آموزه های مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدت وجود، عشق و عزلت

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی

مریم افشار طهرانی ¹ , علی اصغر حلبی ^{2 *} , احمد خیالی خطیبی ³

1 - دانشجوی‌دکتری،‌‌گروه‌ زبان ‌و ‌ادبیّات ‌فارسی،‌ دانشگاه‌آزاد اسلامی،‌ واحد‌ تهران مرکزی ، ‌تهران، ‌ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - استادیار ، گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی تهران مرکزی،تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/23 تاریخ پذیرش : 1403/12/15 تاریخ انتشار : 1403/11/28

کلید واژه: وحدت وجود, عشق, عزلت, مولوی, اکهارت,

چکیده مقاله :

در این پژوهش برخی از آموزه ­های مشترک مولانا و اکهارت دربارة سه مفهوم وحدت‌وجود، عشق و عزلت مورد بررسی قرار­ گرفته ­است. می­ دانیم که بنیادی ­ترین موضوع عرفان «خدا» است و تلاش عارفان برای ایجاد ارتباط معنوی بین خدا و انسان است، مولانای مسلمان ایرانی در قرن هفتم و مایستر اکهارت مسیحی در قرن سیزدهم میلادی که تقریباً با یکدیگر معاصر بودند کوشیده­ اند با زبانی شیوا به این مهم پرداخته و با نگاهی فراتاریخی و فراجغرافیایی بشریّت را در همة زمان­ ها و مکان­ ها به سوی خدا فراخوانند، هر چند که راز ناشناخته ­ماندن اکهارت به دلیل محکومیّت وی از سوی کلیسایی است که وی را متّهم به شطحیّاتی که اغلب آن­ها دربارة وحدت­ وجود­است، دانسته و آثار وی را توقیف­ کردند.

از سویی ­دیگر اساس و بنیان همة مکاتب عرفانی اعم از اسلامی و مسیحی «وحدت­ وجود» است. مولانا و اکهارت بدان عنایت ویژه ­ای داشتند و اغلب اندیشمندان از هر دوی ایشان به­ عنوان عارفان وحدت­ وجودی یاد می­ کنند. پر واضح است که عارف با قلب خویش خدا را می ­شناسد و به مدد عشق به وحدت­ می­ رسد و بریدن از خلایق و عزلت ­گزینی راهی برای عشق­ ورزیدن به خداست.

در این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است، مفاهیم عرفانی وحدت­ وجود، عشق و عزلت را در اشعار مولانا و افکار اکهارت دریافته و سپس به تبیین مهم ­ترین آموزه ­های مشترک ایشان پرداخته ­شده ­است.

چکیده انگلیسی:

This research explores the common teachings of Molavi (Rumi) and Eckhart regarding three essential concepts: pantheism, love, and seclusion. It is well-established that the central theme of mysticism is "God," and mystics strive to establish a spiritual connection between God and humankind. Molavi, the Persian Muslim mystic of the 13th century, and Meister Eckhart, the Christian mystic of the same period, both addressed this profound subject eloquently, inviting humanity across all times and places toward God through a transhistorical and trans geographical perspective. However, the relative obscurity surrounding Eckhart stems from his condemnation by the Church, which accused him of heretical statements, particularly concerning pantheism, leading to the confiscation of his works.

On the other hand, the foundation of all mystical schools—whether Islamic or Christian—is pantheism. Both Molavi and Eckhart emphasized this concept, and scholars widely regard them as pantheistic mystics. Undoubtedly, mystics connect with God through their hearts, attain unity through love, and view detachment from others and the practice of seclusion as a pathway to fostering divine love.

This study, based on a descriptive-analytical method, investigates the mystical concepts of pantheism, love, and seclusion in Molavi’s poetry and Eckhart’s thoughts, presenting their most significant shared teachings.

منابع و مأخذ:

کتاب ها قران کریم. (1385) ، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، تهران: جمهوری
بحرانی، اشکان. (1389) .آینه¬های نیستی (الهیّات سلبی در آثار مولانا و مایستر اکهارت). مقدمه: کاکایی، قاسم. تهران: علم
حلبی، علی اصغر. (1375). تأثیر قرآن و حدیث در ادبیّات فارسی. چاپ چهارم، تهران: اساطیر
حلبی، علی اصغر. (1392). تاریخ تصوّف و عرفان. تهران: زوّار
زرین کوب، عبدالحسین. (1374) .آشنایی با نقد ادبی. چاپ سوم، تهران: سخن
زمانی، کریم. (1383). میناگر عشق ( شرح موضوعی مثنوی معنوی، مولانا جلال الدین محمد بلخی). چاپ دوم، تهران: نشرنی
فانینگ، استیون. (۱۳۸۴). عارفان مسیحی. مترجم: فریدالدین رادمهر، تهران: نیلوفر
کاپلستون، فردریک چارلز. (1388). تاریخ فلسفه. مترجم: سیّدجلال¬الدین مجتبوی، ج 1: یونان و روم، چاپ ششم، تهران: علمی وفرهنگی
کاکایی، قاسم. (1391). وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت.چاپ پنجم، تهران: هرمس
لاهیجی، شمس الدين محمد. (۱۳90). مفاتیح الاعجاز في شرح گلشن راز. مصحّح: محمدرضا برزگر- عفت (خالقی) کرباسی، چاپ نهم، تهران: زوار. مولوی، جلال الدّین محمد. (1376). مثنوی معنوی. تصحیح رینولدالین نیکلسون، تهران: ققنوس
مقاله‌ها احمدتوبي، مظاهر. (1383). معناي ظاهري و باطني قران در نظر مولوی و کتاب مقدّس در آرای اکهارت. مقالات و بررسی ها، دوره سی وهفتم، صص 172 – 161
احمدتوبي، مظاهر. (1396). انقطاع: طریق بازگشت نَفْس به اتحاد دوباره با ذات الهی از نظر مایستر اکهارت. مجلة ادیان و عرفان، سال پنجاهم، شمارة دوم، صص 200-179
بهجت، حمیده. (1379) .عرفان مسیحی در آلمان (قرن 13 و 14 میلادی). نشریه: مدرّس علوم انسانی شمارة شانزدهم، صص16-1
تابانفرد، عباس – رسمی، سکینه. (1399). تحلیل هیجان مثبت «عشق عرفاني» در مثنوی¬معنوی با رويکرد مثبت¬گرا. متن¬پژوهی ادبی، سال بیست¬وچهارم، شمارة هشتادوپنجم، صص 112-69
توران، امداد. (1389). ازانقطاع تا فنا در اندیشة اکهارت. مجلة هفت¬آسمان، شمارة چهل وششم، هفت آسمان، دورة دوازدهم، صص 34-7
خدادادی، محمد- کهدویی، محمدکاظم. (1391). تجلّی نظریۀ وحدت وجود در اشعار عمان سامانی با نگاهی به آرای شمس تبریزی و مولوی. مطالعات عرفانی شمارة شانزدهم،صص 138-107
رویتر. جیمز. ای. (1383). دگرگونی انسان در نظر ابن¬عربی و اکهارت. مترجم: محمد هادی ملّازاده، فصلنامة علمی - ترویجی دانشگاه قم ، سال ششم ، شمارة اوّل، صص180-153
صادقی، معصومه. (1397). وحدت و کثرت ادیان با رویکرد عرفانی در مثنوي مولوي. فصلنامه عرفان اسلامی، سال چهاردهم، شمارة پنجاه¬وششم، صص 341-326
قبادی کیا، علی- بهنام فر، محمد. (1395) . تأمّلی در تمامی یا ناتمامی مثنوی مولوی. نشريّة ادب و زبان، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر كرمان، سال نوزدهم، شماره سی ونهم، صص 188-165
قنبری، بخشعلی. (1386). راههای رابطه انسان با خدا از نظر ترزا و مولوی. نیمسال نامه تخصصی پژوهشنامه ادیان، سال اوّل، شماره اوّل، صص167-139
کاکایی، قاسم - بحرانی، اشکان. (1390). فنای صفاتی از دیدگاه مولانا و مایستر اکهارت. مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال چهل¬وسوم، شمارة پیاپی 2/86 ، صص 176-147
کاکایی، قاسم. (1380). وحدت وجود : تجربه، تعبیر، تمثیل. فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره دوم، شماره چهارم، صص 112-79
کاکایی، قاسم. (1386). نیستی و کارکرد آن در مباحث الهیّات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت. نامه حکمت، سال پنجم، شماره دوم، صص66-39
نظری، ماه. (1395). بيان وحدت شگردهاي تمثيلي در مثنوي معنوي. فصل نامه تحقيقات تعليمی و غنايی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شماره پياپی: سي ام، صص168-151

متن کامل:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره61/ زمستان1403

 

 

 

 

 

 

 

 Common teachings of Molavi and Eckhart about Pantheism,

Love and Seclusion¹

 

Maryam Afshartehrani²

PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Ali-Asghar Halabi³(Corresponding Author)

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Ahmad Khayali Khatibi⁴

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 1403/09/23       Accepted: 1403/12/15

 

Abstract

This research explores the common teachings of Molavi (Rumi) and Eckhart regarding three essential concepts: pantheism, love, and seclusion. It is well-established that the central theme of mysticism is "God," and mystics strive to establish a spiritual connection between God and humankind. Molavi, the Persian Muslim mystic of the 13th century, and Meister Eckhart, the Christian mystic of the same period, both addressed this profound subject eloquently, inviting humanity across all times and places toward God through a transhistorical and trans geographical perspective. However, the relative obscurity surrounding Eckhart stems from his condemnation by the Church, which accused him of heretical statements, particularly concerning pantheism, leading to the confiscation of his works.

