Common teachings of Molavi and Eckhart about Pantheism, Love and Seclusion
Subject Areas : comparative literature
maryam afshar tehrani
1
,
Ali Asqar Halabi
2
*
,
Ahmad khiyali khatibi
3
1 -
2 - Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Assistant Professor, Department of Persian Language and literature, Centeral Tehran Branch, Islamic Azad university, Tehran, Iran
Keywords: Pantheism, Love, Seclusion, Molavi, Eckhart,
Abstract :
This research explores the common teachings of Molavi (Rumi) and Eckhart regarding three essential concepts: pantheism, love, and seclusion. It is well-established that the central theme of mysticism is "God," and mystics strive to establish a spiritual connection between God and humankind. Molavi, the Persian Muslim mystic of the 13th century, and Meister Eckhart, the Christian mystic of the same period, both addressed this profound subject eloquently, inviting humanity across all times and places toward God through a transhistorical and trans geographical perspective. However, the relative obscurity surrounding Eckhart stems from his condemnation by the Church, which accused him of heretical statements, particularly concerning pantheism, leading to the confiscation of his works.
On the other hand, the foundation of all mystical schools—whether Islamic or Christian—is pantheism. Both Molavi and Eckhart emphasized this concept, and scholars widely regard them as pantheistic mystics. Undoubtedly, mystics connect with God through their hearts, attain unity through love, and view detachment from others and the practice of seclusion as a pathway to fostering divine love.
This study, based on a descriptive-analytical method, investigates the mystical concepts of pantheism, love, and seclusion in Molavi’s poetry and Eckhart’s thoughts, presenting their most significant shared teachings.
کتاب ها قران کریم. (1385) ، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، تهران: جمهوری
بحرانی، اشکان. (1389) .آینه¬های نیستی (الهیّات سلبی در آثار مولانا و مایستر اکهارت). مقدمه: کاکایی، قاسم. تهران: علم
حلبی، علی اصغر. (1375). تأثیر قرآن و حدیث در ادبیّات فارسی. چاپ چهارم، تهران: اساطیر
حلبی، علی اصغر. (1392). تاریخ تصوّف و عرفان. تهران: زوّار
زرین کوب، عبدالحسین. (1374) .آشنایی با نقد ادبی. چاپ سوم، تهران: سخن
زمانی، کریم. (1383). میناگر عشق ( شرح موضوعی مثنوی معنوی، مولانا جلال الدین محمد بلخی). چاپ دوم، تهران: نشرنی
فانینگ، استیون. (۱۳۸۴). عارفان مسیحی. مترجم: فریدالدین رادمهر، تهران: نیلوفر
کاپلستون، فردریک چارلز. (1388). تاریخ فلسفه. مترجم: سیّدجلال¬الدین مجتبوی، ج 1: یونان و روم، چاپ ششم، تهران: علمی وفرهنگی
کاکایی، قاسم. (1391). وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت.چاپ پنجم، تهران: هرمس
لاهیجی، شمس الدين محمد. (۱۳90). مفاتیح الاعجاز في شرح گلشن راز. مصحّح: محمدرضا برزگر- عفت (خالقی) کرباسی، چاپ نهم، تهران: زوار. مولوی، جلال الدّین محمد. (1376). مثنوی معنوی. تصحیح رینولدالین نیکلسون، تهران: ققنوس
مقاله‌ها احمدتوبي، مظاهر. (1383). معناي ظاهري و باطني قران در نظر مولوی و کتاب مقدّس در آرای اکهارت. مقالات و بررسی ها، دوره سی وهفتم، صص 172 – 161
احمدتوبي، مظاهر. (1396). انقطاع: طریق بازگشت نَفْس به اتحاد دوباره با ذات الهی از نظر مایستر اکهارت. مجلة ادیان و عرفان، سال پنجاهم، شمارة دوم، صص 200-179
بهجت، حمیده. (1379) .عرفان مسیحی در آلمان (قرن 13 و 14 میلادی). نشریه: مدرّس علوم انسانی شمارة شانزدهم، صص16-1
تابانفرد، عباس – رسمی، سکینه. (1399). تحلیل هیجان مثبت «عشق عرفاني» در مثنوی¬معنوی با رويکرد مثبت¬گرا. متن¬پژوهی ادبی، سال بیست¬وچهارم، شمارة هشتادوپنجم، صص 112-69
توران، امداد. (1389). ازانقطاع تا فنا در اندیشة اکهارت. مجلة هفت¬آسمان، شمارة چهل وششم، هفت آسمان، دورة دوازدهم، صص 34-7
خدادادی، محمد- کهدویی، محمدکاظم. (1391). تجلّی نظریۀ وحدت وجود در اشعار عمان سامانی با نگاهی به آرای شمس تبریزی و مولوی. مطالعات عرفانی شمارة شانزدهم،صص 138-107
