واکاوی مصادیق سه گانة ارتباطات غیرکلامی در غزلیات عرفی شیرازی

محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی

طاهره موسی زاده ¹ , صفا تسلیمی ^{2 *} , حسنعلی عباسپور اسفدن ³ , ماندانا علیمی ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاداسلامی، گرگان، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران
3 - گروه ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی ایران
4 - گروه ادبیات فارسی، واحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران

تاریخ دریافت : 1403/12/09 تاریخ پذیرش : 1404/02/31 تاریخ انتشار : 1404/07/05

کلید واژه: اخلاق, ارتباط غیرکلامی, تربیت, عرفی¬شیرازی, غزل.,

چکیده مقاله :

ارتباط غیرکلامی یکی از راه­های ایجاد ارتباط در بین انسان­ها است. در این نوع ارتباط، به رغم آبکه عنصر کلام دخالتی در انتقال پیام ندارد اما بعضاً میزان و عمق اثرگذاری آن بسیار بیشتر از ارتباط کلامی است. مسألة مهم کاربرد این شیوه از انتقال پیام به ویژه درجهت انتقال ارزش­های اخلاقی و تربیتی در میان ادیبان و شعراست. عرفی­شیرازی، شاعر قرن دهم هجری، از جمله مشاهیر و ادبایی است که در غزلیات خود به کاربرد ارتباط غیرکلامی توجهی ویژه داشته است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، بررسی ماهیت و کنه هدف عرفی شیرازی از کاربرد ارتباط غیرکلامی در غزلیات خو می‌باشد. سوال اصلی پژوهش حاضر عبارت است از: «مهمترین مصادیق ارتباطات غیرکلامی در غزلیات عرفی شیرازی کدامند؟» فرضیة پژوهش تأکیدی است بر این موضوع که قسمت مهمی از غم موجود در غزلیات عرفی شیرازی، غم عشق است که عرفی در غزلیات خود، با استفاده از ارتباطات غیرکلامی بدان توجه نموده است. یافته‌های پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و منابع کتابخانه‌ای نشان داد اولاً مصادیق زبان علامات در غزلیات عرفی شیرازی عبارتند از: 1 حرکات و اشارات بدن 2- ارتباط چشمی و 3- حرکات و حالات چهره و ثانیاً کاربرد آگاهانة ارتباط غیرکلامی با عمده هدف انتقال مضامین غنایی صورت پذیرفته است.

چکیده انگلیسی:

 Non-verbal communication is one of the ways to create communication between people. In this type of communication, despite the fact that the element of speech is not involved in the transmission of the message, sometimes the extent and depth of its effect is much greater than verbal communication. The important issue is the application of this method of message transmission, especially the transmission of moral and educational values ​​among writers and poets. 'Orfi Shirazi, a poet of the 10th century of Hejri, is one of the famous and literati who paid special attention to the use of non-verbal communication in his sonnets. Based on this, the aim of the present study is to investigate the nature and root of 'Orfi Shirazi purpose of using non-verbal communication in his sonnets. The main question of the current research is: "What is the most important customary goal of using non-verbal communication in his lyric poetry?" The hypothesis of the research is an emphasis on the fact that 'Orfi Shirazi has consciously used non-verbal communication in his sonnets in order to achieve two big and main goals. The findings of this research, by using the descriptive-analytical method and library sources, showed that firstly, the examples of sign language in 'Orfi Shirazi poetry are: 1. body movements and gestures, 2. eye contact, and 3. facial expressions and movements, and secondly, the conscious use of non-verbal communication with the main target the lyrical themes have been transferred.  

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.
آزادی، سکینه؛ شوهانی، علیرضا وشوکتی، آیت. (1401). «نشانه‌شناسی عناصر ارتباطات غیر کلامی در رمان‌های منزل بورقیبه از ایناس العباسی و شب ناسور اثر ابراهیم حسن‌بیگی». کاوش‌نامه ادبیات تطبیقی، 12(2)، 1-24.
اثباتی، بهروز. (1389). مبانی ارتباطات. تهران: ساقی.
اولادی قادیکلایی، افسانه و پارسایی، حسین. (1400). «تحلیل ارتباطات غیرکلامی در منظومة غنایی خسرو وشیرین». زبان و ادب فارسی، 13(48)، 62-99
پارسایی، محبوبه و عباسی، نسرین. (1402). «بررسی و تحلیل ارتباطات غیر کلامی در شعر احمد مطر». پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب، 5(1)، 147-168.
پیز، آلن. (1402). زبان بدن؛ ارتباط غیر کلامی: راهنمای تغییر زبان بدن. ترجمة سمیرا اباذری قره بلاغ، تهران: هورمزد.
داس زرین، جمشید؛ اسکویی، نرگس و داداشی، حسین. (1402). «فرایند ارتباطات غیرکلامی در مراثی خاقانی». پژوهشنامه ادب غنایی، 21(40)، 41-58.
دهخدا، علی اکبر. (1388). لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
ریچموند. ویرجینیا. (1402). رفتار غیرکلامی. ترجمة فاطمه سادت موسوی، تهران: دانژه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1401). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1400). شاعر آینه‌ها. تهران: آگاه.
صبوری، نرجس‌بانو و ذبیح‌نیا عمران، آسیه. (1397). «بررسی مفهوم‌سازی‌های «چشم» در غزلیات حافظ از دیدگاه شناختی». پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، 7(2)، 115-134.
عبدالله‌پور, فاطمه؛ تسلیمی، صفا؛ فلاح، علی و عرب، زهره. (1402). «تحلیل معناشناختی روابط غیرکلامی در غزل‌های سنایی». پژوهش‌نامة مکتب‌های ادبی، 7(21)، 166-184.
عرفی‌شیرازی، جمال‌الدین‌ سیدی‌. (1378). دیوان(غزلیات). به تصحیح محمد ولی‌الحق‌ انصاری، تهران: دانشگاه تهران.
فردوسي، ابوالقاسم. (1402). شاهنامة فردوسي. تهران: قطره.
فرهنگی، علی اکبر. (1402). ارتباطات انسانی. تهران: رسا.
لیتل‌جان، استفان. (1399). تئوری‌های ارتباطات انسانی. ترجمة علی رستمی، تهران: روزنه.
محسنیان‌راد، مهدی. (1399). ارتباط‌شناسی. تهران: سروش.
محمدنژاد عالی زمینی، یوسف؛ رضایی، رمضان و علی اکبری، پریناز. (1399). «تحلیل مقایسه ای ارتباط غیرکلامی در شعر کلاسیک فارسی و عربی». پژوهش‌های بین رشته‌ای ادبی، 2(4)، 274-294.

متن کامل:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال هفدهم / شماره63/ تابستان1404

 

 

 

 

 

 

 

 

Analyzing the Three Dimensions of Non-verbal Communication in 'Orfi Shirazi's Poetry

Tahereh Moosazadeh Ahagh¹

PhD Candidate, Department of Persian language and literature, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran

Safa Taslimi) Responsible author(²

Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran

Hassanali Abbaspour

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran

Mandana Alimi

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran

Date received:1403/12/9 Date accepted:1404/2/31

Abstract

 Non-verbal communication is one of the ways to create communication between people. In this type of communication, despite the fact that the element of speech is not involved in the transmission of the message, sometimes the extent and depth of its effect is much greater than verbal communication. The important issue is the application of this method of message transmission, especially the transmission of moral and educational values ​​among writers and poets. 'Orfi Shirazi, a poet of the 10th century of Hejri, is one of the famous and literati who paid special attention to the use of non-verbal communication in his sonnets. Based on this, the aim of the present study is to investigate the nature and root of 'Orfi Shirazi purpose of using non-verbal communication in his sonnets. The main question of the current research is: "What is the most important customary goal of using non-verbal communication in his lyric poetry?" The hypothesis of the research is an emphasis on the fact that 'Orfi Shirazi has consciously used non-verbal communication in his sonnets in order to achieve two big and main goals. The findings of this research, by using the descriptive-analytical method and library sources, showed that firstly, the examples of sign language in 'Orfi Shirazi poetry are: 1. body movements and gestures, 2. eye contact, and 3. facial expressions and movements, and secondly, the conscious use of non-verbal communication with the main target the lyrical themes have been transferred.

Keywords: Ethics, Non-verbal communication, Education, 'Orfi Shirazi, Sonnet.