On the other hand, the foundation of all mystical schools—whether Islamic or Christian—is pantheism. Both Molavi and Eckhart emphasized this concept, and scholars widely regard them as pantheistic mystics. Undoubtedly, mystics connect with God through their hearts, attain unity through love, and view detachment from others and the practice of seclusion as a pathway to fostering divine love.

This study, based on a descriptive-analytical method, investigates the mystical concepts of pantheism, love, and seclusion in Molavi’s poetry and Eckhart’s thoughts, presenting their most significant shared teachings.

Keywords: Pantheism, Love, Seclusion, Molavi, Eckhart

Extended Abstract

The fundamental theme of mysticism is "God," and mystics strive to establish a spiritual connection between God and humankind. Molavi, the Persian Muslim mystic of the 13th century, and Meister Eckhart, the Christian mystic of the same period, were nearly contemporaries. Both sought to address this profound subject in an eloquent manner, inviting humanity across all times and places toward God through a transhistorical and trans-geographical perspective.

On the other hand, pantheism serves as the foundation of all mystical schools, whether Islamic or Christian. Both Molavi and Eckhart emphasized this concept, and scholars widely regard them as pantheistic mystics. Mystics experience God through the heart, attain unity through love, and view detachment from worldly affairs and seclusion as a means of fostering divine love.

This study aims to examine the mystical concepts of pantheism, love, and seclusion from the perspective of these two esteemed mystics. The findings suggest that their mystical essence outweighs their philosophical inclinations. The titles "Molavi" (for Jalal al-Din Muhammad Balkhi) and "Meister" (for Eckhart) further reinforce their status as spiritual guides, similar to the concept of a Sheikh or master in Christian mysticism. In essence, Molavi and Eckhart serve as the luminous voices of mysticism, which focuses on understanding various dimensions of human existence and achieving divine and universal knowledge through self-awareness. Listening to their teachings may provide meaningful insights for the modern world.

Keywords: Pantheism, Love, Seclusion, Molavi, Eckhart

 

The statistical population and sample size of the works under consideration in this study (Molavi’s work and Eckhart’s work) are as follows:

The complete text of the six books of Masnavi Ma’navi by Molavi, based on the corrected edition by Reynold Nicholson, and the complete text of the Parisian Questions by Meister Eckhart, originally in German, with this study using the English translation of the book. (MASTER ECKHART, PARISIAN QUESTIONS AND PROLOGUES, Translated with an Introduction and Notes by ARMAND A. MAURER, C.S.B., PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES, TORONTO, CANADA)

This study follows a descriptive-analytical method, utilizing library-based resources. The research focuses on textual units such as words, phrases, verses, and expressions, treating them as "data" to be analyzed. After thoroughly examining these data, their scope and contextual boundaries are determined. The shared mystical teachings of Molavi and Eckhart regarding pantheism, love, and seclusion are then interpreted and categorized.

Findings indicate that pantheism forms the core of all mystical traditions, and mystics throughout history have sought to maintain the divine connection between God and humanity. As a key concept in theoretical mysticism, pantheism holds significant importance in both Eastern and Western mystical traditions. While its interpretations vary widely—and sometimes contradict each other—scholars generally agree that both Molavi and Eckhart belong to the pantheistic school of thought, regarding existence as a unified whole.

The simplest definition of it is as follows: God is everything, and everything is God. God is the whole, and the whole is God. God is the world, and the world is God. Existence is one, and that one is only God, while all else is merely manifestations and reflections of that sacred existence.

Pantheism and related concepts such as non-existence, non-existence within existence, annihilation, detachment, devotion, severance, renunciation, non-attachment, cutting worldly ties, and abandonment are often placed within the same semantic category. Since it requires a language beyond philosophy and rational thought and belongs to the realm of "the science of secrets," mystics sometimes encounter paradoxical expressions when attempting to explain it. These two great mystics, too, are no exception to this rule.

Conversely, the mystic perceives themselves as nothing in the face of God's greatness. The essence of this notion is that existence is exclusive to God, and everything beyond Him is merely His manifestation and reflection. In other words, God is absolute existence.

Based on this definition, it can be said that the intensity and perfection of His being lead to a "love" for manifestation and appearance. Likewise, when humans attain knowledge of God, they develop "love" for Him. In reality, the God of religions is a God who can be loved and with whom one can find intimacy—the very God who bestows both blessings and trials upon His servants.

The God of mystics is a beloved and cherished one. Molavi and Eckhart believe that “Whoever is parted from their own source, Will long to return to the union's course”. In other words, human beings were initially united with God, but for certain reasons, they became separated from this primordial unity and the realm of meaning. This separation led to numerous spiritual and psychological afflictions:

Since they cut me from the reed bed,

My cries have made both men and women shed.

To heal this wound and return to one's true origin, one must attain knowledge and recognition of God. This awareness is only achieved through the arduous and indescribable path of love for the supreme truth—God:

Whatever I speak to unveil love’s art,

When love appears, words fall apart.

Loving God means directing one’s entire attention toward Him, sometimes even withdrawing from oneself and from creation. In the language of mystics, this is referred to as “embracing seclusion.”

Seclusion, the act of withdrawing from conversation, seeking solitude, and embracing detachment and isolation, allows one to constantly remember the eternal and everlasting Beloved by stepping away from humanity and retreating to a quiet corner. Various mystical texts offer numerous definitions of seclusion, all sharing the belief that cutting ties with creation is a path to God.

Ultimately, the profound mystical concepts of pantheism, love, and seclusion are deeply intertwined and inseparable. The appeal of exploring the shared teachings of Molavi and Eckhart lies in their many commonalities, which enable a transhistorical and trans-geographical dialogue. Both are pantheistic mystics, yet love resonates far more powerfully in Rumi’s vision, while Eckhart regards detachment—seclusion and disconnection—as the highest virtue. Rumi and Eckhart are eloquent voices of mysticism, and heeding their precious teachings can provide a meaningful guide for living better amidst the alienation of the present age.

 

 

 

 

 

 

 

آموزه­های مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدت وجود، عشق و عزلت⁵

مریم افشار طهرانی⁶

دانشجوی‌ دکتری،‌‌ گروه ‌زبان ‌و‌ ادبیات‌ فارسی،‌ واحد‌ تهران مرکزی،‌ دانشگاه ‌آزاد ‌اسلامی، ‌تهران، ‌ایران.

علی‌اصغر حلبی⁷(نویسندة مسئول)

استادیار‌‌ گروه ‌زبان ‌و‌ ادبیات‌ فارسی،‌ واحد‌ تهران مرکزی،‌ دانشگاه ‌آزاد ‌اسلامی، ‌تهران، ‌ایران. 

احمد خیالی خطیبی⁸

استادیار‌‌ گروه ‌زبان ‌و‌ ادبیات‌ فارسی،‌ واحد‌ تهران مرکزی،‌ دانشگاه ‌آزاد ‌اسلامی، ‌تهران، ایران.

تاریخ دریافت: 1403/09/23 تاریخ پذیرش: 1403/12/15

 

چکیده   

در این پژوهش برخی از آموزه­های مشترک مولانا و اکهارت دربارة سه مفهوم وحدت‌وجود، عشق و عزلت مورد بررسی قرار­ گرفته ­است. می­دانیم که بنیادی­ترین موضوع عرفان «خدا» است و تلاش عارفان برای ایجاد ارتباط معنوی بین خدا و انسان است، مولانای مسلمان ایرانی در قرن هفتم و مایستر اکهارت مسیحی در قرن سیزدهم میلادی که تقریباً با یکدیگر معاصر بودند کوشیده­اند با زبانی شیوا به این مهم پرداخته و با نگاهی فراتاریخی و فراجغرافیایی بشریّت را در همة زمان­ها و مکان­ها به سوی خدا فراخوانند، هر چند که راز ناشناخته ­ماندن اکهارت به دلیل محکومیّت وی از سوی کلیسایی است که وی را متّهم به شطحیّاتی که اغلب آن­ها دربارة وحدت­وجود­است، دانسته و آثار وی را توقیف­ کردند.

    از سویی ­دیگر اساس و بنیان همة مکاتب عرفانی اعم از اسلامی و مسیحی «وحدت­وجود» است. مولانا و اکهارت بدان عنایت ویژه­ای داشتند و اغلب اندیشمندان از هر دوی ایشان به­عنوان عارفان وحدت­وجودی یاد می­کنند. پر واضح است که عارف با قلب خویش خدا را می­شناسد و به مدد عشق به وحدت­ می­رسد و بریدن از خلایق و عزلت ­گزینی راهی برای عشق­ ورزیدن به خداست.

    در این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است، مفاهیم عرفانی وحدت­وجود، عشق و عزلت را در اشعار مولانا و افکار اکهارت دریافته و سپس به تبیین مهم­ترین آموزه­های مشترک ایشان پرداخته ­شده ­است.

