداری در جامعه می‌شود (کمیتۀ تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
عضویت در تشکلهای حرفهای: اعضای حرفۀ حسابداری و حسابرسی برای اعتمادآفرینی در جامعه و افزایش دانش و تخصص و تعهد انضباطی و ارزیابی پیامدهای حرفه نیازمند حضور در تشکلهای حرفهای و انجمنهای رسمی حسابداران می‌باشد (کمیتۀ تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
حفظ منافع حرفهای: حسابداران باید در راستای حفظ منافع حرفهای کوشا باشند. در این راستا اعضای حرفه باید متعهد به حفظ منافع جامعه و فردی با پذیرش اصول حسابرسی مستقل باشند (کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، 1398).
ارتقای سطح کیفی اطلاعات حسابداری: حسابداری به عنوان یک سیستم اطلاعاتی توصیف می‌شود که توسط شرکت‌ها برای تصمیم‌گیری‌های مختلف اقتصادی استفاده می‌شود ارائه اطلاعات مفید برای سرمایه گذاران مختلف در امر تصمیم‌گیری هدف اصلی صورتهای مالی است. از این رو باید به اطلاعات حسابداری و ارتقای ویژگی‌های کیفی آن به دقت توجه کرد (آیین اخلاق و رفتار حرفهای حسابداران، 1397).
30 مضمون پایه در سه دسته کلی اخلاق تحلیلی (فرا اخلاق)، اخلاق هنجاری (دستوری) و اخلاق کاربردی جای گرفتند. در رابطه با ارتباط نتایج بخش کیفی (مضامین سازمان‌دهنده) با مبانی نظری و پیشینۀ تجربی باید گفت که مضامین سازمان‌دهنده با مطالعۀ نمازی و رجب دری(1397) مطابقت دارد.
مضامین فراگیر و سازمان‌دهنده به شرح شکل(2) به‌دست آمد:
|
شکل(1). الگوی کیفی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان
معیارهای متفاوتی به‌عنوان شاخص اعتبار پژوهش کیفی مطرح شده است، اما از آنجا که نظریۀ تحلیل مضمون ماهیتاً فرایندی رفت و برگشتی است، روایی داده‌ها در حین کدگذاری‌ها و تحلیل‌ها و مورد تأکید قرار گرفتن در مصاحبه‌ها و مشاهدات بعدی و قبلی تأیید می‌شود. ابزار روایی را همین رفت و برگشتی بودن خود فرایند تشکیل می‌دهد و بهترین قاضی برای تأیید روایی داده‌ها، تأیید گزاره‌ها، مفاهیم و مقوله‌ها توسط مصاحبه‌شوندگان و در حین انجام مصاحبه‌ها است (قربانخانی و همکاران، 1400). بنابراین در پژوهش حاضر نیز به‌دلیل فرایند رفت و برگشتی و تحلیل تک‌به‌تک مصاحبه‌ها قبل از انجام مصاحبه‌های بعدی، خوداصلاحی بودن داده‌ها، بهترین شاخص تعیین روایی داده‌های حاصل از پژوهش بوده است. ارزشیابی الگوی استخراجی، با استفاده از دو شاخص تناسب و کاربردی بودن که یکی از