Analyzing the Three Dimensions of Non-verbal Communication in 'Orfi Shirazi's Poetry

 

1.       Introduction

Literary figures and writers have benefited greatly from the method of non-verbal communication in order to convey their intended concepts and meanings, including educational, lyrical, mystical, etc. concepts. Urfi Shirazi, one of the famous Persian poets, has also benefited from non-verbal communication in his ghazals. Maulana Muhammad ibn Khwaja Zeyn al-Din Shirazi, nicknamed Jamal al-Din and pen name Urfi, is one of the famous poets and poets of the 10th century AH in Shiraz. Urfi was born in Shiraz in (923 AH) and had complete mastery in calligraphy, music, and poetry. One of the non-verbal elements in Urfi-Shirazi ghazals is facial expressions and gestures, including: crying, laughing, sticking out the tongue, and other eye movements. Among the organs, the eyes are very effective in conveying emotions, and the expressions of the eyes, eyebrows, and face convey many concepts. Therefore, with brief explanations about body language and non-verbal communication, most of the 'Orfi Shirazi ghazals are full of descriptions of body position and body language, which directly and indirectly have significantly contributed to the better, deeper and more literary transmission of the various concepts and feelings of the characters and the creation of rhetorical and aesthetic capacities for storytelling and literary permanence. Therefore, the aim of the present study is to provide a reasoned and convincing answer to the question: “What are the most important examples of non-verbal communication in 'Orfi Shirazi ghazals?” In this study, an attempt is made to answer the main question in a descriptive-analytical manner: what concepts do the non-verbal themes used in 'Orfi Shirazi ghazals contain?

2.       Methodology

This study, using a descriptive-analytical method and utilizing library resources, attempts to examine and provide a reasoned response to the main objective of the research, namely non-verbal communication and the application of transmitting moral and educational messages in 'Orfi Shirazi ghazals.

 

3.       Findings

'Orfi Shirazi poetry recreated the themes and contents of the past in its own way, and since it sought a foreign and modern meaning, it interpreted and interpreted various images and themes in diverse and complex ways, and for this reason, linguistic and semantic elegance and non-normativity reached its peak during this period. The use of compact and additional combinations in conventional poetry was frequent, and such combinations in the field of innovation and imagination are considered a special stylistic highlight in his poetry.

In response to the main research question: What are the main examples of non-verbal communication in Shirazi's conventional ghazals? It should be said that 'Orfi Shirazi songs have used the non-verbal capacities of body language, using movements and gestures specific to the face and eye behavior, head and face, face, hands and feet, waist, love, symbols and some attributes specific to them to convey meaning and depict emotional space. These results show that non-verbal communication in 'Orfi Shirazi songs is reflected by describing concepts such as: behavioral characteristics, addressing the external parts of the body, and the function of non-verbal communication of body language in 'Orfi Shirazi songs is no less important and function of linguistic communication. Among all non-verbal communication in 'Orfi Shirazi songs, the main examples of non-verbal communication are: 1- body movements and gestures 2- eye contact and 3- facial movements and expressions.

 

4.       Conclusion

In terms of style, 'Orfi Shirazi ghazals fall within the scope of the Indian style; however, he cannot be considered a poet who is completely and completely Indian in style. He was more influenced by the Iraqi style in his ghazals and used its themes and content. He is one of the poets who abandoned the themes and speech of his predecessors and started a new path. In fact, the trend of "new speech" or the trend known as the Indian style has been firmly established since the beginning, and among the predecessors of the Safavid era, he is the most successful poet who formalized this method in such a way that he can be considered one of the inventors of the new style. Sensualism, the method of equation, and far-fetched similes, which are characteristics of the Indian style, are highly frequent in his ghazals, and other characteristics include the use of repeated rhymes in a ghazal, long lines, the brevity of the verses, and the avoidance of rare meters in secular ghazals. Nonverbal messages in 'Orfi Shirazi ghazals are signs for character creation and character identification, character introduction, interpersonal relationships, psychological situations, proof, time, and their specific culture. One of the nonverbal elements in 'Orfi Shirazi ghazals is facial expressions and gestures, including crying, laughing, sticking out the tongue, and other eye movements. Among the organs, the eyes are very effective in conveying emotions, and the expressions of the eyes, eyebrows, and face convey many concepts. Nonverbal romantic relationships in 'Orfi Shirazi ghazals are established based on the status and power of the beloved and the lover, the type of ghazal, and the choice of narrative and non-narrative expression styles, and the intentions of the parties. The nonverbal communication of the beloved is sensory and visual. The broad approach of 'Orfi Shirazi to the depiction of gestures and behavioral signs can attract the audience's attention and create grounds for rethinking nonverbal actions; utilizing the meanings and concepts of nonverbal actions to display cultural and social roots; The realistic portrayal of characters and the depiction of the quality of nonverbal communication lead to the transmission of emotional space.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

واکاوی مصادیق سه گانة ارتباطات غیرکلامی در غزلیات عرفی شیرازی

طاهره موسی زاده اهق

دانشجوی دکتری ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

صفا تسلیمی (نویسنده مسئول)

 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

حسنعلی عباسپور

استادیار گروه ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی ایران

ماندانا عظیمی

استادیار گروه ادبیات فارسی، واحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران

تاریخ دریافت: 9/12/1403 تاریخ پذیرش:31/2/1404

چکیده

ارتباط غیرکلامی یکی از راه­های ایجاد ارتباط در بین انسان­ها است. در این نوع ارتباط، به رغم آبکه عنصر کلام دخالتی در انتقال پیام ندارد اما بعضاً میزان و عمق اثرگذاری آن بسیار بیشتر از ارتباط کلامی است. مسألة مهم کاربرد این شیوه از انتقال پیام به ویژه درجهت انتقال ارزش­های اخلاقی و تربیتی در میان ادیبان و شعراست. عرفی­شیرازی، شاعر قرن دهم هجری، از جمله مشاهیر و ادبایی است که در غزلیات خود به کاربرد ارتباط غیرکلامی توجهی ویژه داشته است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، بررسی ماهیت و کنه هدف عرفی شیرازی از کاربرد ارتباط غیرکلامی در غزلیات خو می‌باشد. سوال اصلی پژوهش حاضر عبارت است از: «مهمترین مصادیق ارتباطات غیرکلامی در غزلیات عرفی شیرازی کدامند؟» فرضیة پژوهش تأکیدی است بر این موضوع که قسمت مهمی از غم موجود در غزلیات عرفی شیرازی، غم عشق است که عرفی در غزلیات خود، با استفاده از ارتباطات غیرکلامی بدان توجه نموده است. یافته‌های پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و منابع کتابخانه‌ای نشان داد اولاً مصادیق زبان علامات در غزلیات عرفی شیرازی عبارتند از: 1 حرکات و اشارات بدن 2- ارتباط چشمی و 3- حرکات و حالات چهره و ثانیاً کاربرد آگاهانة ارتباط غیرکلامی با عمده هدف انتقال مضامین غنایی صورت پذیرفته است.

 

واژگان کلیدی: اخلاق، ارتباط غیرکلامی، تربیت، عرفی­شیرازی، غزل.

 

1- مقدّمه

امروزه ارتباطات و قواعد و قوانین آن بر تمام امور زندگی جاری و حاکم است. سخن گفتن و کلام از راه­های اصلی ایجاد ارتباط میان انسان­هاست. چه­بسا افراد در تعاملات ارتباطی خود از راه­هایی غیر از کلام و سخن با دیگران بهره برده و راه ارتباط غیرکلامی را برای انتقال پیام برمی­گزینند. به­چنین روشی در انتقال پیام، ارتباط غیرکلامی گفته می­شود. بنابراین «ارتباط غیرکلامی به تماس چشمی، حالات بدنی و زبان تن و حرکات چهره و به­طورکلی هر پیام و معنایی گفته می­شود که فرد از طریق بدن یا آهنگ صدا ابراز می­کند» (محسنیان­راد، 1399: 31).  دانش ارتباط غیرکلامی، به افراد کمک می­کند تا در ارسال، دریافت، خواندن و تفسیر پیام­های غیرکلامی توانمند شوند. به بیانی دیگر، فقدان آگاهی از دانش ارتباط غیرکلامی سبب می­گردد تا فرد نتواند پیام­های دیگران را به­خوبی دریافت کند و پیام­های مناسب و مطلوب به دیگران بفرستد. «برخی از صاحب­نظران اعتقاد دارند که پیام­های غیرکلامی صرفاً شقوق استفادة از زبان نیستند، بلکه به منزلة نظامی ارتباطی، در مقایسه با زبان، خصوصیات بسیار متفاوتی دارند»(لیتل‌جان، 1399: 7). نکتة حائز اهمّیّت در برقراری ارتباطات غیرکلامی، نحوه و کیفیت انتقال پیام است به نحوی که بتوان با بهره‌گیری از توانمندی‌های زبانی، ادبی، ذوق و قریحه به نحوی جامع، پیام مورد نظر را مخاطبان ارائه نمود. این موضوع مهم، درمیان آثار ادبی نویسندگان وشاعران، ملموس‌تر و جهت تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطبان همواره مورد توجه بوده است.