واژه‌های کلیدی: وحدت­وجود، عشق، عزلت، مولوی، اکهارت

 

1. مقدمه

این پژوهش سعی­دارد مفاهیم عرفانی «وحدت­وجود»، «عشق» و «عزلت» را از دیدگاه دو عارف گرانقدر یعنی مولانا و مايستر اكهارت مورد بررسی قرار ­دهد. پیش از ورود به بحث اصلی، باید گفت چرا از ایشان به ­عنوان عارف یاد ­می­شود؟ می­دانیم که فیلسوف از راه تعقّل، اندیشه و استدلال به خدا می­رسد و عارف از راه دل و کشف­ و شهود؛ در یک تقسیم­بندی علمی و کلّی باید گفت که پس از قرون وسطی «الهی­دانان» به دو دسته تقسیم ­می­شوند: گروهی بر باور «بفهم تا ایمان بیاوری» هستند که همان فلاسفه هستند و گروهی دیگر اعتقاد به این جمله دارند: «ایمان بیاور تا بفهمی»، اینها همان عرفا هستند. با توجّه به یافته­های پژوهش وزنة عارف ­بودن ایشان بر فیلسوف ­بودن غالب است. (پای استدلالیان چوبین بود)؛ تا جایی که لقب «مولوی» برای جلال­الدّین محمّد بلخی و «مایستر» برای اکهارت به معنای مرشد، شیخ، بزرگ، پیشوا در عرفان مسیحی تأیید کنندة این مسئله است. در واقع مولوی و اکهارت، زبان روشن عرفانند، عرفانی که تکیه­اش بر شناخت ابعاد مختلف آدمی است و از این خودشناسی به معرفت خدا و جهان نیز دست می­یابد. پس گوش­سپردن به سخنان این دو، شاید بتواند راهگشای مناسبی برای عصر حاضر باشد.

 

1-1. بیان مسئله

وحدت­وجود، عشق و عزلت مفاهیمی هستند که در آثار مولوی به ویژه شش دفتر مثنوی و اندیشه­های اکهارت پربسامد هستند البتّه می­دانیم که ترجمان زبان عرفان به دلیل اکتشافی و شخصی ­بودن که نقطة مقابل اکتسابی و عمومی­ بودن است، گاهی روشن نیست و گاهی معادل­های معنایی دارد. در این پژوهش با توجّه به این اصل، برای رسیدن به وحدت­وجود از مفاهیمی نظیر اتّحاد، عدم، فنا، نیستی، وارستگی و نظایر آن هم بهره گرفته­ایم. دربارة عشق می­توان ­گفت گاهی آن را مقابل عقل جزئی قرارداده، در برخی موارد معادل محبّت و گاهی اتّحاد و یگانگی عاشق و معشوق است. باتوجّه به مطالعات انجام­شده، عزلت را می­توان مترادف تبتّل، خلوت، انقطاع و مفاهیمی از این قبیل دانست هم­چنین عزلت از نظر معنایی هم­ردیف «خلوت» است هر چند اندیشمندانی هستند که بین این دو واژه تفاوت قائل­شده­اند.

    در نهایت باید ­گفت: بین اندیشه­های مولانای شرقی و افکار مایستر «مرشد» غربی شباهت­هایی نهفته ­است که غور در آنها ما را وارد دنیایی از عرفان می­نماید که روح سرگشتة انسان امروزی را سیراب ­نموده و به سرمنزل مقصود هدایت ­می­نماید. باتوجّه به روش تحقیق این پژوهش که توصیفی- تحلیلی است، ابتدا ابیات، عبارات، کلام، تفاسیر مربوط به آن­ها را یافته، داده­ها را گردآوری نموده؛ سپس با توجّه به موضوع پژوهش طبقه­بندی کردیم که در این بخش مفاهیم مشابه نیز در آن گنجانده ­شده ­است و در نهایت پس از تحلیل یافته­ها و تعیین محدودة کار، به بررسی بارزترین آموزه­های مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدت­وجود، عشق و عزلت همراه با شاهد مثال پرداخته­شده­است.

 

2-1. پیشینة پژوهش

پژوهش‌هایی که مستقیم به بررسی سه مولفة یاد شده در عنوان مقاله و در تطبیق با شخص مولانا و اکهارت باشد؛ زیاد نیست. با این وجود به ذکر نمونه‌هایی می‌پردازیم: کتاب «آینه‌های نیستی: الهیات سلبی در آثار مولانا و مایستر اکهارت» به قلم اشکان بحرانی، اولين اثر مقايسه­اي در مورد الهيات سلبي مولانا و مايستر اكهارت است. در این کتاب به «الهیات سلبی» به عنوان یکی از مهم‌ترین رویکردهای مطرح در الهیات جدید توجه شده و نگارنده سعی داشته پس از ارائة تعریفی از این مقوله و احصای بن مایه‌های آن، استعاره‌های اصلی نگرش سلبی را طرح و سیر تاریخی رویکرد سلبی را در الهیات اسلامی و مسیحی مرور نماید. وی سپس با تمرکز بر آثار «مولانا جلال‌الدین رومی» و «مایستر اکهارت» به ابعاد هستی شناختی، معرفت ‌شناختی و زبان ‌شناختی الهیات سلبی و همچنین پیامدهای این رویکرد و تأثیرات آن بر دیگر آموزه‌های اساسی الهیاتی در آثار آنان پرداخته است و در جمع‌بندی نهایی به تأثیر سلبی گروی بر آموزه‌های اساسی مولانا واکهارت پرداخته شده است و به ثمرات توجه به الهیات سلبی و برکات روی آوری به اندیشه‌های سلبی این دو تن در زندگی امروز نیز اشاراتی شده است اما پژوهش پیش رو با توجه به مفاهیم وحدت وجود، عشق و عزلت مقایسه­ای بین مثنوی مولانا و رسالة پاریسی مایستر اکهارت انجام داده که بسیار محدودتر از کتاب «آینه­های نیستی» است و آنچه که در ادبیات تطبیقی از اهمیت به سزایی برخوردار است بیان وجوه اشتراکات و افتراقات می‌باشد. اشکان بحرانی و قاسم کاکایی (1388) در مقالة «همانستی نفس و الوهیت از دیدگاه مولانا و اکهارت» که به مضمونی کلیدی در بعد وجود شناختی می پردازند. باید گفت که در این مقاله الهیات سلبی به منزله رویکردی پر رونق در الهیات عرفانی و در الهیات جدید است. ابتدا مقصود از تعبیر «همانستی خدا و نفس» مطرح و پس از طرح و تشریح جنبة غیر مخلوق نفس، سه رویکرد عمدة مولانا و اکهارت در خصوص امکان همانستی یعنی «امکان همانستی ذات نفس و ذات خدا»، «تباین خدا و نفس» و «همانستی در عین اختلاف» بررسی می‌شوند. در انتها نیز در خصوص امکان رسیدن به نظر نهایی مولانا و اکهارت دربارة امکان همانستی خدا و نفس مطالبی ارائه می‌شود. تفاوت عمده‌ای که با پژوهش پیش‌رو دارد در این است که موضوع همانستی به تعبیر بنده دربارة وحدت وجود است در حالی که در این مقاله علاوه بر وحدت وجود به دو کلید واژة دیگر هم پرداخته شده است. همچنین قاسم کاکایی (1386) در مقالة ««نیستی» و کارکرد آن در مباحث الهیات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت» به یکی از تفاوت‌های مهم «فیلسوف» و «عارف» می‌پردازد و اولی را در جست‌وجوی معرفت در باب «هستی» و وجود می‌داند و دومی را در پی وصول به «نیستی» و عدم. در این مقاله معنای نیستی از دیدگاه دو عارف بزرگ شرق و غرب، مولوی و اکهارت که همزمان بودند روشن شده و به بررسی رابطة این دیدگاه با نظریة وحدت وجود و نیز بررسی تاثیر آن در پیدایش یک نوع الهیات سلبی، پرداخته وتفاوت آن با این مقاله در این است که کتاب­های مثنوی وسؤالات پاریسی چگونه به مفهوم نیستی پرداخته است. فرشته ندری ابیانه و محمد ابراهیم ترکمانی (1395) در مقالة «بررسی نظریة وحدت وجود و مبانی آن از نظر جلال الدین رومی وارستگی از دیدگاه اکهارت و مولوی» ضمن بررسی مبانی وحدت وجود، نمونه‌هایی از ابیات مولوی در این زمینه را تحلیل کرده و مبانی و وحدت وجود را با استناد بر مبانی دینی به گونه‌ای بیان کردند که منطبق بر اصل توحید باشد. در این مقاله از نظر مولانا عشق آدمی را به وحدت وجود می‌رساند و در آموزه‌های اکهارت این وارستگی است که منجر به وحدت وجود می‌گردد. در حالی که اندیشه‌هایی چون حلول و اتحاد، کفرآمیز است اما وحدت وجود عین توحید است.