روش‌های ارزیابی اعتبار پژوهش کیفی است و همچنین، نظردهی در مورد پایه‌های تجربی پژوهش به تأیید رسید. علاوه بر موارد مذکور، مشارکت‌کنندگان، نظر خویش را دربارۀ گزارش پژوهش، فرایند تحلیل و مقوله‌ها عرضه کردند و مطابق نظرهای آن‌ها نتایج بازبینی و اصلاح شد. همچنین برای سنجش روایی از روش ممیزی کردن توسط دو داور مورد تأیید قرار گرفت. در این روش، محقق با توضیح در مورد چگونگی جمع‌آوری داده‌ها، چگونگی مشتق شدن مقوله‌ها و چگونگی اخذ تصمیم در طول پژوهش برای ممیز و تأیید آن به‌دست داور، قابلیت اطمینان نتایج پژوهش را افزایش می‌دهد که در پژوهش پیش رو این کار توسط خبرگان انجام پذیرفت. برای سنجش پایایی در این پژوهش، از روش پایایی بازآزمون استفاده شد؛ این شاخص را می‌توان زمانی محاسبه کرد که کدگذار یک متن را در دو زمان متفاوت کدگذاری کرده باشد. برای محاسبۀ پایایی بازآزمون، از میان مصاحبه‌های انجام‌گرفته، چند مصاحبه برای نمونه انتخاب شد و هر یک از آن‌ها در فاصلۀ زمانی چهارده روزه دوباره کدگذاری شدند. پس از مقایسۀ کدهای مشخص‌شده در دو فاصلۀ زمانی برای هر یک از مصاحبه‌ها، از طریق میزان زیاد توافقات موجود در دو مرحلۀ کدگذاری، پایایی پژوهش احصا شد. در کنار آن، برای محاسبۀ پایایی، کدگذاری به‌صورت دستی صورت گرفت و بعد از اتمام کدگذاری نتایج دو کدگذاری با یکدیگر مقایسه و از روش هولستی برای محاسبۀ پایایی استفاده شد:
رابطۀ (2): PAO=2M / (n1+n2)
PAO به معنی درصد توافق مشاهده‌شده (ضریب پایایی) ؛
M تعداد توافق در دو مرحلۀ کدگذاری.
nتعداد واحدهای کدگذاشته در مرحلۀ اول.
n2 تعداد واحدهای کدگذاشته در مرحلۀ اول و دوم است، این رقم بین صفر (هیچ توافق) تا یک (توافق کامل) متغیر است. پاسخ نتیجۀ محاسبه برای پژوهش حاضر برابر با 79/0 محاسبه شد که نشان می‌دهد مضامین از پایایی فراوانی برخوردار است.
یافته‌های بخش کمی:
در بخش اول از یافته‌های بخش کمی، به بررسی برازش الگوی پیشنهادی پرداخته شده است.
در ادامه به‌منظور اعتباریابی الگوی ارائه‌شده از تحلیل عاملی تأییدی از نرم‌افزار لیزرل استفاده شده است. همان‌گونه که در جدول(5) مشخص است همۀ بارهای عاملی در حالت تخمین استاندارد بیشتر از 5/0 هستند (همچنین بر اساس مقادیر آمارۀ تی، می‌توان گفت از آنجا که مقادیر آمارۀ تی همۀ بارهای عاملی در خارج از بازۀ 96/1- و 96/1+ قرار دارند، می‌توان نتیجه گرفت بارهای عاملی در سطح اطمینان 5 صدم، معنادار هستند).