1-1- بیان مسأله

همانگونه که در فوق بدان اشاره شد، ادبا و نویسندگان در راه انتقال مفاهیم و معانی مورد نظر خود اعم از مفاهیم تعلیمی، غنایی و عرفانی و... از شیوة ارتباط غیرکلامی بهرة فراوان برده­اند. عرفی شیرازی، یکی از شاعران مشهور پارسی زبان نیز از ارتباطات غیرکلامی در غزلیات خود بهره برده است. مولانا محمدبن خواجه زین‌الدین شیرازی ملقب به جمال‌الدین و متخلص به عرفی از مشاهیر و شعرای قرن دهم هجری قمری در شیراز است. عرفی در سال(923 ه. ق) در شیراز، به دنیا آمد و در خوش‌نویسی، موسیقی و شعر، تسلط کامل داشت. جمال‌الدین دو مثنوى به نام‌هاى «مجمع‌الابکار» و «فرهاد و شیرین» و رساله‌اى به نثر دربارة تصوف به نام «نفسیه» نیز نگاشته است»(شفیعی‌کدکنی، 1400: 92). یکی از عناصر غیرکلامی در غزلیات عرفی­شیرازی حرکات و حالت چهره شامل: گریه، خنده، زبان گرفتن و سایر حرکات چشم می­باشد. در میان اندام­ها، چشم­ها در انتقال احساسات بسیار مؤثرند و حالت­های چشم و ابرو و صورت، بسیاری از مفاهیم را منتقل می­کنند. لذا با توضیحات مختصر در بارة زبان بدن و ارتباطات غیرکلامی، بیشتر غزل­های عرفی­شیرازی، سرشار از توصیف موقعیت بدنی و زبان بدن است که مستقیم و غیرمستقیم به انتقال هر چه بهتر، عمیق‌تر و ادبی‌تر مفاهیم و احساسات مختلف شخصیت­ها و ایجاد ظرفیت­های بلاغی و زیباشناختی برای داستان­پردازی و ماندگاری ادبی کمک قابل توجهی کرده است. لذا هدف پژوهش حاضر، ارائة پاسخی مستدل و متقن بدین سوال است که: «مهمترین مصادیق ارتباطات غیرکلامی در غزلیات عرفی شیرازی کدامند؟» در این پژوهش تلاش می‌شود تا به شیوة توصیفی- تحلیلی به سؤال اصلی پاسخ داده شود که مضامین غیرکلامی مورد استفاده در غزلیات عرفی­شیرازی، چه مفاهیمی را در بردارند؟

 

2-1- اهمّیّت و ضرورت انجام تحقيق

انتقال پیام در بین انسان­ها به­طور معمول از طریق ارتباط و پیام صورت می­گیرد و ارتباط غیرکلامی را می­توان زبان رفتار، حال، احساس، عواطف و هیجانات نامید. در اهمّیّت ارتباط غیرکلامی بایستی اذعان داشت پنهان و آشکار کردن نشانه­های غیرکلامی بسیار دشوارتر از نشانه­های کلامی است. نشانه­های غیرکلامی گاه آن­قدر می­توانند قوی باشند که حتی پیام­های کلامی را تحت نفوذ خود قرار دهند. لذا تحقیق در بارة فرایند ارتباط غیرکلامی، به ویژه در متون ادبیات غنایی انگشت شمار است. از تعداد پژوهش­های اندکی که در این خصوص به نگارش درآمده است، نپرداختن به ارتباط غیرکلامی در غزل­های عرفی­شیرازی، که آیینة فرهنگ و سنن و بازتاب باورها، افکار، اخلاق و زیبایی­شناختی است، جای خالی پژوهش حاضر را آشکار می­سازد.

3-1- پیشینة تحقیق

در زمینة موضوع پژوهش حاضر که شامل بررسی مصادیق ارتباط غیرکلامی در غزلیات عرفی­شیرازی است، تحقیقی صورت نگرفته است. البته نویسندگان و فرهیخته­گان بسیاری، از زوایای مختلف آثار مختلف عرفی­شیرازی را بررسی کرده­اند، ولی این بررسی­ها بیشتر به­صورت ریشه­یابی و پیشینة بعضی از اشعار، عرفان و... انجام شده است. با اینحال برخی از مهمترین پژوهش‌های صورت گرفته که نحوی که با موضوع پژوهش مرتبط است، در ذیل به اجمال بررسی خواهند شد:

- عبدالله‌پور و همکاران (1402) در مقاله‌ای با عنوان: «تحلیل معناشناختی روابط غیرکلامی در غزل‌های سنایی» به این نتایج دست یافتند که اگرچه باب سخن و گفتگو با معشوق زیباروی در تاریخ ادبیات فارسی عموماً بسته است، اما روابط غیرکلامی با معشوق عتاب آلودِ قلندر در دیوان سنایی اغلب رفتاری و شناختی است. به این ترتیب این نتیجه حاصل شده است که روابط غیرکلامی در غزل های عاشقانه مبتنی بر روابط تصویری و حسی است و هر چه به سمت غزل قلندرانه پیش می رویم روابط انتزاعی تر و شناختی تر خواهد بود.

- پارسایی و عباسی (1402) در مقاله‌ای با عنوان: «بررسی و تحلیل ارتباطات غیر کلامی در شعر احمد مطر» به این نتیجه دست یافتند که احمد مطردر کاربرد ارتباطات غیر کلامی از نام آواها، زبان بدن، حرکات دست و صورت، دارایی‌ها و شرایط زمانه برای رسایی مقصود و در نهایت فضا بخشی در شعر خود به خوبی مدد جسته است.

-آزادی و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان: «نشانه‌شناسی عناصر ارتباطات غیر کلامی در رمان‌های منزل بورقیبه از ایناس العباسی و شب ناسور اثر ابراهیم حسن‌بیگی» به این نتیجه دست یافتند که ایناس العباسی در 53 مورد از عناصر ارتباطات غیر کلامی بهره برده است که بیشتر بیانگر مضامینی مانند غم و اندوه و... است. در مقابل در رمان حسن‌بیگی 120 مورد ارتباط غیر کلامی به چشم می‌خورد که مفاهیمی مانند اضطراب و دلهره و... را به مخاطب انتقال می‌دهد. در رمان هردو نویسنده، عناصر پیرازبان بیشترین کاربرد را در انتقال پیام داشته است؛ همچنین بیشترین کارکرد مورد استفادۀ آن‌ها، کارکرد جانشینی و پس از آن تکمیلی است. سایر کارکردها نیز در رمان‌ها بازتابی نداشته‌اند.

-داس زرین و همکاران (1402) در پژوهشی با عنوان: «فرایند ارتباطات غیرکلامی در مراثی خاقانی» به این نتیجه دست یافتند که فرایندهای ارتباطی غیرکلامی در مراثی خاقانی در شاخه‌های اصلی اندامی (27%)، محیطی (%23)، چهره (20%)، حرکتی (18%) و موسیقایی (12%) و اغلب متأثر از باورهای عامیانه و فرهنگی و اسطوره‌ای، سنت‌های ادبی و نیز نیازهای روحی و روانی انسان است. پیوند بین ارتباطات غیرکلامی با متن شعر به روش‌های تأکید (50%)، تکمیل (30%) و جایگزینی (20%) صورت گرفته است که موجب تقویت بار عاطفی، جانداری تصاویر شعری، تازگی و پویایی زبانی و نیز تأکید و تشخّص لحن غنایی مرثیه‌های خاقانی شده است.

-اولادی قادیکلایی و پارسایی (1400) در پژوهشی با عنوان: «تحلیل ارتباطات غیرکلامی در منظومة غنایی خسرو وشیرین» به این نتیجه دست یافتند که ظامی بااستفاده از کارکردهای غیرکلامی زبان علامات، زبان عمل و زبان اشیاء دراین منظومه فضای دراماتیک ایجاد کرده است که ازمیان این فرایندهای ارتباطی، «حرکات و اشارات اندام» و «ارتباطات چشمی»، نقش بسزایی در جریان انتقال مفاهیم و پیام‌ها ایفا می‌کنند.

-محمدنژادعالی‌زمینی و همکاران(1399)، با تحلیل مقایسه­ای «ارتباط غیرکلامی در شعر کلاسیک فارسی و عربی؛ مطالعه موردی: تحلیل زبان نگاه»، چنین بیان داشتند که کاربرد زبان در فرایند ارتباط، زبان نگاه یا ارتباط چشمی، همواره اهمیت فوق­العاده­ای داشته است. هر وقت نگاه بر تخت «سخن» نشسته است، پیام را حکیمانه رسانده و ضمن آن­که در برگیرندة یک زبان رمزی و اشارتی نیز بوده است.

1-4- روش تحقیق

پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای سعی در بررسی و ارائه پاسخی مستدل به هدف اصلی پژوهش یعنی ارتباطات غیرکلامی و کاربست انتقال پیام‌های اخلاقی و تربیتی در غزلیات عرفی شیرازی دارد.