    پژوهش‌های متعددی هم به تطبیق آثار این دو عارف با شعرا و عرفای دیگر پرداخته‌اند. از جمله: قاسم کاکایی در کتاب «وحدت وجود به‌روایت ابن­عربی و مایستراکهارت»، به بررسی و مقایسة اندیشه­های عرفانی ابن عربی و اکهارت می­پردازد. همچنین در مقاله‌ای به عنوان «بررسی تطبیقی اتهام فنا علیه عین‌القضات همدانی و مایستر اکهارت» از فاطمه کیایی (1394)؛ «مبانی نظری «فنا» از نظر امام خمینی قدس سره و مایستر اکهارت» از محمد مهدی گرجیان و ابوعلی عبدالقادر محمدی (1399)؛ «بی‌اعتنایی به احکام و شعایر عبادی: اتهامی علیه مایستر اکهارت» از فاطمه کیایی (1394)؛ «فلسفه و معرفت به خدا به روایت مایستر اکهارت» از مهدی منفرد و محمد مهدی عبدالعلی نژاد (1399)؛ «تبیین نسبت بین خدا و ذات الهی با مخلوقات، مبتنی بر وجوه تمایز میان دو مفهوم خدا و الوهیت در اندیشۀ اکهارت» از عباس یزدانی، محمدعلی دهقان تفتی (1398)؛ «حال سرمدی از نظرگاه مایستر اکهارت و اکهارت تولی» از هادی وکیلی، مرضیه کسرائی‌فر (1398)؛ «تحلیل چرایی بدعت آمیز بودن جنبش بگین‌ها در مسیحیت» از فاطمه کیائی (1396)؛ «انقطاع: طریق بازگشت نَفْس به اتحاد دوباره با ذات الهی از نظر مایستر اکهارت» از مظاهر احمد توبی (1396)؛ «مطالعة تطبیقی «وحدت وجود» در نگاه ابن‌عربی و ماستراکهارت آلمانی» از کامبیز صفیئی (1395)؛ «خداشناسی اکهارت» فاطمه کیایی (1394)؛ «تاثیر نگرش وحدت وجودی مآبانۀ مولانا جلال الدین بلخی در آثار یونس امره مقاله» از حکیمه دبیران، منظر سلطانی و فاطمه حیدری (1399) و پژوهش‌های متعدد دیگر. پژوهش پیش رو از این که تطبیق میان اندیشه­­های مولوی و اکهارت دربارة مفاهیم وحدت­ وجود، عشق و عزلت در مثنوي و سؤالات پاریسی است؛ بکر و نوآورانه است.

3-1. روش و مفاهیم نظری پژوهش

این پژوهش سعی­دارد با توجه به دو اثر از این دو عارف گران­مایه؛ «مثنوی معنوی» مولانا و «سؤالات پاریسی» اکهارت سه مفهوم عمیق و مهم عرفانی «وحدت ­وجود»، «عشق» و «عزلت» را مورد بررسی قراردهد. روش کار در این پژوهش بر مبناهای مختلف عبارتند از: (الف) بر مبنای هدف، توصیفی- تحلیلی و بیان مهم‌ترین محورها و توصیف و تحلیل یافته‌ها در مثنوی مولوی و سوالات پاریسی اکهارت در باب وحدت وجود، عشق و عزلت. (ب) بر مبنای پیشینة پژوهش، توسعه‌ای ترویجی است یعنی این تحقیق در ادامة پژوهش‌های تطبیقی پیرامون موضوعات مطرح شده؛ صورت گرفته است. (پ) بر مبنای روش گردآوری داده‌ها نیز اسنادی یا کتاب‌خانه‌ای بوده و با مراجعه به منابع و مآخذ نوشتاری اعم از کتاب، مقاله و پایان‌نامه تدوین شده است. پس از پردازش و مشخص ­شدن محدودة کار و تحلیل محتوا، وجوه اشتراک و افتراق یافته­ها را دربارة سه مفهوم وحدت­وجود، عشق، عزلت در مثنوی معنوی و سؤالات پاریسی یافته و به تفسیر داده­ها پرداخته ­شد.

 

1-4. مبانی نظری

1-4-1. وحدت­ وجود

«بحث وحدت­ وجود در عرفان­های شرق وغرب بسیار مهم است وحدت [Pantheism = Oneness] در لغت یگانگی است و در اصطلاح اعتقاد به این اصل است که همة موجودات عالم اصل و منشأ واحدی دارند، و آن وجود با هستی است.» (حلبی،1392 :284 – 282)

 

2-4-1. عشق

«عشق از مسائل بنیادین عرفان و تصوّف اسلامی است، چندان که بدون در نظر گرفتن آن، عرفان و حکمت متعالیه قابل فهم نیست. البته عشق از مقولاتی است که تعریفش به ذات، نامیسّر است و کُنهش در غایب خفا و پوشیدگی است.» (زمانی، 1383: 432)

 

3-4-1. عزلت

«بعضی از محقّقان، خلوت و عزلت را مرادف هم دانسته­اند و بعضی نیز میان آن دو فرق نهاده­اند و گفته­اند که خلوت، تنهاشدن از اغیار است و عزلت، تنها شدن از خود و مشاهده حضرت معشوق. با این معنی مرتبة عزلت بالاتر از خلوت است. چنان­که یکی از عارفان گوید: خلوت، صفت اهل صفوت است و عزلت از نشانه­های وصلت.» (زمانی،1383: 639)

 

4-4-1. مولوی

«مولانا به سال604 ه.ق. به روزگار سلطنت سلطان محمّدخوارزمشاه (فت،617ه.ق.) که قلمرو سلطنت او از کوه­های اورال تا خلیج فارس و از فرات تا سند گسترش ­داشت، دیده ­به­­ جهان­ گشود. خاندان او از چند نسل پیش، در بلخ سکونت گزیده ­بودند. بلخ در آن روزگار جزو خاک ایران بود و مولانا هم به زبان فارسی سخن­ می­گفت.» (حلبی، 1375: 157) «وی در نزد ایرانیان و بیش­تر صاحب نظران جهان، درمقام عارفی بزرگ، شاعری نامدار، فیلسوفی تیزبین و انسانی کامل شناخته ­شده و هریک از وجوه شخصیّتش شایسته هزاران تمجید و اعجاب است. جایگاه او در جهان شعر و شاعری چنان رفیع است که گروهی او را بزرگ­ترین شاعر جهان می­دانند و دسته­ای بزرگ­ترین شاعر ایرانش می­خوانند و جمعی وی را یکی از چهار یا پنج تن شاعران بزرگ ایران می­شمارند.

    ملاّی رومی در میان بزرگان ادب فارسی پرکارترین شاعر است و آثار متعدّدی از خود به­ یادگار­ گذاشته ­است، از جمله مثنوی معنوی که معروف­ترین مثنوی زبان فارسی است و مطلق عنوان مثنوی را ویژة خود ساخته­ است.» (نیکلسون، 1376، یادداشت ناشر) آثار او عبارتند از: مثنوی معنوی، غزلیّات شمس تبریزی، رباعیّات، فیه­مافیه، مکاتیب، مجالس سبعه.

 

5-4-1. اکهارت  Meister Eckhart

فریدریک کاپلستون  Frederick Copleston در بیان شرح­حال وی چنین نوشته­است: «مایستراکهارت در حدود سال ۱۲۶۰ در هوخهای  Hochheim ، نزدیک گوتا  Goth، متولّدشد. او مطالعات خود را با ورود به فرقة دومینیکی آغازکرد و بعداً در [دانشگاه] پاریس به تدریس پرداخت. پس از این­که پیشوای روحانی ساکسونی  Saxony و بعداً «نایب کل»  Vicar-General این فرقه شد، در سال ۱۳۱۱ به پاریس بازگشت و تا سال ۱۳۱۴ در دانشگاه پاریس تدریس­کرد. او از پاریس به کلن Cologne رفت و اسقف اعظم آن شهر بود و در سال ۱۳۲۶ پژوهش در آموزة اکهارت را سامان داد. اکهارت به منصب پاپ توسل جُست؛ امّا در سال ۱۳۲۹، دو سال پس از مرگش، پاب يوهانس بیست­ودوم  Papst Johannes XXII، بیست­وهشت قضیة برگرفته از نوشته­های لاتیني اخير او را محکوم­کرد.» (کاپلستون، 1388: 214) «در سال (١٣٢٧یا اوایل سال ١٣٢٨) احتمالاً در آوِیْنِیُوْن، Avignon از دنیا رفت او به پدر عرفان آلمانی مشهورشده­است؛ زیرا همۀ آن­چـه مخـتص تعـالیم عارفان آلمانی است و آن را از سنّت رایج حیات باطنی در جامعۀ مسیحی ممتـاز می­کنـد، از تعالیم وی نشأت ­می­گیرد.» (احمدتوبی، 1396: 180)

    «بیش­تر آثار اکهارت به زبان­های آلمانی و لاتین نوشته ­شده ­است. نوشته­های لاتين او شامل تزها (احکام)، سؤال­ها، موعظه­ها و تفاسير و آثار آلمانی او شامل سه رساله و ۱۵۰ موعظه است که در اصالت پنجاه موعظه از این تعداد تردید وجوددارد.» (بهجت، 11:1379) «اکثر آثار باقی­مانده از اکهارت به لاتین، تفسیر به ­حساب ­می­آیند و مواعظ متعدّد لاتینی و آلمانی او مبتنی بر نصوص کتاب مقدّس است.» (احمدتوبی، 162:1383)

 

2. پردازش تحلیلی موضوع

می­دانیم که «خدا اساسی ترین موضوع عرفان است. از این­ رو، تمام کوشش عارفان در جهت ایجاد رابطه با او صورت­ می­گیرد. در طول تاریخ و در سنّت­های عرفانی مختلف راه­های گوناگونی برای ایجاد رابطه انسان با خدا پیشنهاد شده ­است. در دو سنّت بزرگ عرفانی مسیحیّت و اسلام نیز عارفان در این زمینه هم نظریه ­پردازی ­کرده و هم راه­هایی در عمل پیموده­اند. هر چند که این راه­ها دارای مشابهت­هایی هستند که امکان تطبيق آن­ها را فراهم­ می­آورد، امّا اختلافاتی نیز دارند که به مبانی رویکرد آن­ها به رابطة انسان و خدا برمی­گردد. خدا در مسیحیّت، در قالب عیسی وارد جریان تاریخی بشریّت می­شود و با تجسّد خود نحوة دیگری از رابطه را رقم ­می­زند. بدیهی است که چنین خدایی با خدای متعالی و نامحدود اسلام قابل مقایسه نخواهدبود. با این ­وجود در هر دو سنّت، خدا جنبة تشخّص دارد و همین امر موجب آن شده ­است که بتوان میان آن­ها مقایسه و تطبیق به­عمل­آورد.» (قنبری، 1386: 139) و از میان این مقایسه به مفاهیمی مشترک دست­یافت.