جدول(5) بارهای عاملی را نشان‌می‌دهد:
جدول(5). بارهای عاملی مضامین پایه و سازمان‌دهنده
مضمون فراگیر | مضامین سازمان‌دهنده | بارعاملی | مضامین پایه | بارعاملی | توضیح |
اخــــــلاق حــــــــرفــــــه‌ای | اخلاق تحلیلی (فرااخلاق)
| 85/0 | استقلال | 57/0 | آماره تی همه‌ی مضامیـن پایه و سازمان‌دهنده در خـــارج از بـازه‌ی 96/1- و 96/1+ قــرار دارد؛ بنـابـرایـن بـا اطمینـان 95 درصـد می‌توان گفت همه‌ی آن‌ها معنادار هستند. |
تعقل و تدبر و خود فهمی در حرفه | 79/0 | ||||
عینیت‌گرایی | 72/0 | ||||
بی‌طرفی | 74/0 | ||||
احترام به قانون و استانداردها | 75/0 | ||||
درستکاری و صداقت | 74/0 | ||||
ارائۀ اطلاعات صحیح و واقع‌بینانه | 77/0 | ||||
رازداری | 81/0 | ||||
ارتباطات شفاف | 78/0 | ||||
اخلاق هنجاری (دستوری)
| 90/0 | پرهیز از دریافت و اعطای هدایا | 85/0 | ||
پرهیز از اصطکاک شغلی و حرفهای | 83/0 | ||||
پرهیز از تضاد منافع | 85/0 | ||||
پرهیز از انتشار اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست | 82/0 | ||||
پرهیز از رقابت‌طلبی | 82/0 | ||||
پرهیز از برتری‌جویی | 81/0 | ||||
پرهیز از تهدیدهای اخلاقی، اخطار، تنبیه و انحراف | 80/0 | ||||
داشتن صبر و شکیبایی | 74/0 | ||||
داشتن عدالت و انصاف و وفاداری | 43/0 | ||||
اخلاق کاربردی | 86/0 | صلاحیت، مراقبت، رفتار و اصول و ضوابط حرفهای | 74/0 | ||
مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال جامعه | 54/0 | ||||
مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال صاحبکار | 63/0 | ||||
مسئولیت اقتصادی، قانونی و اخلاقی در قبال خود فرد حرفهای در حسابداری | 58/0 | ||||
کسب مهارت و دانش حرفهای | 73/0 | ||||
تبلیغات و گزارشگری حرفهای | 67/0 | ||||
مشاوره و اعتماد آفرینی در حرفه | 61/0 | ||||
ارائۀ اطلاعات بر مبنای ضوابط و استانداردهای مربوط | 50/0 | ||||
پاسخ‌گویی | 63/0 | ||||
عضویت در تشکلهای حرفهای | 68/0 | ||||
حفظ منافع حرفهای | 68/0 | ||||
ارتقای سطح کیفی اطلاعات حسابداری | 59/0 |
جدول(6) پایایی مرکب، میانگین واریانس استخراج‌شده و نتایج بررسی روایی سازه - همگرای مربوط به مضامین سازمان‌دهنده و فراگیر را نشان می‌دهد:
جدول(6). مقادیر CR ، AVE و روایی سازه-همگرای مضامین سازمان‌دهنده و فراگیر
مضامین فراگیر / سازمان‌دهنده | پایایی مرکب | واریانس استخراج‌شده | روایی سازه- همگرا |
اخلاق حرفهای | 903/0 | 757/0 | تأیید |
اخلاق تحلیلی (فرااخلاق) | 917/0 | 554/0 | تأیید |
اخلاق هنجاری (دستوری) | 933/0 | 612/0 | تأیید |
اخلاق کاربردی | 889/0 | 404/0 | تأیید |
همان‌گونه که در جدول(6) مشخص است، مقادیر پایایی مرکب و میانگین واریانس استخراج‌شده الگوی به‌ترتیب بیشتر از 7/0 و 4/0 به‌دست آمده است. براساس مقادیر بارهای عاملی و میانگین واریانس استخراج‌شده، روایی الگوی پیشنهادی به تأیید می‌رسد.