رویتر. جیمز. ای. (1383). دگرگونی انسان در نظر ابن¬عربی و اکهارت. مترجم: محمد هادی ملّازاده، فصلنامة علمی - ترویجی دانشگاه قم ، سال ششم ، شمارة اوّل، صص180-153
صادقی، معصومه. (1397). وحدت و کثرت ادیان با رویکرد عرفانی در مثنوي مولوي. فصلنامه عرفان اسلامی، سال چهاردهم، شمارة پنجاه¬وششم، صص 341-326
قبادی کیا، علی- بهنام فر، محمد. (1395) . تأمّلی در تمامی یا ناتمامی مثنوی مولوی. نشريّة ادب و زبان، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر كرمان، سال نوزدهم، شماره سی ونهم، صص 188-165
قنبری، بخشعلی. (1386). راههای رابطه انسان با خدا از نظر ترزا و مولوی. نیمسال نامه تخصصی پژوهشنامه ادیان، سال اوّل، شماره اوّل، صص167-139
کاکایی، قاسم - بحرانی، اشکان. (1390). فنای صفاتی از دیدگاه مولانا و مایستر اکهارت. مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال چهل¬وسوم، شمارة پیاپی 2/86 ، صص 176-147
کاکایی، قاسم. (1380). وحدت وجود : تجربه، تعبیر، تمثیل. فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره دوم، شماره چهارم، صص 112-79
کاکایی، قاسم. (1386). نیستی و کارکرد آن در مباحث الهیّات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت. نامه حکمت، سال پنجم، شماره دوم، صص66-39
نظری، ماه. (1395). بيان وحدت شگردهاي تمثيلي در مثنوي معنوي. فصل نامه تحقيقات تعليمی و غنايی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شماره پياپی: سي ام، صص168-151
فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی |
دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره61/ زمستان1403
Common teachings of Molavi and Eckhart about Pantheism,
Love and Seclusion1
Maryam Afshartehrani2
PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Ali-Asghar Halabi3(Corresponding Author)
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Ahmad Khayali Khatibi4
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Received: 1403/09/23 Accepted: 1403/12/15
Abstract
This research explores the common teachings of Molavi (Rumi) and Eckhart regarding three essential concepts: pantheism, love, and seclusion. It is well-established that the central theme of mysticism is "God," and mystics strive to establish a spiritual connection between God and humankind. Molavi, the Persian Muslim mystic of the 13th century, and Meister Eckhart, the Christian mystic of the same period, both addressed this profound subject eloquently, inviting humanity across all times and places toward God through a transhistorical and trans geographical perspective. However, the relative obscurity surrounding Eckhart stems from his condemnation by the Church, which accused him of heretical statements, particularly concerning pantheism, leading to the confiscation of his works.
On the other hand, the foundation of all mystical schools—whether Islamic or Christian—is pantheism. Both Molavi and Eckhart emphasized this concept, and scholars widely regard them as pantheistic mystics. Undoubtedly, mystics connect with God through their hearts, attain unity through love, and view detachment from others and the practice of seclusion as a pathway to fostering divine love.
This study, based on a descriptive-analytical method, investigates the mystical concepts of pantheism, love, and seclusion in Molavi’s poetry and Eckhart’s thoughts, presenting their most significant shared teachings.
Keywords: Pantheism, Love, Seclusion, Molavi, Eckhart
Extended Abstract
The fundamental theme of mysticism is "God," and mystics strive to establish a spiritual connection between God and humankind. Molavi, the Persian Muslim mystic of the 13th century, and Meister Eckhart, the Christian mystic of the same period, were nearly contemporaries. Both sought to address this profound subject in an eloquent manner, inviting humanity across all times and places toward God through a transhistorical and trans-geographical perspective.