1-5- چارچوب مفهومی، ارتباط غیرکلامی

ارتباط غیرکلامی یعنی کلیة پیام­هایی که افراد علاوه بر خود کلام، آنها را نیز مبادله نمایند، بنابراین، هر پیامی که به کمک ابزاری غیر از کلمات برای طرف مقابل ارسال می­شود، یک پیام غیرکلامی است و دانشی که مجموعة پیام­های غیرکلامی و شیوة ارسال و نحوة تأثیر آنها بر مخاطب را بررسی و تحلیل می­کند، دانش ارتباط غیرکلامی نامیده می­شود»(فرهنگی، 1402: 14). تجربة ارتباط کلامی و غیرکلامی با توجه به فرهنگ بسیار کهن ایران و پیشینة تاریخی جامعة ایران، دیرینه می­باشد. با توجه به محتوای غنی متون فارسی، می­توان انتظار داشت که دریافت پیام با کدها و رمزهای قراردادی، تنوع بسیار زیادی به وجود آورده است. یک اثر، هنری درحوزة ارتباطات انسانی است. «هنرمند رمزی را چه به صورت کلماتی در شعر، تصاویری در یک پوستر یا صحنه­ها و صداهایی در یک فیلم و غیره خلق می­کند. او از عناصر و ساختاری برای مجموعة کدها، محتوا و نحوة ارائة پیام خود استفاده می­کند و در واقع ترتیبی می­دهد که دریافت کنندة این مجموعه، نمادهای قراردادی شناخته شده را در کنار نمادهای تازه قرار گرفته به­نحوی دریافت کند که معنی مورد نظر او در ذهن گیرنده متجلی شود» (همان: 17).

كاربرد حركات غيركلامي و درك آن در قلمرو ادبيات فرهنگ‌هاي مختلف متفاوت است. اين امر به عللي بستگي دارد ازجمله: پشتوانة ايدئولوژيك افراد و نيز بافتي كه حركت در آن انجام مي‌پذيرد و بر بنياد شم زباني تجزيه و تحليل مي‌شود. همين مسئله سبب مي شود يك نشانه و حركت غيركلامي در جوامع گوناگون معاني مختلفي را به ذهن خواننده منتقل كند. يكي از تفاوت‌هاي بنياديني كه ميان علايم زبان بدن در زندگي روزمره و در آثار ادبي وجود دارد اين است كه «بر خلاف آن چه در ارتباطات انسان‌ها در زندگي واقعي رخ مي دهد و زبان بدن مي‌تواند تقويت كنندة رفتارهاي كلامي و زباني گوينده باشد» (پیز، 1402: 160). رفتار غيركلامي در ادبيات بيشتر به عنوان يك نشانه يا دال، مدلول‌هاي بسياري را در بردارد و در مواردي اين امكان وجود دارد كه حركت اندامي گفتار شخصيت را در شرايطي خاص نقض كند. به طور کلی، بر اساس نظریات اندیشمندان علم ارتباطات رفتارهای غیرکلامی، کاملاً آموختنی و اکتشافی هستند و انسان‌ها در هر مرحله از سن خود می­توانند این آموزش را ببینند و میزان نفوذ تأثیرگذاری خویش در دیگران را کنترل کنند، آن را افزایش دهند و از آن بهره ببرند (ریچموند، 1401: 72-73).

 

2- بحث و بررسی؛ مصادیق و مؤلفه­های ارتباط غیرکلامی در غزلیات عرفی­شیرازی

مصادیق و مؤلفه‌های ارتباط غیرکلامی در غزلیات عرفی‌شیرازی عبارتند از: 1-حرکات و اشارات بدن  2-ارتباط چشمی 
3- حرکات و حالات چهره.

1-2- حرکات و اشارات بدن 

1-1-2- حرکات و حالات دست

ارتباط غیرکلامی دست می­تواند جانشین حرکات و احساساتی باشد که عرفی­شیرازی از آن بهره برده است. عرفی در 138 غزل از غزلیات خود از حرکات و نشانه­های دست استفاده نموده که در ذیل به آنها اشاره می­شود.

1-1-1-2-دست شستن

در اشعار و متون ادبی برای افزایش جذابیت متن­ها و شعرها از کنایه استفاده می‌شود که باعث گیرایی سخن و متون می­شود. در واقع منظور خودشان را به صورت غیرمستقیم یا لحن ملایمی بیان می کنند. اصطلاح «دست شستن از کاری» به این معنا است که از انجام دادن آن کار ناامید شده است و دیگر نمی­خواهد آن را انجام دهد و به اصطلاح از آن کار دست شسته است. عرفی­شیرازی از واژة «دست شستن» به عنوان کارکردهای ارتباط غیرکلامی در غزلیات خود استفاده نموده است و می­گوید:

گر سلیمانی است و گر موری که در معنی گداست هر که دست از آبـرو شست او لب نانی شکست

شید صوفی طالبان کعبه را گمراه کرد نو مسلمانی درآمد فوج ایمانی شکست

(عرفی شیرازی، 1378: 116)

شاعر بیان می­دارد وقتی اصطلاح دست شستن به کار می­رود منظور و مراد ناتمام ماندن آن کار و بی­نتیجه بودن آن است که همراه با ناامیدی و سلب مسئولیت می باشد و براین باور است که سلیمان و گدا هم باشی و جامة زرق و برق دار صوفیان را بر تن داشته باشی، هنگامی که پای آبرو در میان باشد، ایمان خود را ازدست خواهی داد.

2-1-1-2-دست بر کمر زدن

یکی دیگر از نشانه­های دست، «دست به کمر زدن» می­باشد که نشانة احساس برتری و احساس محق بودن فرد و کبر و غرور است:

عشق از طلب صحبت رضــوان بود آزاد زهد است که دست هوسش در کمر اوست

(همان: 118)

عرفی نیز دست به کمر گذاشتن را نشانة برتری داشتن به کسی یا چیزی دانسته و آن را ناشایست می‌داند، همچنین این حرکت را نشانة بی­ادبی و بی­احترامی نسبت به دیگران می داند.

3-1-1-2-دست بر دامن زدن    

دست بر دامان کسی زدن در معنی «متوسل شدن و از او یاری خواستن است».عرفی­شیرازی در غزلیات خود بارها از این واژة ارتباط غیرکلامی بهره جسته است:

ساغـر ز دست مردم آزاده چون کشیم لبریز گشتــــه ایم ز خون، باده چون کشیم

ما مرد دستگیــــر کسی نیستیم، لیک دامن ز دست مردم آزاده چــون کشیم

عرفی بهشت نسیه و بـزم وصال نقد دست از عنان دولت آزاده چون کشیم

(همان: 499)

عرفی در هنگام پریشان­حالی خود به مردمان نااهل و آلوده و افسارگسیخته، توصیه می‌کند همواره دست به دامان پروردگار و پاکیزه نهادی بزنند و دست یاری به سوی او دراز کنند و به خدا متوسل شوند تا بتوانند خودشان را از منجلاب گرفتاری نجات دهند.

 

2-1-2- نشانه­های حرکت پا  

نشانه­های حرکتی پا، یکی دیگر از نشانه­های ارتباط غیرکلامی زبان بدن در غزلیات عرفی­شیرازی است که در چندین غزل مورد بررسی قرار گرفت.

1-2-1-2- نشستن و سر نهادن روی پا

سر بر پا نهادن، نشانة کارکرد غیرکلامی تعظیم کردن است و نشستن بر روی پا دیگری، رسیدن به آرامش زیاد، دست یافتن به مالی بزرگ، همراه شدن همیشگی با معشوق و در نهایت شادمانی و رضایت است. عرفی­شیرازی در غزلیات خود از این واژه استفاده نموده و می­نویسد:

چون خرامد در دلم جـان، هم چو آب زندگی سر نهد در پای سرو قــامت دلجوی او

(عرفی­شیرازی، 1378: 539)

فرصتم نیست که در پای تو جان افشانم           بس که می آیدم از دیدن بالای تو خوش

دل عرفی خبــر از ناخوشیش نیست که نیست پایدار تو خوش و پای تمنای تو خوش

(همان: 385)

به این که کعبه نمایان شود ز پا منشیــن که نیم گام جدایی هزار فرسنگ است

(همان: 67)

شاعر، سر نهادن بر روی پای معشوق سرو قامت خود را نوعی تعظیم و احترام می‌داند و معتقد است نشستن بر روی پای معشوق نهایت رضایت و شادمانی را ارمغان می آورد و بالعکس پس از دیدن معشوق نباید از پای نشست، زیرا در این صورت هزاران فرسنگ از معشوق فاصله خواهید گرفت.