جدول(7) نیز شاخص‌های برازش مربوط به الگوی مضامین فراگیر را نشان می‌دهد:
جدول(7). شاخص‌های برازش الگوی‌های تحلیل عاملی تأییدی
الگوی مضامین فراگیر | GFI | NFI | IFI | CFI | RMSEA | Chi2/df |
اخلاق حرفهای | 1 | 1 | 1 | 1 | 000/0 | 2/0 |
اخلاق تحلیلی (فرا اخلاق) | 95/0 | 98/0 | 99/0 | 99/0 | 048/0 | 32/1 |
اخلاق هنجاری (دستوری) | 96/0 | 98/0 | 1 | 1 | 034/0 | 16/1 |
اخلاق کاربردی | 93/0 | 96/0 | 99/0 | 99/0 | 049/0 | 34/1 |
مقدار قابل‌قبول | 90= < | 90= < | 90= < | 90= < | 08/0> | 3> |
نتایج تحلیل عاملی تأییدی برازش الگوی اخلاق حرفهای را مورد تأیید قرار می‌دهد. براساس نتایج تحلیل عاملی تأییدی می‌توان گفت که روایی و پایایی الگوی اخلاق حرفهای، مورد تأیید قرار گرفته است. مقادیر پایایی مرکب الگوی بیشتر از 7/0 به‌دست آمده است که نشان‌دهندۀ پایایی مناسب الگوی پیشنهادی است؛ همچنین براساس بارهای عاملی بزرگتر از 4/0 و معناداری آن‌ها (مندرج در جدول 5) و همچنین مقادیر بزرگتر از 4/0 شاخص میانگین واریانس استخراج‌شده مهر تأییدی بر روایی سازه همگرا برای همۀ مضامین فراگیر / سازمان‌دهنده الگوی پیشنهادی می‌زند. از سوی دیگر شاخص‌های مقادیر 6 شاخص برازش الگوی که در جدول 6 قابل مشاهده است در مقایسه با مقادیر استاندارد آن‌ها، وضعیت مطلوبی دارد؛ بنابراین می‌توان گفت الگوی پیشنهادی به‌صورت کلی دارای برازش مطلوبی می‌باشد. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت شاخص‌ها (مضامین پایه) معرف خوبی برای سه مؤلفه اخلاق حرفهای الگوی پیشنهادی یعنی مؤلفه‌های "اخلاق تحلیلی (فرا اخلاق)، اخلاق هنجاری (دستوری) و اخلاق کاربردی" می‌باشند؛ و این سه مؤلفه معرف مناسبی برای سازۀ اصلی الگوی یعنی اخلاق حرفهای می‌باشند.
مدلسازی معادلات ساختاری (SEM)
در این بخش از پژوهش، به‌منظور بررسی رابطه علّی بین اخلاق حرفهای (الگوی پیشنهادی) و خوانایی گزارشگری مالی، تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی، مورد استفاده قرار گرفته است. جدول(8) شاخص‌های برازش بخش اندازه‌گیری، بخش ساختاری و بخش کلی مدل را نشان می‌دهد:
خلاصه بررسی برازش الگوی اندازه‌گیری | |||||||||
سازه | گویه | بار عاملی | آمارۀ t | آمارۀ p | CR | AVE | آلفای کرونباخ | همبستگی بین سازه‌ها | |
خوانایی گزارشگری مالی | پایداری سود | 856/0 | همه بارهای عاملی بزرگتر از 96/1 هستند | همه سطوح معناداری زیر 05/0 هستند | 939/0 | 754/0 | 918/0 | 436/0 | |
صحت پیش‌بینی‌های مدیریت | 868/0 | ||||||||
کاهش ریسک سقوط قیمت سهام | 890/0 | ||||||||
اطلاعات مربوط برای تصمیم‌گیری | 813/0 | ||||||||
ارزیابی و قابلیت مقایسه واحدهای اقتصادی | 912/0 | ||||||||
اخلاق حرفهای | اخلاق تحلیلی و فرااخلاق | 920/0 | 933/0 | 824/0 | 893/0 |
| |||
اخلاق هنجاری | 896/0 | ||||||||
اخلاق کاربردی | 907/0 | ||||||||
خلاصۀ بررسی برازش الگوی ساختاری | |||||||||
سازه | R2 | Q2 | |||||||
خوانایی گزارشگری مالی | 190/0 | 131/0 | |||||||
بررسی برازش الگوی کلی | |||||||||
GoF |
|
| |||||||
387/0 | 190/0 | 789/0 | |||||||
برازش الگوی اندازه‌گیری تحقیق به‌وسیله بررسی بارهای عاملی، میانگین واریانس استخراج‌شده، پایایی مرکب و روایی تشخیصی (فورنل لارکر) مورد بررسی قرار می‌گیرد. همان طور که در جدول(8) مشخص است تمامی بارهای عاملی مولفه‌های خوانایی گزارشگری مالی و اخلاق حرفهای، بیشتر از 8/0 هستند و نیازی به حذف هیچ‌کدام نیست (در شکل 3 و 4 مشخص است که همه بارهای عاملی معنادار هستند). همچنین مقادیر میانگین واریانس استخراج‌شده بیشتر 5/0 است و مقادیر و پایایی مرکب و آلفا کرونباخ متغیرهای الگوی بیشتر 7/0 به‌دست آمده‌اند که نشان‌دهندۀ این موضوع است که هر دو سازه از این لحاظ در سطح مطلوبی قرار دارند. علاوه بر این، جذر AVE اخلاق حرفهای (908/0) و خوانایی گزارشگری مالی (868/0) بزرگتر از میزان همبستگی بین دو متغیر (436/0) می‌باشد؛ بر این اساس روایی تشخیصی برای هر دو سازه تأیید می‌گردد.