On the other hand, pantheism serves as the foundation of all mystical schools, whether Islamic or Christian. Both Molavi and Eckhart emphasized this concept, and scholars widely regard them as pantheistic mystics. Mystics experience God through the heart, attain unity through love, and view detachment from worldly affairs and seclusion as a means of fostering divine love.
This study aims to examine the mystical concepts of pantheism, love, and seclusion from the perspective of these two esteemed mystics. The findings suggest that their mystical essence outweighs their philosophical inclinations. The titles "Molavi" (for Jalal al-Din Muhammad Balkhi) and "Meister" (for Eckhart) further reinforce their status as spiritual guides, similar to the concept of a Sheikh or master in Christian mysticism. In essence, Molavi and Eckhart serve as the luminous voices of mysticism, which focuses on understanding various dimensions of human existence and achieving divine and universal knowledge through self-awareness. Listening to their teachings may provide meaningful insights for the modern world.
Keywords: Pantheism, Love, Seclusion, Molavi, Eckhart
The statistical population and sample size of the works under consideration in this study (Molavi’s work and Eckhart’s work) are as follows:
The complete text of the six books of Masnavi Ma’navi by Molavi, based on the corrected edition by Reynold Nicholson, and the complete text of the Parisian Questions by Meister Eckhart, originally in German, with this study using the English translation of the book. (MASTER ECKHART, PARISIAN QUESTIONS AND PROLOGUES, Translated with an Introduction and Notes by ARMAND A. MAURER, C.S.B., PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES, TORONTO, CANADA)
This study follows a descriptive-analytical method, utilizing library-based resources. The research focuses on textual units such as words, phrases, verses, and expressions, treating them as "data" to be analyzed. After thoroughly examining these data, their scope and contextual boundaries are determined. The shared mystical teachings of Molavi and Eckhart regarding pantheism, love, and seclusion are then interpreted and categorized.
Findings indicate that pantheism forms the core of all mystical traditions, and mystics throughout history have sought to maintain the divine connection between God and humanity. As a key concept in theoretical mysticism, pantheism holds significant importance in both Eastern and Western mystical traditions. While its interpretations vary widely—and sometimes contradict each other—scholars generally agree that both Molavi and Eckhart belong to the pantheistic school of thought, regarding existence as a unified whole.
The simplest definition of it is as follows: God is everything, and everything is God. God is the whole, and the whole is God. God is the world, and the world is God. Existence is one, and that one is only God, while all else is merely manifestations and reflections of that sacred existence.
Pantheism and related concepts such as non-existence, non-existence within existence, annihilation, detachment, devotion, severance, renunciation, non-attachment, cutting worldly ties, and abandonment are often placed within the same semantic category. Since it requires a language beyond philosophy and rational thought and belongs to the realm of "the science of secrets," mystics sometimes encounter paradoxical expressions when attempting to explain it. These two great mystics, too, are no exception to this rule.
Conversely, the mystic perceives themselves as nothing in the face of God's greatness. The essence of this notion is that existence is exclusive to God, and everything beyond Him is merely His manifestation and reflection. In other words, God is absolute existence.
Based on this definition, it can be said that the intensity and perfection of His being lead to a "love" for manifestation and appearance. Likewise, when humans attain knowledge of God, they develop "love" for Him. In reality, the God of religions is a God who can be loved and with whom one can find intimacy—the very God who bestows both blessings and trials upon His servants.
The God of mystics is a beloved and cherished one. Molavi and Eckhart believe that “Whoever is parted from their own source, Will long to return to the union's course”. In other words, human beings were initially united with God, but for certain reasons, they became separated from this primordial unity and the realm of meaning. This separation led to numerous spiritual and psychological afflictions:
Since they cut me from the reed bed,
My cries have made both men and women shed.
To heal this wound and return to one's true origin, one must attain knowledge and recognition of God. This awareness is only achieved through the arduous and indescribable path of love for the supreme truth—God:
Whatever I speak to unveil love’s art,
When love appears, words fall apart.
Loving God means directing one’s entire attention toward Him, sometimes even withdrawing from oneself and from creation. In the language of mystics, this is referred to as “embracing seclusion.”
Seclusion, the act of withdrawing from conversation, seeking solitude, and embracing detachment and isolation, allows one to constantly remember the eternal and everlasting Beloved by stepping away from humanity and retreating to a quiet corner. Various mystical texts offer numerous definitions of seclusion, all sharing the belief that cutting ties with creation is a path to God.