 

2-1. آموزه­های مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدت­وجود

«وحدت­وجود» از اندیشه­های اساسی عرفان نظری است و در عرفان­های شرقی و غربی اهمیّت خاص و شایانی دارد و دارای تعاریف بی­شمار و گاهی متناقض است. تعاریف گسترده­ای برای وحدت­ وجود در نظر گرفته­اند. باتوجّه به گفته­های «بحرانی» در کتاب «آینه­های نیستی»، وحدت­وجود و مفاهیمی نظیر نیستی، نیستی در هستی، فنا، وارستگی و مواردی از این قبیل که مربوط به «الهیّات تنزیهی» است گاهی در یک ردیف معنایی قرارگرفته­اند و «از ذات ناشناختنی و ناگفتنی خدا با تعابیری استعاری نظیر تهيا، واحه، عدم یا نیستی و بی­نام یاد می­شود.» (کاکایی و بحرانی، 1390: 147) همة مولوی ­پژوهان بر این باورند که مولانا از حیث مشرب، وحدت­وجودی است و نوع وحدتی که به آن رسیده نه از نوع عددی، نوعی و جنسی بلکه وحدتی حقیقی با تجربة عشق است.

    مولانا اثر بزرگ خود «مثنوی» را دکّان وحدت می­نامد: مثنوی ما دکّان وحدت است و تناقضات صوری را به مدد نیروی وحدت از میان ­بر­ می­دارد.

مثنــویِّ مــا دکــانِ وحــدت است

غیر واحـد هر چـــه بینی آن بُت است

(دفتر ششم، 1528)

    «خلاصه­ کردن اندیشه­های اندیشمندی چون اکهارت در یک یا چند اصل تا حدودِ زیادی ساده­انگاری است، ولی شواهد بسیاری وجود دارد که یک مفهوم کلّی بر سراسر آثار وی حاکم می­باشد که سایر نظریّاتش کمابیش زیر مجموعة آنند و مفهوم وحدت است. یکی از محقّقان بر این باور است که در سه دین ابراهیمیِ یهود، مسیحیّت و اسلام، شواهد عارفان آن­ها بالصّراحه به سود دوگانه ­انگاری است، ولی کمابیش گرایش­های وحدت­وجودی نیز در هر سه دین مشهود است و در این میان اکهارت بیش از همه چنین گرایشی از خود نشان­ می­دهد تا به آن حد که بعضی او را پانته­ایست مطلق خوانده­اند؛ اما از سوی دیگر، هیچ کس نیز به اندازة او تمایز بین حق و خلق و خدا و بشر را بیان ­نکرده ­است. او همواره بر این اعتقاد بود چرا كه مخلوق في­نفسه هيچ و عدمِ صرف است در حالی که خدا وجود محض و کلّ وجود است.» (کاکایی،59:1391-58)

 

2-1-1. شطحیّات «تناقض­گویی» در عرفان و به­ویژه در «وحدت­وجود»

«اصولاً وحدت­وجود نظریه­ای فلسفی و یا حدّاقل برخاسته از عقل نیست، بلکه جهان­بینی حیرت و بیان اجتماع ضدّین و نقیضین است که با تعابیر فلسفی سازگار نیست و زبانی غیر از زبان فلسفه را می­طلبد.» (کاکایی،1380: 78)

    مولانا و اکهارت دارای شطحیّاتی هستند که معترف­اند برای توجیه کاستی­های زبان در بیان وحدت­وجود باید از زبان تمثیل، تشبیه و استعاره استفاده­کنیم .به بیانی جزئی­تر، مولانا برهان الهیّاتی را نه هدف می­داند و نه وسیلة اصلی و در دیباچة دفتر پنجم چنین فرموده که «پس گاهی ممکن است به فراخور حال خود یا مخاطب در جایی مطلبی معارض با مطلب دیگری بگوید.» بنابر اعتقاد اکهارت: «زبان محصول حیات ناسوتی ما است و برای بیان حقایق معنوی و لاهوتی، تناسب­ندارد.» (کاکایی،1380 :82) درجایی دیگر چنین آمده که «اکهارت عمداً شطحیّات و تمثیل­های غیرمتعارف را همراه با زبان و منطقی نو به­کارمی­برد تا خواننده را هوشیارسازد.» (کاکایی،1391: 39)

 

2-1-2. «وحدت­وجود» معادل «اتّحاد»

در پاره­ای از توضیحات این دو عارف سترگ، مفهوم وحدت­وجود دقیقاً معادل «اتّحاد» آمده ­است. مولانا ابیات فراوانی دربارة این مفهوم سروده، مانند:

اتّحـــاد یـــار بـــا یــاران خوشست	پــای مَعنی گیـــر، صورت سرکش است
صورت سرکش، گـدازان کن بـه رنـج	تـا ببینی، زیـــر او وحـدت چـــوگنـج

(دفتر اوّل،683-682)

    هم­چنین در این ابیات نیز از وحدت­وجود «اتّحاد» سخن­ به ­میان ­آمده ­است:

گر دو عـالم پُــر شود سرمست یـار	جملـه یک باشند و آن، یک نیست خوار
ایـن ز بسیـاری نیــابــد خـواری­ای	خـوار که بـود؟ تــن پرستــی نـاری­ای

(دفتر ششم ۶3۳-۶۳۲)

    «اکهارت وحدت نوع انسان با خداوند که در مفاهیم افلاطونی نیز آمده­ است، را به‌معنای نفی خویشتن و خالی‌شدن از تصوّرات اشتباه در مورد خدا برای اتّحاد با او می‌داند.» (فانینگ، 1384: 208) گرچه «اکهارت در برخی از فقرات از آثار خود، هم آثار ِلاتین و هم آثارِ آلمانی، بی­محابا سخن از وحدت می­گوید و اتّحاد را پس­می­زند: «خداوندِ ما، عیسی مسیح، از پدر خود استدعا ­می­کند که با او و در او یکی شویم و نه این که صرفاً با او متّحدباشیم.» (بحرانی، 1389: 205) در واقع ­می­توان­ گفت مفهوم «وحدت­وجود معادل اتّحاد» در آثار اکهارت امری نسبی است.

 

2-1-3. مبتنی بر وحدت­بودن اصل هستی

«از نظر مولانا، اصل هستی، مبتنی بر وحدت است و ظهور کثرات، جنبة اعتباري و نمودي دارد و این موضوع به مناسبت­ها و در جاهاي مختلف مثنوي آمده­است.» (صادقی، 1397: 340) «اکهارت در رساله­ای اذعان­ می­کند که: «انسان خدا را در یک می­بیند و کسی که خدا را خواهدیافت، باید یکی باشد.» (رویتر، 1383: 176)

 

2-1-4. نيستي در هستي 

«نيستي مركبي است كه [انسان را] به سوي هستي مطلق مي‌كشاند.» (کاکایی، 1386: 42)

خـوش بُــراقي گشــت خنـگِ نيستي

ســــوي هستــي آردت گـــر نيستي

(دفتر چهارم، 4555)

    «يعني همين «نيستي در هستي» و فناي­في­الله آيين و دين مولاناست و وي را به «هستي در نيستي» و بقاي­بالله مي‌رساند.» (کاکایی، 1386: 42)

هالك آمد پيشِ وجهش هست و نيـست

هستي اندر نيــستي خود طُرفه­اي ­است

(دفتر سوم، 4662)  

    «اکهارت برای نشان ­دادن نیستی خلق، فرمولی دارد که به­شكل (خدا + خلق = خدا) در موارد متعدّد بیان ­می­دارد. همه چیز به­علاوه خدا چیزی بیش­تر از خدا به­تنهایی نیست. اگر کسی خدا را همراه با همه چیزهای دیگر داشته ­باشد بیش­تر از آن زمانی که فقط خدا را داراست، نخواهدبود.» (کاکایی،1380: 69)

 

2-1-5. موجودات از خدا نشأت­ مي­گيرند يا از عدم؟

«جواب مولانا و اكهارت اين است كه هم اين و هم آن. بي­رنگي اساس رنگ و مطلق اصل مقيّد است و بي­رنگ و بي­تقيّد و بي­تعيّن را به يك معنا مي­توان عدم ناميد كه موطن اصلي ماست كه از آن جا نشأت­گرفته­ايم.