برازش الگوی ساختاری نیز به‌وسیلۀ شاخص‌های R2 و Q2 انجام می‌شود. چین7 (1998) سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 را به‌عنوان مقدار ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قوی R2 معرفی می‌کند. براساس جدول(7) مقدار R2 خوانایی گزارشگری مالی برابر با 190/0 به‌دست آمده است که نشان می‌دهد شاخص ضریب تعیین خوانایی گزارشگری مالی در سطح ضعیف قرار دارد. شاخص Q2 نیز قدرت پیش‌بینی الگوی را مشخص می‌سازد. مقادیر 02/0، 15/0 و 35/0 به‌ترتیب نشان از قدرت پیش‌بینی ضعیف، متوسط و قوی الگوی در مورد سازۀ درون‌زا را دارد. مقدار این شاخص برای سازه خوانایی گزارشگری مالی برابر با 131/0 به‌دست آمده است که نشان می‌دهد شاخص استون گایسلر خوانایی گزارشگری مالی در سطح نسبتاً متوسط قرار دارد. برای بررسی برازش الگوی کلی که هر دو بخش الگوی اندازه‌گیری و ساختاری را کنترل می‌کند، از معیار GoF استفاده می‌گردد:
GoF = 
رابطۀ 3:
از میانگین مقادیر اشتراکی شاخص‌ها یا سؤال‌های تحقیق به‌دست می‌آید. وتزلس و همکاران (2009، ص 187) سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0 را به‌عنوان مقدار ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قوی GoF معرفی می‌کند. بنابراین حاصل شدن مقدار GoF برابر با 387/0 نشان از برازش کلی قوی الگوی دارد.
شکل(3) مقدار ضریب مسیر (میزان اثر مستقیم) متغیر مستقل بر وابسته را نشان می‌دهد. در این شکل، مقادیر p نیز قابل مشاهده است:
|
شکل(3). ضرایب مسیر و آمارۀ p
با توجه به اینکه سطح معناداری مربوط به تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی، کمتر از 05/0 می‌باشد، می‌توان نتیجه گرفت که این تأثیر در سطح اطمینان 95 درصد، معنادار است.
در شکل(4) نیز ضریب مسیر و مقدار آمارۀ t قابل مشاهده هستند.
|
شکل(4). ضرایب مسیر و آماره t
براساس خروجی نرم‌افزار، نتیجه بررسی رابطه بین اخلاق حرفهای و خوانایی گزارشگری مالی در جدول(9) آورده شده‌است:
جدول(9). نتیجه بررسی تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی
متغیر مستقل | متغیر وابسته | ضریب مسیر | t value | p value | نتیجه |
اخلاق حرفهای | خوانایی گزارشگری مالی | 436/0 | 908/4 | 000/0 | تأیید H1 |
براساس جدول(9) می‌توان گفت که میزان تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی برابر با 436/0 به‌دست آمده است. با توجه به اینکه سطح معناداری کمتر از 05/0 و همچنین مقدار آمارۀ تی بزرگتر از 96/1 شده است، می‌توان با اطمینان 95 درصد گفت تأثیر اخلاق حرفهای بر خوانایی گزارشگری مالی، تأثیری مثبت، مستقیم و معنادار است.