Ultimately, the profound mystical concepts of pantheism, love, and seclusion are deeply intertwined and inseparable. The appeal of exploring the shared teachings of Molavi and Eckhart lies in their many commonalities, which enable a transhistorical and trans-geographical dialogue. Both are pantheistic mystics, yet love resonates far more powerfully in Rumi’s vision, while Eckhart regards detachment—seclusion and disconnection—as the highest virtue. Rumi and Eckhart are eloquent voices of mysticism, and heeding their precious teachings can provide a meaningful guide for living better amidst the alienation of the present age.
آموزههای مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدت وجود، عشق و عزلت5
مریم افشار طهرانی6
دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
علیاصغر حلبی7(نویسندة مسئول)
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
احمد خیالی خطیبی8
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
تاریخ دریافت: 1403/09/23 تاریخ پذیرش: 1403/12/15
چکیده
در این پژوهش برخی از آموزههای مشترک مولانا و اکهارت دربارة سه مفهوم وحدتوجود، عشق و عزلت مورد بررسی قرار گرفته است. میدانیم که بنیادیترین موضوع عرفان «خدا» است و تلاش عارفان برای ایجاد ارتباط معنوی بین خدا و انسان است، مولانای مسلمان ایرانی در قرن هفتم و مایستر اکهارت مسیحی در قرن سیزدهم میلادی که تقریباً با یکدیگر معاصر بودند کوشیدهاند با زبانی شیوا به این مهم پرداخته و با نگاهی فراتاریخی و فراجغرافیایی بشریّت را در همة زمانها و مکانها به سوی خدا فراخوانند، هر چند که راز ناشناخته ماندن اکهارت به دلیل محکومیّت وی از سوی کلیسایی است که وی را متّهم به شطحیّاتی که اغلب آنها دربارة وحدتوجوداست، دانسته و آثار وی را توقیف کردند.
از سویی دیگر اساس و بنیان همة مکاتب عرفانی اعم از اسلامی و مسیحی «وحدتوجود» است. مولانا و اکهارت بدان عنایت ویژهای داشتند و اغلب اندیشمندان از هر دوی ایشان بهعنوان عارفان وحدتوجودی یاد میکنند. پر واضح است که عارف با قلب خویش خدا را میشناسد و به مدد عشق به وحدت میرسد و بریدن از خلایق و عزلت گزینی راهی برای عشق ورزیدن به خداست.
در این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است، مفاهیم عرفانی وحدتوجود، عشق و عزلت را در اشعار مولانا و افکار اکهارت دریافته و سپس به تبیین مهمترین آموزههای مشترک ایشان پرداخته شده است.
واژه‌های کلیدی: وحدتوجود، عشق، عزلت، مولوی، اکهارت
1. مقدمه
این پژوهش سعیدارد مفاهیم عرفانی «وحدتوجود»، «عشق» و «عزلت» را از دیدگاه دو عارف گرانقدر یعنی مولانا و مايستر اكهارت مورد بررسی قرار دهد. پیش از ورود به بحث اصلی، باید گفت چرا از ایشان به عنوان عارف یاد میشود؟ میدانیم که فیلسوف از راه تعقّل، اندیشه و استدلال به خدا میرسد و عارف از راه دل و کشف و شهود؛ در یک تقسیمبندی علمی و کلّی باید گفت که پس از قرون وسطی «الهیدانان» به دو دسته تقسیم میشوند: گروهی بر باور «بفهم تا ایمان بیاوری» هستند که همان فلاسفه هستند و گروهی دیگر اعتقاد به این جمله دارند: «ایمان بیاور تا بفهمی»، اینها همان عرفا هستند. با توجّه به یافتههای پژوهش وزنة عارف بودن ایشان بر فیلسوف بودن غالب است. (پای استدلالیان چوبین بود)؛ تا جایی که لقب «مولوی» برای جلالالدّین محمّد بلخی و «مایستر» برای اکهارت به معنای مرشد، شیخ، بزرگ، پیشوا در عرفان مسیحی تأیید کنندة این مسئله است. در واقع مولوی و اکهارت، زبان روشن عرفانند، عرفانی که تکیهاش بر شناخت ابعاد مختلف آدمی است و از این خودشناسی به معرفت خدا و جهان نیز دست مییابد. پس گوشسپردن به سخنان این دو، شاید بتواند راهگشای مناسبی برای عصر حاضر باشد.