  2-2-1-2- پای­کوبی

پای­کوبی کردن در ارتباط غیرکلامی غزلیات عرفی شیرازی، نوعی دست­افشانی کردن است. لذا شاعر بیان می‌دارد:

دل به دست و پای کـــوبان از حرم بگریختم وین سیه قنـــدیل را از خـاک دیر آویختم

مایة دیریــم، عرفی، عشـــوه ای در کعبه هم مدتی پارنـــج ها از پـــرده می انگیختم

(همان: 447)

در راه وفــــا کوشش و نــازان سوی مستی تا ســـــر نرود جنبش پــــا را نشناسیم

(همان: 452)

با ســاز و نــــوا باش و ببین تا چه سرودم ای آن که سنان پــای زن نعره دف توست

(همان: 120)

عرفی دست­افشانی و پای­کوبی کردن در زبان بدن را تا دست­یابی به معشوق خود دنبال می‌کند و آن را رابطه‌ای بین انسان‌ها و نیروی حقیقی معشوق می­داند، که انسان را از توجه به زمان و مشکلاتش دور می­سازد.

3-2-1-2- پای­فشردن

دهخدا، پای فشردن، یا پافشاری کردن را «نشانة ایستادگی و پایداری کردن می­داند. ابوالقاسم فردوسی در شاهنامة خود واژة پای فشردن را از کارکردهای ارتباط غیرکلامی می داند و معتقد بود که این واژه نشانه جنگ آوری، خشم و آماده شدن برای جنگ است و بیشتر در هنگان دیدن رستم به افراسیاب به این واژه تکیه می نماید»(فردوسی، 1402: 348). عرفی­شیرازی نیز در غزلیات خود از این واژة استفاده نموده و می نویسد:

پای بر یــــأس فشردم، غم امیــــد گذشت که گمـــان داشت که این درد دوایی دارد

عرفی از مهد فلک زود نکردی امیـد این قیامی است که افشردن پایی دارد

(عرفی­شیرازی، 1378: 230)

تو پــای کعبه ای آمـــاده کن که در هر گام هزار خضر به راه ســـراغ می روید

(همان: 262)

عرفی معتقد است هر انسانی برای رسیدن به معشوق باید امید را در دل خود زنده نماید و در برابر یاس و ناامیدی ایستادگی و پافشاری کند تا به سر منزل مقصود برسد و آن را داروی درد و درمان ناامیدان می­داند.

2-2- ارتباط چشمی

کارکردهای غیرکلامی ارتباط چشمی در غزلیات عرفی شیرازی می­توان به جادویی بودن چشم، عشوه گری، خشم و غضب و غم و غصه چشم اشاره نمود.

1-2-2- سحر و جادو

جادو یا سحر، یکی از واژه های ارتباط غیرکلامی نشانه های تأثیرپذیری چشم در غزلیات عرفی شیرازی به کار رفته است:

ساحری کز آستیــــن افشاند افسون ادب آتش اعجاز میرد، غمزة جــــادوی تست

  (عرفی­شیرازی، 1378: 112)

فلک نظر به که دارد که نیش غمــــزة او هزاز نــــاوک جادوفکـــــن فرو ریزد

 (همان: 249)

مستـــم دگر این بیخودی از بوی که دارم دیوانــــگی از غمـــزة جادوی که دارم

 (همان: 508)

عرفی، سحر و جادویی بودن چشم معشوق را موجب تأثیر خارق­العاده بر روی قلب و عقل عاشق می‌داند که او را دیوانه وار به سمت خود می‌کشاند و از خود بی­خود می­نماید.

2-2-2- عشوه­گری

عرفی شیرازی در ارتباط غیرکلامی تاثیرپذیری چشم به واژة عشوه گری در چندین غزل اشاره نمود و می‌گوید:

جا که مست و غمزه زن، آن عشوه آئین می رود دل می چکد، جان می دهد، سر می برد، دین می رود

(همان: 344)

دینـــم به عشـــوه ای رفت، باز آمدن مبادش نامـــوس هم عنـــان یافت، بر دودمـــان مبارک

 (همان: 420)

خوش با دل جمع آمدی، نازان به حسن خویشتن از عشوه گویا هر طرف، دل ها پریشان کرده ای

 (همان: 552)

دل بلبـــل به هر بادی هـــزاران راز می فهمد نپنــداری که ناز و عشــوة گل می کند کاری

 (همان: 461)

شاعر بر این باور است که معشوق با عشوه گری و حرکات چشم و ابرو، جان و دل، عقل و دین عاشق را به تسخیر خود در می‌آورد و او را شیفته و سرگشتة خود نموده و دل­هایشان را پریشان و افسرده می‌کند.

3-2-2- خشم و غضب

شامل ابرو گره کردن یا چین ابرو و ناگشادگی و اشاره ابرو می‌شود که عرفی شیرازی در کل غزلیات خود در 3 بیت از این واژة ارتباط غیرکلامی استفاده کرده است و معتقد است:

ما روی گرم را، دل و جــــان وقف کرده ایم این تحفه پیش ابـــروی نکشاده چون کشیم

 (عرفی­شیرازی، 1378: 499)

خوش ساعتی که می کرد، منعم ز گریه، محرم گردش به چین ابــــرو، منع از نصیحت من

 (همان: 524)

تا به خون ریزیم اشـــارت ها نمود ابروی او میل خـون ریزی خود فهمیدم از هر موی او

 (همان: 539)

عرفی معتقد است تنگدل، غمناک و محزون گشتن چشم معشوق در اثر چین و چروک ابرو، همة ناگفته­های عشق را به عاشق می فهماند و عاشق دست از افعال نابکار خود می کشد و دل و جان خود را وقف معشوق می‌نماید.

4-2-2- غم وغصه

غم و غصه، یکی دیگر از مضامین ارتباط غیرکلامی تاثیرپذیری چشم به کار رفته در غزلیات عرفی­شیرازی است که به عناوین مختلف در غزلیات شاعرجلوه نموده است.

الف) چشمة خون

    گاهی اوقات عروق خونی موجود در چشم، دچار آسیب‌دیدگی و پارگی می‌شود. در نتیجه لکة خون در سفیدی چشم نمود پیدا می‌کند و طشتی از خون مشاهده می­گردد. عرفی شیرازی از این واژة غیرکلامی در برخی از غزل‌ها بهره جسته است و می­نویسد:.

احباب گلفشـــان به لب جویبـــــار و من خونم ز دیـــــده جوشد و بر طرف جو چکد

 (همان: 201)

به یادم هرگز آن نخــــل قد موزون نمی آید که از هر دیده ام صد چشمه خون بیرون نمی آید

 (همان: 259)

خوش دل بدانم ار بچکــد خون دل ز چشم دل خون خویش می خورد، از دیــده خون چکد

دل نیست این درد فشان است و خــون چکان دردی ز درد جـــوشد و خــونی ز خون چکد

عرفی نگـــویمت بچکان خون دل ز چشــم گر ننگ صبر نیست بهــــل تا بــــرون چکد

 (عرفی­شیرازی، 1378: 322)

عرفی معتقد است از غم و اندوه درد و ناله­های سهمگین فراق و دوری عاشق، سیل و جویباری از خون از چشمانش سرازیر می شود و دیدگانش همانند صد چشمة خون می‌گردد و تا اعماق وجودش جریان می‌یابد.

ب) چشم تر

دهخدا، چشم تر را به چشمی که گریان است» معنی نموده است (دهخدا، 1388: 267). عرفی شیرازی از این واژة ارتباط غیرکلامی در تاثیرپذیری چشم می‌گوید:

گر نخــــل وفا بر ندهد چشــم تری هست تا ریشه در آب است امیــــد ثمــری هست

(همان: 127)

تا کی از گریـه توان منع دو چشم تر خویش بعد از این ما و خجالت به نصیحت گر خویش

 (همان: 398)

شاعر چشم تر معشوق از رسانيدن راحتی بعد از محنت و چشانيدن محنت در عقب راحتی كه موجب خوف و رجا است اشاره می نماید و از شدت ترس و خوف است که نمی تواند مانع اشک ریختن از چشمان خود گردد.

ج) آب چشم

    آب چشم، نیز هم سویی با چشم تر دارد و کنایه از چشم گریان و خیس است. آب چشم نیز واژه ایی است که در غزلیات عرفی شیرازی با آن برخورد نمودیم و شاعر از این واژة ارتباط غیرکلامی در نشانة تاثیرپذیری چشم بهره برده است:

کیست تا گوید به شیرین کز هوای جلوه ات آب چشم کوهکن داخل به جــــوی شیر شد

 (همان: 303)

شاعر از فراق و دوری فرهاد کوهکن نسبت به معشوقش (شیرین) از واژة غیرکلامی «آب چشم» استفاده نمود که اشک چشم فرهاد در شیر مخلوط گشته و به شیرین رسیده است تا از این طریق دوری و جدایی را به شیرین اثبات نماید.

د) چشم عشاق

حالتى است از چشم عاشق، که با بر هم زدن آن در دلربائى و عشوه گرى استفاده می گردد. عرفی شیرازی از چشم عشاق در ارتباط غیرکلامی تاثیرپذیری چشم می نویسد:

به جوش عشـــق بنـــازم که از شکاف دلم به جای قطـــرة خــون درد و داغ می ریزد

 (عرفی­شیرازی، 1378: 251)

شاعر بیان می دارد که چشم عاشق از عدم التفات است كه از لوازم استغناست و به مردمى و دلنوازى­ای كه از لوازم مستى است تعبير می شود و از عشقی که نسبت به معشوق دارد می بالد و افتخار می­کند.