بحث و نتیجه‌گیری
حسابداری در دنیای پیشرفتۀ اقتصادی امروز حرفهای حرفهای مهم و ضروری است و مردم باید به کیفیت خدمات ارائه‌شده توسط حرفۀ حسابداری اطمینان و اعتماد داشته باشند. از این رو اطلاعات ارائه‌شده توسط حسابداران و حسابرسان باید به‌طور قابل توجهی کارآمد، قابل‌اتکا، واقعی و بی‌غرضانه باشد، پس حسابداران و حسابرسان نه‌تنها باید واجد شرایط و صلاحیت حرفهای باشند، بلکه باید از درجۀ بالایی از صداقت و درستکاری حرفهای نیز برخوردار و آبرو و حیثیت حرفهای از مهم‌ترین دارایی‌های آن‌ها باشد. در نتیجه اخلاق حرفهای حسابداری برای حسابداران و حسابرسان حرفهای و افرادی که به خدمات حسابداری تکیه دارند اهمیت زیادی دارد. با وجود این به نظر می‌رسد در ایران، از لحاظ نظری، به این مهم پرداخته نشده است. بر این اساس مطالعه حاضر به ارائه الگوی کیفی اخلاق حرفهای و ارتباط آن با گزارشگری مالی پرداخته‌است. در این مطالعه ابتدا با استفاده از تحلیل مضمون و براساس نظرهای 20 نفر از خبرگان (نمونه آماری)، به ارائه الگوی اخلاق حرفهای پرداخته شد. بر این اساس 30 مضمون پایه، 3 مضمون سازمان‌دهنده و یک مضمون فراگیر، شناسایی شد.
در ادامه از تحلیل عاملی تأییدی برای برای اعتبارسنجی و برازش الگوی ارائه‌شده در بخش کیفی استفاده شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که در همۀ الگوی تحلیل عاملی تأییدی، بارهای عاملی مضامین پایه و سازمان‌دهنده، بیشتر از 5/0 و معنادار بودند. علاوه بر این، مقادیر میانگین واریانس استخراج‌شده نیز بیشتر از 4/0 به‌دست آمد. بنابراین براساس مقادیر بارهای عاملی، آمارۀ t و نیز میانگین واریانس استخراج‌شده، وجود روایی سازه – همگرا به تأیید رسید. همچنین با توجه به مقادیر پایایی مرکب که بیشتر از 7/0 به‌دست آمد، پایایی مرکب نیز تأیید شد. مقدار احتمال آمارۀ کای دو بزرگتر از 05/0 نیز نشان داد که هر سه الگوی در سطح 95 درصد اطمینان مناسب است. مقادیر شاخص‌های برازندگی (GFI)، شاخص نرم‌شده برازندگی (NFI)، شاخص‌های برازندگی تطبیقی (CFI) و شاخص برازش افزایشی (IFI) نیز بزرگتر از 90/0 به‌دست آمد؛ که مقداری قابل‌قبول برای تأیید برازندگی الگوی پیشنهادی محسوب می‌شوند. همچنین شاخص جذر میانگین مجذور باقیمانده‌ها (RMSEA) نیز کمتر از 08/0 به‌دست آمد که از این حیث الگوی‌ها نیز برازندگی مناسبی دارند و سرانجام مقدار کای دو به درجۀ آزادی (Chi2/df) نیز کمتر از 3 به‌دست آمد که نشان از برازش مناسب همۀ الگوی‌های تحلیل عاملی تأییدی دارد. نتیجۀ تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری نشان داد که اخلاق حرفهای تأثیر معناداری بر خوانایی گزارشگری مالی دارد. در خصوص همسویی نتیجۀ رابطه بین اخلاق حرفهای با خوانایی گزارشگری مالی، می‌توان گفت براساس مرور پیشینۀ تحقیق، مطالعه‌ای که دقیقاً به بررسی رابطۀ بین این دو متغیر پرداخته باشد، یافت نشد؛ اما در برخی مطالعات نظیر پژوهش‌های نیکومرام و همکاران (1392)، صالحی (1395)، اتیم و همکاران (2021)، سیتیوم (2020) و مابیل (2019) به بررسی رابطۀ بین اخلاق حرفهای با سایر جنبه‌های گزارشگری مالی از جمله کیفیت گزارشگری مالی پرداخته شده است. در مطالعات یادشده وجود رابطۀ مثبت بین اخلاق حرفهای با کیفیت گزارشگری مالی به تأیید رسیده است. همچنین دربارۀ ارتباط نتایج بخش کیفی (مضامین سازمان‌دهنده) با مبانی نظری و پیشینۀ تجربی باید گفت که مضامین سازمان‌دهنده با مطالعۀ نمازی و رجب دری (1397) مطابقت دارد.