1-1. بیان مسئله
وحدتوجود، عشق و عزلت مفاهیمی هستند که در آثار مولوی به ویژه شش دفتر مثنوی و اندیشههای اکهارت پربسامد هستند البتّه میدانیم که ترجمان زبان عرفان به دلیل اکتشافی و شخصی بودن که نقطة مقابل اکتسابی و عمومی بودن است، گاهی روشن نیست و گاهی معادلهای معنایی دارد. در این پژوهش با توجّه به این اصل، برای رسیدن به وحدتوجود از مفاهیمی نظیر اتّحاد، عدم، فنا، نیستی، وارستگی و نظایر آن هم بهره گرفتهایم. دربارة عشق میتوان گفت گاهی آن را مقابل عقل جزئی قرارداده، در برخی موارد معادل محبّت و گاهی اتّحاد و یگانگی عاشق و معشوق است. باتوجّه به مطالعات انجامشده، عزلت را میتوان مترادف تبتّل، خلوت، انقطاع و مفاهیمی از این قبیل دانست همچنین عزلت از نظر معنایی همردیف «خلوت» است هر چند اندیشمندانی هستند که بین این دو واژه تفاوت قائلشدهاند.
در نهایت باید گفت: بین اندیشههای مولانای شرقی و افکار مایستر «مرشد» غربی شباهتهایی نهفته است که غور در آنها ما را وارد دنیایی از عرفان مینماید که روح سرگشتة انسان امروزی را سیراب نموده و به سرمنزل مقصود هدایت مینماید. باتوجّه به روش تحقیق این پژوهش که توصیفی- تحلیلی است، ابتدا ابیات، عبارات، کلام، تفاسیر مربوط به آنها را یافته، دادهها را گردآوری نموده؛ سپس با توجّه به موضوع پژوهش طبقهبندی کردیم که در این بخش مفاهیم مشابه نیز در آن گنجانده شده است و در نهایت پس از تحلیل یافتهها و تعیین محدودة کار، به بررسی بارزترین آموزههای مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدتوجود، عشق و عزلت همراه با شاهد مثال پرداختهشدهاست.
2-1. پیشینة پژوهش
پژوهش‌هایی که مستقیم به بررسی سه مولفة یاد شده در عنوان مقاله و در تطبیق با شخص مولانا و اکهارت باشد؛ زیاد نیست. با این وجود به ذکر نمونه‌هایی می‌پردازیم: کتاب «آینههای نیستی: الهیات سلبی در آثار مولانا و مایستر اکهارت» به قلم اشکان بحرانی، اولين اثر مقايسهاي در مورد الهيات سلبي مولانا و مايستر اكهارت است. در این کتاب به «الهیات سلبی» به عنوان یکی از مهمترین رویکردهای مطرح در الهیات جدید توجه شده و نگارنده سعی داشته پس از ارائة تعریفی از این مقوله و احصای بن مایه‌های آن، استعاره‌های اصلی نگرش سلبی را طرح و سیر تاریخی رویکرد سلبی را در الهیات اسلامی و مسیحی مرور نماید. وی سپس با تمرکز بر آثار «مولانا جلالالدین رومی» و «مایستر اکهارت» به ابعاد هستی شناختی، معرفت شناختی و زبان شناختی الهیات سلبی و همچنین پیامدهای این رویکرد و تأثیرات آن بر دیگر آموزههای اساسی الهیاتی در آثار آنان پرداخته است و در جمع‌بندی نهایی به تأثیر سلبی گروی بر آموزههای اساسی مولانا واکهارت پرداخته شده است و به ثمرات توجه به الهیات سلبی و برکات روی آوری به اندیشههای سلبی این دو تن در زندگی امروز نیز اشاراتی شده است اما پژوهش پیش رو با توجه به مفاهیم وحدت وجود، عشق و عزلت مقایسهای بین مثنوی مولانا و رسالة پاریسی مایستر اکهارت انجام داده که بسیار محدودتر از کتاب «آینههای نیستی» است و آنچه که در ادبیات تطبیقی از اهمیت به سزایی برخوردار است بیان وجوه اشتراکات و افتراقات میباشد. اشکان بحرانی و قاسم کاکایی (1388) در مقالة «همانستی نفس و الوهیت از دیدگاه مولانا و اکهارت» که به مضمونی کلیدی در بعد وجود شناختی می پردازند. باید گفت که در این مقاله الهیات سلبی به منزله رویکردی پر رونق در الهیات عرفانی و در الهیات جدید است. ابتدا مقصود از تعبیر «همانستی خدا و نفس» مطرح و پس از طرح و تشریح جنبة غیر مخلوق نفس، سه رویکرد عمدة مولانا و