3-2- حرکات و حالات چهره

چهره، «نخستین جایگاه نشان­دهندة وضعیت عاطفی افراد است و در روابط غیرکلامی میان فردی و اجتماعی نقش به­سزایی را ایفا می­کند»(فرهنگی، 1402: 27) زیرا می­توان بازخوردهای شخصی و اجتماعی کلام و پشامدهای پیرامون را در حالت­های چهره جستجو کرد. درواقع چهره پس از سخن گفتن، مهم­ترین منبع اطلاعاتی افراد است. به طور کلی در چهرة انسان، شش هیجان مختلف و اساسی به روشنی تجلی می‌کند که شامل: خشم، ترس، شادی، غم، تعجب و تنفر. «یافته­های روان­شناسان نشان می دهد که ارتباط میان تجارب هیجانی و حالات چهره، ارتباطی واقعی و بسیار اساسی است»(اثباتی، 1389: 83). در این صورت، حرکات و حالات چهره، به عنوان مهم­ترین جنبه از زبان بدن در غزلیات عرفی­شیرازی نمایان می‌شود که در ذیل به آنها اشاره خواهد شد.

 

1-3-2- ظاهر و زیبایی چهره

ظاهر و زیبایی چهره در لغت به معنی «زیبا، خوب­روی، خوش­صورت، دارای چهرة زیبا و قشنگ می­باشد» (دهخدا، 1373: ذیل خوش­چهره). زیبایی، به دو مفهوم زیبایی مادی و زیبایی معنوی تقسیم می­شود و بیشتر بر روی زیبایی معنوی تأکید می­شود، اما انسان به کسب زیبایی مادی هم تشویق می شود. زیبایی معنوی چهره با اعمالی مانند نماز و دعا حاصل می شود و زیبایی مادی و ظاهری چهره نیز به صورت طبیعی به وسیله امور مادی به دست می­آید. این واژه ها در قرآن کریم، به صورت های مختلف(مانند مصدر و اسم) به کار برده شده و زیبایی به این معنا مورد مدح و ستایش قرار گرفته است؛ مانند: «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ؛ (غاشیه/8) جمعی دیگر رخسارشان شادمان و خندان است».

عرفی شیرازی نیز از خوش­چهره بودن و روی زیبا در تعدادی از غزل‌ها و در ارتباط غیرکلامی از آن بهره برده است:

صورت حال چون شود، بر تو عیان که همچو سرو ناز تو جنبش از قلم، چهـــــره گشای راز را

 (عرفی­شیرازی، 1378: 7)

چو فـــروزی عالمی را، وه چه کم داری ز حسن چهرة زیباست، داری، قــامت رعناست، هست

 (همان: 125)

گر بمیرم بنما چهـــــره به من روز وصـــــال حسرت روی تو حیــف است که از دل برود

 (همان: 165)

بنمای رخ که چهـــــره نمی داند از نقـــــاب چشمــــی که مست گریـــة بی اختیار شد

 (همان: 321)

شاعر علاوه بر اشاره به نورانیت معنوی چهره، از واژة «چهرة زیبا» به معنای نیکویی و زیبایی ظاهری چهره نیز استفاده کرده است و معتقد است علائم چهره برخلاف ژست­ها و حالات بدن، قد و قامت، رخ نمایاندن، فرافرهنگی و از نظر ارتباطات حالت ارادی هستند:

عرفی در تعدادی دیگر از غزلیات خود از واژة یوسف­چهره بودن استفاده کرده است و می­نویسد:

بر حــــــذر بـــاش که در چه نفتد یوسف دل کاین زمان اهــل مدد را گذری بر چه نیست

 (همان: 146)

از سفر می آیی و تــــاراج عـــــزت کرده ای کاروان حسن یوسف نیز غـــارت کرده ای

(همان: 550)

همان­طور که از ابیات بالا پیداست، اساساً در بارة شرح حالت­های چهره مانند یوسف­چهره بودن معشوق اشاره دارد که به تنهایی نمونة خوبی برای چهرة زیبا و درخشان معشوق در ارتباطات غیرکلامی محسوب می­گردد.

2-3-2- خنده

از میان تمام حالات چهره، خنده یکی از ارزشمندترین و امیدوار کننده­ترین حالت­های چهرة انسانی است. خنده از نمودهای چهره‌ای غیرگفتاری و ابزار کمکی زبان بدن می­باشد. خنده می­تواند در شرایط گوناگون معانی متفاوت داشته باشد. رضایت، شادکامی و عشرت از مفاهیمی است که از خنده القا می­شود.

یکی از نیروهای محرکه در ارتباط غیرکلامی غزلیات عرفی «لبخند زدن» می باشد که در برخی از غزلیات شاعر به آن اشاره شده است:

آن خنده که دی ساغر جم داشت به خورشید بر جام جـــم و مجلس کی می کنم امشب

(عرفی­شیرازی، 1378: 33)

هر خنده دریچــــة گشاینــــدة غم است هر انتعاش نایرة قفــــل ماتــــــم است

(همان: 71)

در محبت لب خشــــک و دل تر می خندد مست مخمـــور در این تنگ شکر می خندد

اهل دل خنــــده زنانند و نمی بینـــد کس لب این جمع به آییـــن دگر می خنـــــدد

ای کلیم، آتش ایمـن، گل مقصود تو، چیست به تمنـــــای محــــال تو شجر می خندد

(همان: 227)

شاعر، خندیدن را به جام جم، امید و امیدواری و ابراز محبت متصل نموده و سخنان رضایت بخش و شاد توأم با خنده را به دریچة گشایندة غم تشبیه نموده است و معتقد است خنده بر لب داشتن، محبت ویژه ای از سوی معشوق است که بر هر آتش اهریمنی فائق می آید و آن را محو می کند.

 

3-3-2-گریه و غم

      غم توأم با گریه، حالت چهره ای خاصی ندارد. غمگینی، یأس، ناامیدی و افسردگی و گریستن با فقدان حالت خاصی در چهره نمایان می شود. عرفی شیرازی در برخی از غزلیات خود از این واژة ارتباط غیرکلامی بهره برده است:

گریه را ذوق است کانر تهمتــی باعث نشست ور نه یوسف در گریبــــان است یعقوب مرا

(عرفی­شیرازی، 1378: 11)

خاموشی من قفل نهان خانــة عشــــق است افسانــــة من گریـــة مستانة عشــق است

(همان: 65)

جهان درمردن دل، گریه و سوز است، عرفی را که گویی در عـــزای عاشق جانانه می گرید

(همان: 281)

شاعر، گریه کردن را نشان از هجران و دوری عشق می­داند که به صورت­های متفاوت در غزلیات ترسیم شده است و گاهی با رنگ سیاه همراه است و گاهی گریه کردن را به معنای ناتوانی انسان نمی‌داند، بلکه نشان دردی است که تحمل نمی شود می‌پندارد. عرفی در فراق و دوری معشوق می‌نویسد:

از هـــوس آزادم اما آن چــه دل را می گزد اشتیاق یوسفی و گریــــة یعقـــوبی است

(همان: 103)

خوش آن که حیــرتم از جلوة جمال تو باشد هجــــوم گریه ام از بــادة وصال تو باشد

(همان: 275)

گاهی به یاد سرو قدی، گریه هم خوش است تا کی ز شـــوق ســدرة طـــوبا گریستن

(همان: 521)

شاعر هجران و دوری عاشق نسبت به معشوق را دردی لاعلاج می داند که هر عاقلی را دچار ترس و وحشت می نماید و گاهی گریه های بی امانش را از روی شادی وصف ناپإیر و رسیدن به وصال معشوق می داند.

 

4-3-2- خشم

خشم، «با نگاه محکم و ثابت به منبع رنجش، اخم یا ترش­رویی و به هم فشردن دندان از کارکردهای غیرکلامی مشخص می شود. در هنگام هجوم خشم، کل بدن به هیجان در می آید». عرفی شیرازی در 5 غزل از غزلیات خود از واژة خشم استفاده نموده است:

غمگساری در لباس دشمنــــی محبـوبی است خشـــم و ناز آرایش بیرون و بزم خوبی است

(عرفی­شیرازی، 1378: 103)

به افسون می کند آلـــوده درد عافیت بخشـم بیا ای مــرگ و آزادی ببخش از ننگ افسونش

(همان: 410)

دل به خشـــم از دلبر و من گرم صلح انگیزیم دم مزن ناصـــح که طوطی بهر شکر می خرم

(همان: 503)

شاعر خشم را یکی از حالت های غیرکلامی چهره می‌داند که اثر پیام های کلامی را تقویت می‌کند. خشم در پیشانی و اندوه در چهرة معشوق را مانع درد عافیت و سلامتی می‌داند و همواره به دنبال صلح و شادی با معشوق است.