بیان اصول بنیادی اخلاق و رفتار حرفهای در نشریات، تدوین و تصویب ضوابط و آیین‌نامه‌ها اگر چه اقداماتی لازم و مفید است اما بدون تدوین و اجرای برنامه‌ای بلندمدت برای افزایش میزان آگاهی‌های حسابداران و حسابرسان در این زمینه و گسترش فرهنگ رعایت اخلاق و رفتار حرفهای نمی‌تواند تأثیر چندانی داشته باشد. تدوین و اجرای برنامه‌های آموزشی نیز اگرچه از الزامات است اما به خودی خود نمی‌تواند موجب سامان یافتن امور را فراهم کند؛ در این راستا پیشنهادهای کاربردی به شرح ذیل مطرح می‌شوند:
1- حسابداران و حسابرسان حرفهای به‌عنوان نمایندگان اخلاقی جامع حسابداری جهت ایفای نقش خود؛ نیاز به فراگیری و رعایت مستمر اصول اخلاق حرفهای هستند، نهادینه کردن اخلاق در فرایند گزارشگری صورتهای مالی باید به‌عنوان یک اصل زیربنای به‌منظور پایداری روابط تجاری مورد توجه قرار گیرد، در خصوص پیامدهای بی‌صداقتی در گزارشگری مالی که کنشی غیراخلاقی است، منطقی است که نقش سازه‌های اخلاقی را در بین اعضای حرفۀ حسابداری و حسابرسی کنکاش و در نظر گرفته شود.
2- به مدیران گروهای آموزشی رشتۀ حسابداری در دانشگاه‌ها پیشنهاد می‌شود به‌منظور کاهش تدریجی چالـش‌های اخلاق حرفهای و جلب اعتماد افکار سهام‌داران و سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان به منظور کارایی و اثربخشی فعالیت‌های حرفهای خود به دانشجویان علوم مالی و حسابداری که در آیندۀ مدیران مالی و خبرگان خواهند بود با تدوین واحدهای درسی، آموزش اخلاق حرفهای برابر آیین رفتار حرفهای جهت حرکت به سمت پذیرش و پیاده‌سازی استانداردهای بین‌المللی و جلب اعتماد استفاده‌کنندگان صورتهای مالی و جلوگیری از فساد مالی اقدام گردد.
3- حسابدار رسمی شاغل در بنگاه‌ها و سازمان هنگام شناسایی وجود تضاد منافع یا احتمال پدید آمدن آن باید اقداماتی منطقی برای تعیین نوع و ماهیت منافع و روابط مربوط بین طرف‌های درگیر و نوع و ماهیت فعالیت و اثر آن بر طرف‌های مربوط را به عمل آورد و برای شناسایی وضعیت‌های احتمالی پدیدآورنده تضاد منافع باید همواره نسبت به این تغییرات هوشیار باشند، چنانچه موردی از تضاد منافع، شناسایی شود، حسابدار رسمی شاغل در بنگاه یا سازمان باید میزان اهمیت منافع یا روابط مربوط و میزان اهمیت مخاطرات ناشی از پذیرش فعالیت با فعالیت‌های حرفهای را ارزیابی کند.