اکهارت در خصوص امکان همانستی یعنی «امکان همانستی ذات نفس و ذات خدا»، «تباین خدا و نفس» و «همانستی در عین اختلاف» بررسی میشوند. در انتها نیز در خصوص امکان رسیدن به نظر نهایی مولانا و اکهارت دربارة امکان همانستی خدا و نفس مطالبی ارائه میشود. تفاوت عمده‌ای که با پژوهش پیش‌رو دارد در این است که موضوع همانستی به تعبیر بنده دربارة وحدت وجود است در حالی که در این مقاله علاوه بر وحدت وجود به دو کلید واژة دیگر هم پرداخته شده است. همچنین قاسم کاکایی (1386) در مقالة ««نیستی» و کارکرد آن در مباحث الهیات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت» به یکی از تفاوت‌های مهم «فیلسوف» و «عارف» میپردازد و اولی را در جست‌وجوی معرفت در باب «هستی» و وجود میداند و دومی را در پی وصول به «نیستی» و عدم. در این مقاله معنای نیستی از دیدگاه دو عارف بزرگ شرق و غرب، مولوی و اکهارت که همزمان بودند روشن شده و به بررسی رابطة این دیدگاه با نظریة وحدت وجود و نیز بررسی تاثیر آن در پیدایش یک نوع الهیات سلبی، پرداخته وتفاوت آن با این مقاله در این است که کتابهای مثنوی وسؤالات پاریسی چگونه به مفهوم نیستی پرداخته است. فرشته ندری ابیانه و محمد ابراهیم ترکمانی (1395) در مقالة «بررسی نظریة وحدت وجود و مبانی آن از نظر جلال الدین رومی وارستگی از دیدگاه اکهارت و مولوی» ضمن بررسی مبانی وحدت وجود، نمونه‌هایی از ابیات مولوی در این زمینه را تحلیل کرده و مبانی و وحدت وجود را با استناد بر مبانی دینی به گونه‌ای بیان کردند که منطبق بر اصل توحید باشد. در این مقاله از نظر مولانا عشق آدمی را به وحدت وجود می‌رساند و در آموزههای اکهارت این وارستگی است که منجر به وحدت وجود میگردد. در حالی که اندیشه‌هایی چون حلول و اتحاد، کفرآمیز است اما وحدت وجود عین توحید است.
پژوهش‌های متعددی هم به تطبیق آثار این دو عارف با شعرا و عرفای دیگر پرداخته‌اند. از جمله: قاسم کاکایی در کتاب «وحدت وجود به‌روایت ابنعربی و مایستراکهارت»، به بررسی و مقایسة اندیشههای عرفانی ابن عربی و اکهارت میپردازد. همچنین در مقاله‌ای به عنوان «بررسی تطبیقی اتهام فنا علیه عین‌القضات همدانی و مایستر اکهارت» از فاطمه کیایی (1394)؛ «مبانی نظری «فنا» از نظر امام خمینی قدس سره و مایستر اکهارت» از محمد مهدی گرجیان و ابوعلی عبدالقادر محمدی (1399)؛ «بی‌اعتنایی به احکام و شعایر عبادی: اتهامی علیه مایستر اکهارت» از فاطمه کیایی (1394)؛ «فلسفه و معرفت به خدا به روایت مایستر اکهارت» از مهدی منفرد و محمد مهدی عبدالعلی نژاد (1399)؛ «تبیین نسبت بین خدا و ذات الهی با مخلوقات، مبتنی بر وجوه تمایز میان دو مفهوم خدا و الوهیت در اندیشۀ اکهارت» از عباس یزدانی، محمدعلی دهقان تفتی (1398)؛ «حال سرمدی از نظرگاه مایستر اکهارت و اکهارت تولی» از هادی وکیلی، مرضیه کسرائی‌فر (1398)؛ «تحلیل چرایی بدعت آمیز بودن جنبش بگین‌ها در مسیحیت» از فاطمه کیائی (1396)؛ «انقطاع: طریق بازگشت نَفْس به اتحاد دوباره با ذات الهی از نظر مایستر اکهارت» از مظاهر احمد توبی (1396)؛ «مطالعة تطبیقی «وحدت وجود» در نگاه ابنعربی و ماستراکهارت آلمانی» از کامبیز صفیئی (1395)؛ «خداشناسی اکهارت» فاطمه کیایی (1394)؛ «تاثیر نگرش وحدت وجودی مآبانۀ مولانا جلال الدین بلخی در آثار یونس امره مقاله» از حکیمه دبیران، منظر سلطانی و فاطمه حیدری (1399) و پژوهش‌های متعدد دیگر. پژوهش پیش رو از این که تطبیق میان اندیشههای مولوی و اکهارت دربارة مفاهیم وحدت وجود، عشق و عزلت در مثنوي و سؤالات پاریسی است؛ بکر و نوآورانه است.