5-3-2- رنگ چهره 

1-5-3-2- سرخ­رویی یا گل رخ

یکی از مضامین رنگ چهره در ارتباط غیرکلامی، سرخ­رویی می­باشد. تقریباً هر کس با مذاکره و زبان بدن آشنا باشد، بحث زبان چهره و بیان احساسات توسط چهره را شنیده و دیده است. رنگ چهره، به دلیل ویژگی نمایشی و جنبة بصری قابل ملاحظه اش، نقش مهمی را در ارتباط غیرکلامی و افشای هیجانات ایفا می­کند. سه رنگ اصلی چهره در تعابیر شامل:

الف) زردرویی: در بافت های مختلف با معناهایی چون بیمار و ضعیف حال، ترسان و هراسان، غمناک و اندوهگین، محروم و ناامید، شرمسار و خجالت­زده و نشان عاشق راستین است.

ب) سرخ­رویی: با معنی های خشمگین، شادمان، سالم و تندرست، شرم و تشویش.

ج) سیاه­رویی: با معنی چون گناهکار و رسوا بسیار مورد نظر شاعران ما بوده است. «معمولاً رنگ زرد و سیاه و لاژوردی، از کارکردهای غیرکلامی برای توصیف هیجان­های منفی و رنگ سرخ و ارغوانی جهت توصیف و نمایش هیجان‌های مثبت به کار می رود»(شفیعی­کدکنی، 1401: 227).

 عرفی شیرازی نیز در زمینة سرخ­رویی عاشق می­نویسد:

گل گل فتــــاده پرتو رویت در انجمـــــن این بـــــزم عیش نیست، گلستان فتنه است

(عرفی­شیرازی، 1378: 101)

چون گل رخسار او، زآتــــش می برفروخت شمـع شبستان گداخت، رنگ گلستان شکست

(همان: 115)

گلـــــرخان محنت نایافت بیــــــابند مگر یک نفس چـــــاک ببینند گریبـــانی چند

 (همان: 198)

شاعر معتقد است چهرة سرخ و گل افتاده دلیل بر عیش و نوش نیست، بلکه خوش­دلی و پیروزی را برای عاشق به ارمغان می آورد و نشان دهندة شادمانی و سلامتی عاشق و معشوق می‌باشد.

2-5-3-2- زردرویی

زردرویی، در لغت به معنی «شرمسار و شرمنده بودن» می باشد»(دهخدا، 1388: 391). عرفی شیرازی بارها از واژة زردرو استفاده کرده است. لذا شاعر در غزلیات خود اینچنین بیان می‌دارد:

از فسون عافیت بر می فـــروزم روی زرد در مزاج من بخار دوزخ و افسون یکی است

(عرفی­شیرازی، 1378: 108)

کی بر اهـــل کــرم روی طلب زرد کنیم ما که از جرعـة جام کرم افروختـــــه ایم

(همان: 435)

می نوشم و گلگون شوم و بیهــــده خندم تا از غــــم دنیا رخ من زرد نــــــدانی

(همان: 563)

عرفی معتقد است انسان هایی که از خوردن می (غیرمعنوی) چهره شان گلگون می گردد و همواره در عیش و نوش و سرور و شادی بسر می برند، هرگز رنگ و رخسار زردگون خود را در برابر معشوق نمی بینند و از این عمل شرم آور دست نمی کشند.

3-5-3-2- سیاه­رویی

     سیاه­رویی «در اثر حالت رسوایی و بی­آبرویی در انسان­ها ظاهر می­گردد»(دهخدا، 1388: 255). شاعر در ارتباط با سیاه­رویی در کارکردهای غیرکلامی می­نویسد:

ای روی غم سیــــــاه که از شرم گریه ام بر پشت پا دوختــــه چشــــم سیـاه را

 (عرفی­شیرازی، 1378: 21)

عمرها شد کز جحیمـم در بهشت آورده اند وز غبار ظلمت عصیــــان سیه رویم هنوز

(همان: 378)

عرفی­شیرازی معتقد است در ارتباط غیرکلامی، سیه­رویان کسانی هستند که ظلمت و سیاهی درون­شان به بیرون سرایت نموده و آنها را سیه چهره نموده است و این روسیاهان همواره غرق در عذاب و فلاکت و عصیان هستند.

 

3- بحث و نتیجه­گیری

ارتباطات، یکی از مهم­ترین فعالیت­های بشری است که انسان را قادر می­سازد خواسته­ها و نیازهای خود را به دیگران انتقال دهد و افکار و تمایلات آنان را دریافت کند. ارتباط غیرکلامی؛ یک بخش طبیعی و ضروری ارتباط است. با نگاهمان، علاقه، تحسین، حقیقت، عشق، پذیرش، امید، اعتماد، نفرت، تحقیر و... را به دیگران منتقل می‌کنیم. ارتباط غیرکلامی با تماس چشمی، حالات بدنی و زبان تن و حرکات چهره و به طورکلی هر پیام و معنایی گفته می­شود که فرد از طریق بدن ابراز می کند. قسمت مهمی از غم موجود در غزلیات عرفی شیرازی، غم عشق است که بسیاری از حرکات بدن و ارتباطات غیرکلامی در آن نهفته است. چون وی معتقد است که جای مهر و وفا در دل غمگین است و مکیدن لب عشق را از شدت غم نشسته بر دلش می­داند. عرفی، سرشتی عاشقی دارد. عاشق حُسن است و حُسن، عشوه، و کرشمه یکی از تعابیر پربسامد غیرکلامی غزلیات شاعر می‌باشد.عرفی، شاعری است که در مصادیق حواس معنوی و امورانتزاعی افکار و اصطلاحات عرفانی را با مضامین عاشقانه درآمیخت. او در یک ضلع مثلث شعر غنایی و تعلیمی و قلندری، در کنار عطار، مولوی و سنایی جای دارد.

از طرفی، ارتباط تنگاتنگ شعر و موسیقی، موضوعی انکارناپذیر عرفی­شیرازی است که عموم اهل فرهنگ و هنر، به ویژه ادبا و موسیقی­دانان به آن باور دارند، گویی این دو هنر آسمانی، از یک جایگاه برخاسته اند تا زیبایی‌ها را به آدمی بنمایانند و ضمن تلطیف روح، او را در رسیدن به کمال و درک جمال خداوندی یاری کنند. شعر و موسيقي، زبان دل و احساس اند و بي گمان آنچه از دل خيزد لاجرم بر دل نشيند و همچنين است نثرهاي فصيح و  دلنشين. وجود آدمي از جسم خاكي و نفس افلاكي تركيب يافته است. شعر تسلّي بخش ناكامي ها و موسيقي مونس و غمخوار دوران تنهايي ها و سختي ها و بدبختي هاي بشر بوده است.

عرفی شیرازی، مضامین و مطالب گذشتگان‌ را بـه‌ طـریقه خـود بازآفرینی می‌کرد و از آنجا که به دنبال معنی بیگانه و نوگرایی بود، تصاویر و مضامین مختلف را به‌ صورت‌های مـتنوع و پیـچیده تفسیر و معنی می‌کرد و به همین دلیل ظرافت و هنجارگریزی زبانی و معنایی‌ در این‌ دوران به اوج خود رسـید. به‌ کارگیری‌ ترکیبات‌ فشرده و اضافی در اشعار عرفی، بسامد بالایی داشته و این گونه‌ ترکیبات‌ در حوزة نوآوری و خیال­پردازی، برجستگی خاص سبکی در اشـعار او بـه شمار می‌رود.

در پاسخ به سؤال اصلی پژوهش مبنی بر این­که: مصادیق اصلی ارتباط غیرکلامی غزل­های عرفی­شیرازی کدامند؟ باید گفت عرفی­شیرازی با استفاده از ظرفیت­های غیرکلامی زبان بدن، از حرکات و اشارات مختص چهره و رفتار چشمی، سر و صورت، چهره، دست و پا، کمر، عشق، نمادها و برخی صفات مختص به آنها به انتقال معنا و ترسیم فضای عاطفی پرداخته است. این نتایج نشان می­دهد؛ ارتباطات غیرکلامی در غزل­های عرفی­شیرازی، با توصیف مفاهیمی نظیر: ویژگی­های رفتاری، پرداختن به اجزاء ظاهری بدن بازتاب یافته است و کارکرد ارتباطات غیرکلامی زبان بدن در غزلیات عرفی­شیرازی کمتر از اهمیت و کارکرد ارتباطات زبانی نیست و از بین همة ارتباطات غیرکلامی در غزل­های عرفی شیرازی، مصادیق اصلی ارتباطات غیرکلامی عبارتنداز: 1-حرکات و اشارات بدن 2- ارتباط چشمی  و3- حرکات و حالات چهره.