    اكهارت پس از آن تحليل كه «نيستي» را خدا و در خدا مي­داند ديدگاه خود را در اين زمينه چنين بيان ­مي­كند: يكي از انديشمندان مي­گويد همة مخلوقات به حالت عدم در خدا موجودند. خدا در وجود خود همة مخلوقات را دربردارد.كه همان سخن مولاناست كه بي­رنگي اصول رنگ­هاست و بي­صورتي اصل همة صورت­هاست. پس مي­توان­گفت كه اين «نيستيِ هستي بخش» در واقع اصل همة هستي­هاست.» (کاکایی، 1386: 49)

 

2-1-6. «وحدت­وجود» و «وحدت­شهود»

«وحدت­وجود چه به مفهوم آفاقی و چه به مفهوم انفسی، به معنای یکی ­بودن (وحدت­وجود) و یا یکی ­دیدن (وحدت­شهود) است... وحدت­وجود به نحوة شناخت و ادراک عارف از هستی بازمی­گردد. او در حال محو و فنا وحدت را شهود می­کند و شهود خود را نیز عین واقع می­داند.» (همان،1391: 373) در دیدگاه عرفانی، وجود یکی است و غیر از آن، همة ­پدیده­ها نمودی از آن وجود هستند:

ما عــدمهـــاییم و هستــی­هــای مــا	تـو وجــــود مطلقـی فـــانی­نمــــا
ما همـــــه شیـــران ولی شیـر عَلَــم	حمله­مــان از بـــاد بـــاشد دم بــدم
بـــادِ مـــا و بـــودِ مــــا از داد تست	هستـی مــا جملـــه از از ایجاد تست

 (دفتر اوّل،604-602)

    «مولانا معتقد است تا مراتب تعیّن و حدود كثرت را كه منشأ امتياز است در هم نريزي به وحدت كه آسايشگاه جان و روان است نخواهي­رسيد. سالك با وجود اختلاف روش­ها و آيين­ها بايد بر همة آن­ها عبوركند و به كمال هر طريقه متحقّق شود تا به سرمنزل وحدت برسد.» (نظری، 1395: 156-155)

    «اکهارت با تعجّب می­گوید: هنگامی که خدای پدر حقایق را ایجادکرد، مرا نیز ایجاد کرد و من همراه تمام مخلوقات صادرشدم، ولی هنوز در خدای پدر باقی­ماندم. او نكتة خود را با توجّه ­دادن به این نکته نشان ­می­دهد که چگونه همین کلماتی که او در حال سخن­ گفتن با آن­هاست، در او باقی­می­مانند، حتّی وقتی به جانب شنوندگانش صادرمی­شوند. فاکس  (Fax)این «باقی­ماندن در» را به عنوان «توصیف اکهارت از نظریة معتبر و روی ­هم­ رفته، درست آیین همه در خدایی می­داند... که همه چیز در خدا و خدا در همه چیز است.» (رویتر، 1383: 163-162)

 

2-1-7. قلبي كه به وارستگي و نيستي رسيده­باشد هيچ دعا و مسئلتي ندارد.

«اكهارت صراحتاً اعلام­مي­كند قلبي كه به وارستگي و نيستي رسيده­باشد هيچ دعا و مسئلتي ندارد مولانا نيز در بحث دعا كلمات بلندي دارد. از ديدگاه وي اولياي خدا رويكردهاي مختلفي به دعا داشته­اند ليكن در مرحله­اي از وارستگي و ترك اراده و در مرحلة تفويض و تسليم، گروهي از اوليا را مي­شناسد كه هم­زبان اكهارتند.» (کاکایی، 1386: 56)

قــوم ديگــــر مي­شنــــاسم ز اوليــا	كـــه دهانـشــان بستــه­بـــاشد از دعـا
از رضـــا كـــه هست رامِ آن كــــرام	جُستـــنِ دفعِ قضـاشـان شـــد حــرام
در قضا ذوقــي همــي­بيننــــد خاص	كُفــرشـــان آيـــد طلب­كـردن خلاص

(دفتر سوم، 1882-1880)

 

 

 

 

 

2-1-8. وحدت­وجود و خانة دل

«به عقیدة مولوی و اکهارت وقتی خانة دل از غیر خدا خالی­شود، خدا که تابه­حال از آن خارج ­شده بود، دوباره در انسان وارد می­شود، در او سکونت­ می­کند و در او زندگی خواهد کرد؛ لذا نه حلاّج و نه بایزید، بلکه خدایی که در آن دو ساکن بود و زندگی ­می­کرد «اناالحق» و «سبحانی ما أعظم شأنی» گفت.» (لاهیجی، ۱۳90: ۲۶۹)

 

2-1-9. وحدت­وجود و قرب نوافل

مولانا حدیث قرب نوافل را بارها در جهت بیان اندیشه­های عرفانی خود به ­کار برده ­است. بنا به آ­ن­چه از حدیث قرب نوافل گفته­شد، در اثر این قرب حق با اسم باطن خویش در این جهان متجلّی­می­شود.

مولوی «می­دانست که او [خدا] را از طریق تفکّر، از طریق عقل و از طریق علم عادی که ضد را به ضد می­شناسد نمی­توان­ شناخت، امّا باز می­دانست که او را می­توان به نور باطن مشاهده ­کرد. می­دانست که ورطه­ای عبورناپذیر وی را از او جدا می­دارد، امّا نیز می­دانست که قرب فرایض و نوافل می­توانست او را محبوب الله سازد و در چنان حال رهایی از خودی ممکن بود وی را مشمول اشارت بی­يَسْمَع وَ بِى يُبْصِر که مأخوذ از فحوای یک حدیث قدسی بود سازد و گوش و چشم وی را تجلّی­گاه او نماید.» (زرین­کوب، 1374: 300)

این نكـردی تـــو که من کــردم یقیـن	ای صفــاتت در صفـــاتِ مــا دَفیــن
تــو دریـــن مُستَعمَلی نـــه عامـــلی	زآنکــه محمـــولِ منــی نــه حامـلی
مـــا رَمَیـــتَ إذ رَمَیــتَ گشتــــه­ای	خویشتــن در موج چـون کف هشته­ای
لا شــدی پهلـــویِ إلا خانــــه­گیــر	این عَجَب کــه هـم اسیــری هم امیـر

(دفتر چهارم، 2948-2945)

    «اکهارت نیز در جای­جایِ سخنش مضامینی را بیان ­می­دارد که با حدیث قرب نوافل بسیار نزدیک است. از جمله می­گوید: چشمی که من با آن خدا را می­بینم، همان چشمی است که خدا مرا با آن می­بیند چشم من و چشم خدا یک چشم، یک علم و یک محبّت است. نفس به سوی خدا پیش­ می­رود به­جایی ­می­رسد که همواره با خدا باقی­خواهد ماند. در آن­جا دیگر نه از امور مادّی یاد می­کند و نه از خودش. در آن­جا نفس در خدا حل­ شده ­است و خدا در نفس. در آن­جا هر چه را نفس انجام­می­دهد در خدا انجام­می­دهد.» (کاکایی،1391: 354)

 

2-1-10. قوس نزول و قوس صعود

«براساس نظر علمای الهی، عرفا و اهالی تصوّف، نفس ناطقة ملکوتی و لطیفة روح انسانی در آغاز وجودش ذاتاً مجرّد است و به سیر و سفر است کمالی و پیمودن قوس نزول از عالم نورانی مفارقات به جهان ظلمانی خاک فرودآمده و به بدن انسانی تعلّق گرفته ­است؛ برای اين­که به مقام كامل انسانی يا انسان كامل كه «كَون جامع» و اشرف مخلوقات است برسد، باز با پیمودن قوس صعود به مرجع اصلی باز می­گردد كه «انّا لله و انّا الیه راجعون» لذا كلّ مثنوی به نوعی تفسیری ازاين آيه است؛ يعنی با قوس نزولی، از حکايت نی آغاز و به قوس صعودی، يعنی سرگذشت برادر كوچک­تر در داستان شهزادگان ختم­می­شود.» (قبادی­کیا و بهنامفر، 1395 :183-182) همین مسئله در نظام فکری اکهارت نیز وجود دارد: «اتّحاد و یا وحدت بین دو شیء تنها در جایی رخ ­می­دهد که یکی از در عین، از وجود یا عین خویش فراتر رفته یا تهی ­شود و یا آن را ترک ­گوید. این امر یا در تجلّی خدا در قوس نزول رخ­ می­دهد که آن­جا مرتبة خلق و ساحت ظهور است و یا در فنا و در قوس صعود حاصل­ می­شود که آن­جا مرتبة حق است و ساحت بطون حق و خلق در هر دو ساحت حضور دارند. اگر خدا را «وجود» بدانیم نفس «نیستی» است و اگر نفس را «موجود» بدانیم، خدا به این معنی، موجود نیست. اکهارت از دو فنا و یا دو وحدت سخن می­گوید که متناظر با همان وحدت در قوس نزول و وحدت در قوس صعود است: «هم­چنان­که او در من فانی­می­شود من نیز در او فانی­می­گردم.» (کاکایی،1391: 300)