3-1. روش و مفاهیم نظری پژوهش
1-4. مبانی نظری
1-4-1. وحدت وجود
«بحث وحدت وجود در عرفانهای شرق وغرب بسیار مهم است وحدت [Pantheism = Oneness] در لغت یگانگی است و در اصطلاح اعتقاد به این اصل است که همة موجودات عالم اصل و منشأ واحدی دارند، و آن وجود با هستی است.» (حلبی،1392 :284 – 282)
2-4-1. عشق
«عشق از مسائل بنیادین عرفان و تصوّف اسلامی است، چندان که بدون در نظر گرفتن آن، عرفان و حکمت متعالیه قابل فهم نیست. البته عشق از مقولاتی است که تعریفش به ذات، نامیسّر است و کُنهش در غایب خفا و پوشیدگی است.» (زمانی، 1383: 432)
3-4-1. عزلت
«بعضی از محقّقان، خلوت و عزلت را مرادف هم دانستهاند و بعضی نیز میان آن دو فرق نهادهاند و گفتهاند که خلوت، تنهاشدن از اغیار است و عزلت، تنها شدن از خود و مشاهده حضرت معشوق. با این معنی مرتبة عزلت بالاتر از خلوت است. چنانکه یکی از عارفان گوید: خلوت، صفت اهل صفوت است و عزلت از نشانههای وصلت.» (زمانی،1383: 639)
4-4-1. مولوی
«مولانا به سال604 ه.ق. به روزگار سلطنت سلطان محمّدخوارزمشاه (فت،617ه.ق.) که قلمرو سلطنت او از کوههای اورال تا خلیج فارس و از فرات تا سند گسترش داشت، دیده به جهان گشود. خاندان او از چند نسل پیش، در بلخ سکونت گزیده بودند. بلخ در آن روزگار جزو خاک ایران بود و مولانا هم به زبان فارسی سخن میگفت.» (حلبی، 1375: 157) «وی در نزد ایرانیان و بیشتر صاحب نظران جهان، درمقام عارفی بزرگ، شاعری نامدار، فیلسوفی تیزبین و انسانی کامل شناخته شده و هریک از وجوه شخصیّتش شایسته هزاران تمجید و اعجاب است. جایگاه او در جهان شعر و شاعری چنان رفیع است که گروهی او را بزرگترین شاعر جهان میدانند و دستهای بزرگترین شاعر ایرانش میخوانند و جمعی وی را یکی از چهار یا پنج تن شاعران بزرگ ایران میشمارند.
ملاّی رومی در میان بزرگان ادب فارسی پرکارترین شاعر است و آثار متعدّدی از خود به یادگار گذاشته است، از جمله مثنوی معنوی که معروفترین مثنوی زبان فارسی است و مطلق عنوان مثنوی را ویژة خود ساخته است.» (نیکلسون، 1376، یادداشت ناشر) آثار او عبارتند از: مثنوی معنوی، غزلیّات شمس تبریزی، رباعیّات، فیهمافیه، مکاتیب، مجالس سبعه.