در یک جمع بندی کلی بایستی اذعان داشت غزلیات عرفی­شیرازی از نظرسبکی در محدودة سبک هندی قرار می­گیرد؛ اما
نمی­توان او را یک شاعر تمام و کمال متعلق به سبک هندی به­شمار آورد. وی در غزلیاتش بیشتر تحت تأثیر سبک عراقی بوده و از مضامین و محتوای آن استفاده کرده است. او ازجمله شاعرانی است که از مضمون و گفتار پیشینیان دست کشیده و طریقی تازه را آغاز کرده است. در واقع جریان «تازه گویی» یا همان جریان معروف به سبک هندی بدو استواری یافته است و در میان متقدمان عصر صفوی، او موفق­ترین شاعری است که به این شیوه رسمیت بخشیده به گونه­ای که می­توان وی را از مخترعان طرز تازه دانست. حس­آمیزی، اسلوب معادله، تشبیهات دور از ذهن که از خصوصیات سبک هندی است در غزلیات وی بسامد بالایی دارد و از دیگر خصوصیات آن استفاده از قافیه­های تکراری در یک غزل، ردیف­های طولانی، ایجاز بیت­های مردف، اجتناب از اوزان نادر در غزلیات عرفی دیده می­شود. پیام های غیرکلامی در غزلیات عرفی­شیرازی، نشانه هایی برای شخصیت­آفرینی و شناسایی شخصیت، معرفی شخصیت­ها، روابط میان­فردی، موقعیت­های روانی، اثبات، زمان و فرهنگ خاص­شان هستند. یکی از عناصر غیرکلامی در غزلیات عرفی حرکات و حالت چهره شامل: گریه، خنده، زبان گرفتن و سایر حرکات چشم می­باشد. در میان اندام­ها، چشم­ها در انتقال احساسات بسیار مؤثرند و حالت های چشم و ابرو و صورت، خیلی از مفاهیم را منتقل می کنند.روابط غیرکلامی عاشقانه در غزل­های عرفی به جایگاه و قدرت معشوق و عاشق، نوع غزل و انتخاب سبک بیان روایی و غیرروایی و نیت طرفین برقرار می­شود. ارتباط غیرکلامی معشوق به صورت حسی و تصویری است. رویکرد گستردة عرفی­شیرازی به تصویرسازی از حرکات و نشانه­های رفتاری می­تواند به جلب توجه مخاطب و ایجاد زمینه­های بازاندیشی در کنش های غیرکلامی؛ بهره­گیری از معانی و مفاهیم کنش های غیرکلامی برای نمایش ریشه­های فرهنگی و اجتماعی؛ واقع­نمایی شخصیت‌ها و ترسیم کیفیت ارتباطات غیرکلامی در انتقال فضای عاطفی منجر گردد.

 

 

فهرست منابع

قرآن کریم.

آزادی، سکینه؛ شوهانی، علیرضا وشوکتی، آیت. (1401). «نشانه‌شناسی عناصر ارتباطات غیر کلامی در رمان‌های منزل بورقیبه از ایناس العباسی و شب ناسور اثر ابراهیم حسن‌بیگی». کاوش‌نامه ادبیات تطبیقی، 12(2)، 1-24.

اثباتی، بهروز. (1389). مبانی ارتباطات. تهران: ساقی.

اولادی قادیکلایی، افسانه و پارسایی، حسین. (1400). «تحلیل ارتباطات غیرکلامی در منظومة غنایی خسرو وشیرین». زبان و ادب فارسی، 13(48)، 62-99

پارسایی، محبوبه و عباسی، نسرین. (1402). «بررسی و تحلیل ارتباطات غیر کلامی در شعر احمد مطر». پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب، 5(1)، 147-168.

پیز، آلن. (1402). زبان بدن؛ ارتباط غیر کلامی: راهنمای تغییر زبان بدن. ترجمة سمیرا اباذری قره بلاغ، تهران: هورمزد.

داس زرین، جمشید؛ اسکویی، نرگس و داداشی، حسین. (1402). «فرایند ارتباطات غیرکلامی در مراثی خاقانی». پژوهشنامه ادب غنایی، 21(40)، 41-58.

دهخدا، علی اکبر. (1388). لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.

ریچموند. ویرجینیا. (1402). رفتار غیرکلامی. ترجمة فاطمه سادت موسوی، تهران: دانژه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1401). موسیقی شعر. تهران: آگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1400). شاعر آینه‌ها. تهران: آگاه.

صبوری، نرجس‌بانو و ذبیح‌نیا عمران، آسیه. (1397). «بررسی مفهوم‌سازی‌های «چشم» در غزلیات حافظ از دیدگاه شناختی». پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، 7(2)، 115-134.

عبدالله‌پور, فاطمه؛ تسلیمی، صفا؛ فلاح، علی و عرب، زهره. (1402). «تحلیل معناشناختی روابط غیرکلامی در غزل‌های سنایی». پژوهش‌نامة مکتب‌های ادبی، 7(21)، 166-184.

عرفی‌شیرازی، جمال‌الدین‌ سیدی‌. (1378). دیوان(غزلیات). به تصحیح محمد ولی‌الحق‌ انصاری، تهران: دانشگاه تهران.

فردوسي، ابوالقاسم. (1402). شاهنامة فردوسي. تهران: قطره.

فرهنگی، علی اکبر. (1402). ارتباطات انسانی. تهران: رسا.

لیتل‌جان، استفان. (1399). تئوری‌های ارتباطات انسانی. ترجمة علی رستمی، تهران: روزنه.

محسنیان‌راد، مهدی. (1399). ارتباط‌شناسی. تهران: سروش.

محمدنژاد عالی زمینی، یوسف؛ رضایی، رمضان و علی اکبری، پریناز. (1399). «تحلیل مقایسه ای ارتباط غیرکلامی در شعر کلاسیک فارسی و عربی». پژوهش‌های بین رشته‌ای ادبی، 2(4)، 274-294.

 

 

 

References

Holy Qoran

Abdollahpour, F. , Taslimi, S. , Fallah, A. , & Arab, Z. (2023). Non-Verbal Relations in Sanai’s Lyrics. Research Journal of Literacy Schools, 7(21), 166-184. [In Persian]

Azadi, S., Shohani, A., & Shokati, A. (2022). Semiotic Study of Non-Verbal Communicative Elements in the Novels of Bouraghiba House by Ines Abbasi, and Shabe Nasoor by Ibrahim Hassanbeigi. Research in Comparative Literature, 12(2), 1-24. [In Persian]

Daszarrin, J. , Oskouie, N. and Dadashi, H. (2023). The process of non-verbal communication in Khaghani’s elegies. Journal of Lyrical Literature Researches, 21(40), 41-58. [In Persian]

Dehkhoda, A. A. (2009). Dehkhoda Dictionary. Tehran: University of Tehran. [In Persian]

Esbati, B. (2010). Fundamentals of Communication. Tehran: Saghi. [In Persian]

Ferdowsi, A. (2023). Shahnameh. Tehran: Ghatreh. [In Persian]

Farhangi, A. A. (2023). Human Relations. Tehran: Rasa. [In Persian]

Littlejohn, S. (2020). Theories of Human Communication. Translated by Ali Rostami, Tehran: Rozanha. [In Persian]

Mohammad Nezhad Ali Zamini, Y. , Rezaei, R. and Ali Akbari, P. (2020). A Comparative Study of Non-Verbal Communication in Ancient Persian and Arabic Poetry. Literary Interdisciplinary Research, 2(4), 274-294. [In Persian]

Mohsenianrad, M. (2020). Communication. Tehran: Soroush. [In Persian]

Oladi Ghadikolaei, A., and Parsaei, H. (2021). Analysis of Nonverbal Communication in the Lyrical System of Khosrow and Shirin. Persian Language and Literature, 13(48), 62-99. [In Persian]

'Orfi Shirazi , J. (1999). Divan (Ghazals). Edited by Mohammad Vali-ul-Haq Ansari, Tehran: University of Tehran. [In Persian]

Parsaie, M., and Abbasi, N. (2023). A Study and Analysis of Nonverbal Communication in Ahmad Matar's Poetry. Research in Arabic Language and Literature Teaching, 5(1), 147-168. [In Persian]

Pease, A. (2023). Body Language; Nonverbal Communication: A Guide to Changing Body Language. Translated by Samira Abazari Ghareh-Bolagh, Tehran: Hoormozd. [In Persian]

Richmond. V. (2023). Nonverbal Behavior. Translated by Fatemeh Sadat Mousavi, Tehran: Danzheh.

Sabouri, N. and Zabihnia Omran, A. (2018). The Study of "Eye" Conceptualizations in Hafiz's Sonnets from a Cognitive Point of View. Journal of Literary Criticism and Rhetoric, 7(2), 115-134. [In Persian]

Shafi'i Kadkani, M.R. (1401). Poetry Music. Tehran: Agah. [In Persian]

Shafi'i Kadkani, M.R. (2021). Poet of Mirrors. Tehran: Agah. [In Persian]

---

[1]  . [e-mail]

[2]  [e-mail]

---