 

 

2-1-11. وحدت­وجود و توحید افعالی

«در آثار مولانا به موارد معدودی برمی­خوریم که هم­چون اکهارت به رهایی از ساحت صفات و نیل به ساحت ذات اشاره­ می­کند در واقع مولانا در ابیاتی اشاره به توحید افعالی دارد «چنگ»، «نی» و «شطرنج» به­خوبی آن را تبیین ­می­نماید و شاید معادل مناسبی برای ترک اراده از دیدگاه اکهارت باشد.» (کاکایی، بحرانی، 1390: 158)

ما چـو چنـــگیم و تــو زخمـــه می­زنی	زاری از مــا نــی، تـــو زاری می­کنی
ما چـــــو ناییم و نــوا در مـــا ز تست	ما چو کوهیــم و صدا در مــا ز تست
مـــا چو شطرنجیــم انـدر برد و مـات	برد و مات ما ز توست ای خوش صفات

(دفتر اوّل، 600-598)

«توحيد افعالي و فناي ارادة بشر در ارادة حق را اكهارت بازباني ديگر بيان ­مي­كند: ارادة كامل و حقيقي تنها زماني مي­تواند وجود داشته ­باشد كـه مـا، بـه­ كلّـي، در ارادة خدا ذوب ­شده ­باشيم و ديگر واجد ارادة خود نباشيم. هر چه قدر كـسي ايـن چنين باشد، در خدا بيش­تر ريشه­دارد.» (کاکایی، بحرانی، 1390: 157)

 

 2-1-12. وحدت­وجود و مرگ اختياري

در اسلام و مسیحیّت بر مرگ ارادی تأکید شده­ است: «يعني همان­طور كه معصوم فرمود: مُوتُوا قَبلَ اَن تمُوتُوا (بميريد قبل از آن كه بميريد) مولانا و اكهارت عاشق­وار مرگ اختياري را مي­طلبند» (کاکایی،1386: 63)

 

2-2. عشق

«عرفا راز آفرینش و سرّ وجود را در کلمه «عشق» خلاصه ­می­کنند و عشق را مبنای آفرینش و وجود می­دانند. باید دانست که عشق نتیجة ادراک و معرفت و حاصل علم و ادراک و معرفت و احاطة آن به حسن و جمال، عشق پیدا­ آید.» (کی­منش،1366: 710)

 

2-2-1. اتّحاد عاشق و معشوق

«مولانا می­گوید عشق نه تنها فاصلة عاشق و معشوق را پُر می­کند بلکه عاشق در معشوق فانی ­می­شود و با او متّحد می­گردد. این مطلب را در حکایتی لطیف که از بیت (۱۹۹۹) دفتر پنجم آغاز می­شود تبیین ­کرده ­است.» (زمانی، 1383 :442-441)

گفت مجنـون: مـن نمی­تــرسم ز نیـش	صبـر مـــن، از کوهِ سنگین هست بیش
مَنبَلــم بـــی زخـم نـــاسايــد تنــم	عــاشقــم، بر زخــــم­هـا بــــرمی­تنم
لیــک از لیــلی وجــود مــن پُـرست	این صدف، پُـر از صفــاتِ آن دُر است

(دفتر پنجم ۲۰۱۹-۲۰۱۵)

    «مایستر اکهارت در ارتباط با اتّحاد عاشق و معشوق می­گوید در نظام­های دینی، عشق به خداوند، ضرورتاً یک تجربة فكری است و در عرفان یک تجربة احساسی شدید از وحدت است که به طور ناگسستنی با ابراز این عشق در همة اعمال زندگی بستگی­دارد و سپس می­گوید: اگر من خود را به خدا برسانم و در ذات او با او یکی شوم، دیگر اختلافی بین ما باقی­نمی­ماند و از راه شناختن خدا او را به درون خود می­آورم و با عشق ­ورزیدن به او در او حلول ­می­کنم.» (تابانفرد، رسمی، 1399: 88)

 

2-2-2- دوسویه­بودن عشق

«مولانا بر این باور است که «حق­تعالی با خود نرد عشق می­بازد، عشق موجودات، انعکاس عشق اوست و هم­چنان­که او عاشق خود است، آفرینش نیز بر وی عشق می­ورزند. در عین این­که عشـق نسبتی میان هر دو و هر یک به اعتباری عاشق است و به لحاظ دیگر معشوق.» (خدادادی، کهدویی، 1391 : 113) اکهارت نیز دربارة دوسویه ­بودن عشق، چنین می­گوید: «اگر می­خواهی خدا از آن تو باشد باید تو از آن خدا باشی، درست همان­طور که زبان یا دست من [از آن من است.] بنابراین من می­توانم با او هر آن­چه را می­خواهم انجام ­دهم... در آن­ صورت، خدا آغاز و انجام همة فعّالیّت­های تو خواهد بود...کسی که در همة امور چیزی جز خدا را در نظر نداشته ­باشد و به چیزی جز خدا محبّت نورزد، خدا هم الوهیّت (divintiny) خویش را به او می­دهد.» (کاکایی،1391: 356)

 

2-2-3. نیستی «وحدت­وجود» و عشق

از مولانا سخن در باب این مقوله فراوان است در این­جا تنها به دو بیت بسنده می­شود:

مطربِ عشق اين زنـــد وقتِ سمـــاع	بندگـــي بنـد و خداونـــدي صُداع
پس چـــه باشد عشق؟ درياي عـــدم	درشكستــــه عقل را آن­جا قــــدم

(دفتر سوم، 4722-4721)

     به قول اكهارت: «وارستگي محض [نیستی، وحدت­وجود] نه فوق خود چيزي را مي­بيند و نه دون خود؛ نه تمنّاي كرنش دارد و نه تمناي استعلا؛ نه مي­خواهد فروتر باشد و نه فراتر... نه مي­خواهد اين باشد و نه آن. مي­خواهد عدم محض باشد. آن­چه رسيدن به اين مقام نيستي را ميسّرمي­سازد عشق است.» (کاکایی،1386: 60) با اندکی تأمّل درمی­یابیم که گویی اکهارت این ابیات را شرح و تفسیرگرده­است.

 

2-3. عزلت

باتوجّه به مطالعات انجام ­شده، عزلت را می­توان مترادف تبتّل، انقطاع و مفاهیمی از این قبیل دانست هم­چنین عزلت از نظر معنایی هم­ردیف «خلوت» است هر چند اندیشمندانی هستند که بین این دو واژه تفاوت قائل ­شده­اند.

    مولانا و اکهارت از آن جایی که «عزلت، انقطاع، وارستگی وتبتّل» را یکی از راه­های رسیدن به خدا می­دانند در اصل مفهوم با یکدیگر اشتراک دارند امّا در نهایت بایدگفت که عزلت­گزینی یکی از اصطلاحات عرفانی بسیار رایج در اسلام است و مولانا آن را به عنوان یک اصل تلقّی می­نماید امّا در عرفان آلمانی نزد بهترین پیروان این عرفان و حتّی در دیرها به معنای گوشه ­گرفتن از دنیا و فرار از آن نبوده­ است. بنابراین آن­چه که از نظر اکهارت مهم می­نماید، رهایی درونی و آزادی از تعلّقات دنیوی است.

    «اکهارت انقطاع را عالی­ترین فضیلت می­داند و انقطاع از مخلوقات را گاهی معادل انزواطلبي يا عزلت­گزيني در نظر نمی­گیرد و آن را به معناي ترك پيوند قلبي با همه چيز دانسته وبر این باور است که وقتي خود را ترك ­گفتيم در واقع همه چيز را ترك­ گفتـه‌ايـم.» (توران، 1389: 10)

    سخن از آموزه­های مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدت­وجود، عشق و عزلت فراوان است وبه لحاظ رعایت اختصار ناگزیریم سخن را به­پایان­ بریم.

 

3. نتیجه­گیری

با توجّه به مطالعات انجام ­شده، اساس و بنیان همة مکاتب عرفانی «وحدت­وجود» است و عارفان هماره در سراسر تاریخ کوشیده­اند تا ارتباط بین خدا و انسان را حفظ­ نمایند. «وحدت­وجود» از اندیشه­های اساسی عرفان نظری است و در عرفان­های شرقی و غربی اهمیّت خاص و شایانی دارد و دارای تعاریف بی­شمار و گاهی متناقض است. اغلب اندیشمندان اتّفاق نظر دارند که مولانای ایرانی و اکهارت آلمانی در زمرة عارفان وحدت‌وجودی هستند و اصل هستی را مبتنی بر وحدت می­دانند.