4- اصل رفتار و آداب حرفهای، همۀ حسابداران رسمی را به رعایت قوانین و مقررات و پرهیز از اعمالی ملزم می‌نماید می‌نماید که ممکن است اعتبار حرفه را خدشه‌دار کند. حسابداران رسمی در بازاریابی برای کار و معرفی خود نباید به شهرت و اعتبار حرفه، خدشه وارد کنند و باید در تشریح نوع خدمات، تجارب علمی و معرفی خود و مدارک تحصیلی صداقت و اصول اخلاق حرفهای آموزش داده شود و رعایت کنند.
5- حسابداران رسمی باید از افشای اطلاعات محرمانۀ به‌دست آمده در نتیجۀ روابط حرفهای و روابط کسب‌وکار خود، بدون مجوز صریح یا وجود حق یا تکلیف قانونی یا حرفهای برای افشای آن، در خارج از مؤسسه یا سازمان کارفرما و یا در جهت حفظ منافع شخصی یا منافع اشخاص ثالث پرهیز کند و اصل رازداری رعایت شود.
6- حسابدار رسمی شاغل هنگام ارائه خدمات حرفهای باید خطر نقض اصل واقع‌بینی را در اثر داشتن منافع در بنگاه صاحبکار یا رابطه با صاحبکار، اعضای هیئت‌مدیره، مدیران اجرایی و یا کارکنان آن مورد توجه قرار دهد و اهمیت هر خطر را ارزیابی کند و تدابیر ایمن‌ساز مناسب از قبیل کناره‌گیری از کار، استفاده از روش‌های نظارتی، پایان بخشیدن به روابط مالی با تجاری ایجاد کننده خطر، گفتگو دربارۀ موضوع با رده‌های بالاتر مدیریت مؤسسه یا گفتگو دربارۀ موضوع با راهبران بنگاه صاحبکار در صورت لزوم، برای رفع یا کاهش آن به سطحی پذیرفتنی، به‌کار گیرند.
7- پذیرش و اعطای هدایا می‌تواند به‌دلیل توجه به منافع شخصی یا قرابت، خطر نقض اصل واقع‌بینی را پدید آورد که باید با آموزش اصول و قواعد اخلاق حرفهای به حسابداران و حسابرسان در سازمان‌ها و مؤسسه‌ها اقدام کاربردی صورت گیرد.
در نهایت به پژوهشگران نیز توصیه می‌شود برای ترویج اخلاق در محیط حرفهای و دانشگاهی، به تدوین الگوی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان با استفاده از تکنیک نظریۀ داده‌بنیاد، ارائۀ الگوی اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان با استفاده از تکنیک مدلسازی ساختاری تفسیر، و فراتحلیل تأثیر اخلاق حرفهای حسابداران و حسابرسان بر عملکرد آن‌ها بپردازند و همچنین مطالعات رفتاری حسابداری در حوزۀ واکاوی اخلاق‌شکنی مدیران در واحدهای گزارشگر بسیار محدود صورت گرفته است و مشارکت جامعۀ دانشگاهی در این حوزه ارزشمند تلقی می‌شودمی‌شود.
References
Liyanapathirana, N. S. (2018). Towards the development of an integrated ethical decision-making framework for Sri Lankan accountants: A developing country context (Doctoral dissertation, The University of Waikato).[1] . پژوهشگر پسادکتری، گروه حسابداری، دانشکدۀ اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، دانشگاه شیراز، ایران (نویسندۀ مسئول). (r.vafaei231@gmail.com)
DOI: 10.30486/FBRA.1403.1185128
[2] . Ethics
[3] . Professional ethics
[4] . Theme analysis
[5] . Code of professional conduct
[6] . Yulianti et al.
[7] .Chin