    ساده­ترین تعریف آن چنین است: خدا همه چیز است و همه چیز خدا، خدا کل است و کل خدا، خدا جهان است و جهان خدا، وجود یکی است و آن تنها خداست و بقیّه، مظاهر و تجلیّات آن وجود مقدّس هستند. وحدت­وجود و مفاهیمی نظیر نیستی، نیستی در هستی، فنا، وارستگی، تبتّل، انقطاع، وارستگی، عدم تعلّق، قطع­علایق، فنا، ترک مواردی از این قبیل گاهی در یک ردیف معنایی قرارگرفته­اند و چون زبانی غیر از فلسفه و تعقل را می­طلبد و مربوط به «علم اسرار» است، گاهی عرفا در تبیین مسئله با شطحیّات مواجه می­شوند و این دو عارف سترگ نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

    از سویی دیگر، عارف در برابر عظمت خدا، خود را هیچ می­پندارد، مقصود چنین است که هستی در ذات خدا منحصر است و فراتر از خدا هر چه هست، تنها نمود و تجلّی او است. یعنی خداوند، هستی محض است. با توجّه به همین تعریف، می­توان گفت که شدّت و کمال هستی او موجب «عشق» به ظهور و تجلّی می­گردد و انسان اگر به خدا معرفت ­پیدا کند به او «عشق» می­ورزد. در واقع خدای ادیان، خدایی است که می­توان به او عشق­ورزید و با او اُنس­گرفت، همان خدایی که به بندگانش نعمت و نقمت می­بخشد. خدای عرفا خدایی محبوب و دوست‌داشتنی است. مولانا و اکهارت بر این باورند که «هر کسی کاو دورماند از اصل خویش/ بازجوید روزگار وصل خویش» به­عبارتی دیگر انسان در ابتدا با خدای خود دارای وحدت بود و بنابر دلایلی از این وحدت اوّلیه و عالم معنا جداگشت، این جدایی منجر به آفات عدیدة روحی و روانی گشت «از نیستان تا مرا ببریده­اند/ از نفیرم مرد و زن نالیده­اند» برای جبران این آسیب و بازگشت به اصل خویش باید به معرفت و شناخت خدا دست­یافت و این معرفت از وادی پرفراز و نشیب و ناگفتنی عشق به حقیقت برتر یعنی خدا حاصل­ می­گردد «هر چه گویم عشق را شرح و بیان / چون به عشق آیم خجل گردم از آن»‌‌، عشق­ورزیدن به خدا یعنی تمام توجّه خویش را به وی معطوف­داشتن وگاهی از خود و خلق بریدن و به تعبیر عرفا«گوشة عزلت ­گزیدن» است. مفهوم «عزلت» یا گوشه­گیری، ترک صحبت، خلوت، انقطاع و انزوا است که با کناره­گیری از آدمیان و کنج خلوت گزیدن می­توان همیشه به یاد معشوق ازلی و ابدی بود. البتّه در کتاب­های گوناگون عرفانی، تعاریف بسیاری دربارة عزلت دیده ­می­شود و همگی بر این باورند که بریدن از خلایق راهی برای رسیدن به خداست.

    در نهایت می­توان گفت مفاهیم عمیق عرفانی وحدت­وجود، عشق و عزلت را در اغلب موارد نمی­توان تفکیک ­کرد و درهم­تنیده و منسجم هستند و دلایلی که بررسی آموزه­های مشترک مولانا و اکهارت را مطلوب و خواستنی می­نماید، وجود اشتراکات فراوانی است که امکان گفت­وگوی فراتاریخی و فراجغرافیایی ایشان را فراهم­ می­نماید، هردوی ایشان از عارفان وحدت­وجودی هستند امّا عشق از منظر مولانا بسیار پربسامدتر است تا اکهارت و وارستگی« عزلت، انقطاع» از نظر اکهارت عالی­ترین فضیلت در نظر گرفته ­شده ­است. مولوی و اکهارت، زبان روشن عرفانند و گوش ­جان ­سپردن به آموزه­های گرانقدر ایشان، می­تواند راهگشای مناسبی برای بهترزیستن در غربت عصر حاضر باشد.

 

منابع و مآخذ

قرآن مجید.

احمدتوبي، مظاهر. (1383). معناي ظاهري و باطني قران در نظر مولوی و کتاب مقدّس در آرای اکهارت. مقالات و بررسی­ها، دورة سی­وهفتم، صص 172 – 161

احمدتوبي، مظاهر. (1396). انقطاع: طریق بازگشت نَفْس به اتحاد دوباره با ذات الهی از نظر مایستر اکهارت. مجلة ادیان و عرفان، سال پنجاهم، شمارة دوم، صص 200-179

بهجت، حمیده. (1379) .عرفان مسیحی در آلمان (قرن 13 و 14 میلادی). نشریه: مدرّس علوم انسانی شمارة شانزدهم، صص16-1 

بحرانی، اشکان. (1389) .آینه­های نیستی (الهیّات سلبی در آثار مولانا و مایستر اکهارت). مقدمه: کاکایی، قاسم. تهران: علم.

تابانفرد، عباس – رسمی، سکینه. (1399). تحلیل هیجان مثبت «عشق عرفاني» در مثنوی­معنوی با رويکرد مثبت­گرا. متن­پژوهی ادبی، سال بیست­وچهارم، شمارة هشتادوپنجم، صص 112-69

توران، امداد. (1389). ازانقطاع تا فنا در اندیشة اکهارت. مجلة هفت­آسمان، شمارة چهل­وششم، هفت آسمان، دورة دوازدهم، صص 34-7

حلبی، علی اصغر. (1375). تأثیر قرآن و حدیث در ادبیّات فارسی. چاپ چهارم، تهران: اساطیر.

حلبی، علی­اصغر. (1392). تاریخ تصوّف و عرفان. تهران: زوّار.

خدادادی، محمد- کهدویی، محمدکاظم. (1391). تجلّی نظریۀ وحدت وجود در اشعار عمان سامانی با نگاهی به آرای شمس تبریزی و مولوی. مطالعات عرفانی شمارة شانزدهم،صص 138-107

رویتر. جیمز. ای. (1383). دگرگونی انسان در نظر ابن­عربی و اکهارت. مترجم: محمد هادی ملّازاده، فصلنامة علمی - ترویجی دانشگاه قم ، سال ششم ، شمارة اوّل، صص180-153

زرین­کوب، عبدالحسین. (1374) .آشنایی با نقد ادبی. چاپ سوم، تهران: سخن.

زمانی، کریم. (1383). میناگر عشق ( شرح موضوعی مثنوی معنوی، مولانا جلال­الدین محمد بلخی). چاپ دوم، تهران: نشرنی.

صادقی، معصومه. (1397). وحدت و کثرت ادیان با رویکرد عرفانی در مثنوي مولوي. فصلنامه عرفان اسلامی، سال چهاردهم، شمارة پنجاه­وششم، صص 341-326

فانینگ، استیون. (۱۳۸۴). عارفان مسیحی. مترجم: فریدالدین رادمهر، تهران: نیلوفر.

قبادی­کیا، علی- بهنام­فر، محمد. (1395) . تأمّلی در تمامی یا ناتمامی مثنوی مولوی. نشريّة ادب و زبان، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر كرمان، سال نوزدهم، شمارة سی­ونهم، صص 188-165

قنبری، بخشعلی. (1386). راه­های رابطه انسان با خدا از نظر ترزا و مولوی. نیمسال نامۀ تخصصی پژوهشنامۀ ادیان، سال اوّل، شمارة اوّل، صص167-139

کاپلستون، فردریک­چارلز. (1388). تاریخ فلسفه. مترجم: سیّدجلال­الدین مجتبوی، ج 1: یونان و روم، چاپ ششم، تهران: علمی وفرهنگی.

کاکایی، قاسم - بحرانی، اشکان. (1390). فنای صفاتی از دیدگاه مولانا و مایستر اکهارت. مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال چهل­وسوم، شمارة پیاپی 2/86 ، صص 176-147

کاکایی، قاسم. (1380). وحدت­وجود : تجربه، تعبیر، تمثیل. فصلنامة اندیشة دینی دانشگاه شیراز، دورة دوم، شمارة چهارم، صص 112-79

کاکایی، قاسم. (1386). نیستی و کارکرد آن در مباحث الهیّات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت. نامة حکمت، سال پنجم، شمارة دوم، صص66-39

کاکایی، قاسم. (1391). وحدت­وجود به روایت ابن­عربی و مایستر اکهارت.چاپ پنجم، تهران: هرمس.

لاهیجی، شمس­الدين­محمد. (۱۳90). مفاتیح­الاعجاز في شرح گلشن راز. مصحّح: محمدرضا برزگر- عفت (خالقی) کرباسی، چاپ نهم، تهران: زوار.

مولوی، جلال­الدّین محمد. (1376). مثنوی معنوی. تصحیح رینولدالین نیکلسون، تهران: ققنوس.

نظری، ماه. (1395). بيان وحدت شگردهاي تمثيلي در مثنوي معنوي. فصل­نامة تحقيقات تعليمي و غنايي زبان و ادب فارسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد بوشهر، شمارة پياپي: سي­ام، صص168-151

Meister Eckhart. 1974)). parisian Questions and prologues Trans. and intro. Armand A. Maurer Toronto: pontifical Institute of mediaeval Studies.

 

---

[1] Extracted from Ph.D.Thesis, Department of Persian Language and Literature, ‌ Islamic Azad University,Central Tehran Branch, Tehran, Iran .        

[2]  [e-mail]

[3]  Ali.Halabi@ iauctb.ac.ir

[4]  [e-mail]

[5]  مستخرج از رسالة دکتری، گروه ‌زبان ‌و‌ ادبیات‌ فارسی،‌ واحد‌ تهران مرکزی،‌ دانشگاه ‌آزاد ‌اسلامی، ‌تهران، ‌ایران.

[6]  [e-mail]

[7]  Ali.Halabi@ iauctb.ac.ir

[8]  [e-mail]

---