5-4-1. اکهارت Meister Eckhart
فریدریک کاپلستون Frederick Copleston در بیان شرححال وی چنین نوشتهاست: «مایستراکهارت در حدود سال ۱۲۶۰ در هوخهای Hochheim ، نزدیک گوتا Goth، متولّدشد. او مطالعات خود را با ورود به فرقة دومینیکی آغازکرد و بعداً در [دانشگاه] پاریس به تدریس پرداخت. پس از اینکه پیشوای روحانی ساکسونی Saxony و بعداً «نایب کل» Vicar-General این فرقه شد، در سال ۱۳۱۱ به پاریس بازگشت و تا سال ۱۳۱۴ در دانشگاه پاریس تدریسکرد. او از پاریس به کلن Cologne رفت و اسقف اعظم آن شهر بود و در سال ۱۳۲۶ پژوهش در آموزة اکهارت را سامان داد. اکهارت به منصب پاپ توسل جُست؛ امّا در سال ۱۳۲۹، دو سال پس از مرگش، پاب يوهانس بیستودوم Papst Johannes XXII، بیستوهشت قضیة برگرفته از نوشتههای لاتیني اخير او را محکومکرد.» (کاپلستون، 1388: 214) «در سال (١٣٢٧یا اوایل سال ١٣٢٨) احتمالاً در آوِیْنِیُوْن، Avignon از دنیا رفت او به پدر عرفان آلمانی مشهورشدهاست؛ زیرا همۀ آنچـه مخـتص تعـالیم عارفان آلمانی است و آن را از سنّت رایج حیات باطنی در جامعۀ مسیحی ممتـاز میکنـد، از تعالیم وی نشأت میگیرد.» (احمدتوبی، 1396: 180)
«بیشتر آثار اکهارت به زبانهای آلمانی و لاتین نوشته شده است. نوشتههای لاتين او شامل تزها (احکام)، سؤالها، موعظهها و تفاسير و آثار آلمانی او شامل سه رساله و ۱۵۰ موعظه است که در اصالت پنجاه موعظه از این تعداد تردید وجوددارد.» (بهجت، 11:1379) «اکثر آثار باقیمانده از اکهارت به لاتین، تفسیر به حساب میآیند و مواعظ متعدّد لاتینی و آلمانی او مبتنی بر نصوص کتاب مقدّس است.» (احمدتوبی، 162:1383)
2. پردازش تحلیلی موضوع
میدانیم که «خدا اساسی ترین موضوع عرفان است. از این رو، تمام کوشش عارفان در جهت ایجاد رابطه با او صورت میگیرد. در طول تاریخ و در سنّتهای عرفانی مختلف راههای گوناگونی برای ایجاد رابطه انسان با خدا پیشنهاد شده است. در دو سنّت بزرگ عرفانی مسیحیّت و اسلام نیز عارفان در این زمینه هم نظریه پردازی کرده و هم راههایی در عمل پیمودهاند. هر چند که این راهها دارای مشابهتهایی هستند که امکان تطبيق آنها را فراهم میآورد، امّا اختلافاتی نیز دارند که به مبانی رویکرد آنها به رابطة انسان و خدا برمیگردد. خدا در مسیحیّت، در قالب عیسی وارد جریان تاریخی بشریّت میشود و با تجسّد خود نحوة دیگری از رابطه را رقم میزند. بدیهی است که چنین خدایی با خدای متعالی و نامحدود اسلام قابل مقایسه نخواهدبود. با این وجود در هر دو سنّت، خدا جنبة تشخّص دارد و همین امر موجب آن شده است که بتوان میان آنها مقایسه و تطبیق بهعملآورد.» (قنبری، 1386: 139) و از میان این مقایسه به مفاهیمی مشترک دستیافت.
2-1. آموزههای مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدتوجود
«وحدتوجود» از اندیشههای اساسی عرفان نظری است و در عرفانهای شرقی و غربی اهمیّت خاص و شایانی دارد و دارای تعاریف بیشمار و گاهی متناقض است. تعاریف گستردهای برای وحدت وجود در نظر گرفتهاند. باتوجّه به گفتههای «بحرانی» در کتاب «آینههای نیستی»، وحدتوجود و مفاهیمی نظیر نیستی، نیستی در هستی، فنا، وارستگی و مواردی از این قبیل که مربوط به «الهیّات تنزیهی» است گاهی در یک ردیف معنایی قرارگرفتهاند و «از ذات ناشناختنی و ناگفتنی خدا با تعابیری استعاری نظیر تهيا، واحه، عدم یا نیستی و بینام یاد میشود.» (کاکایی و بحرانی، 1390: 147) همة مولوی پژوهان بر این باورند که مولانا از حیث مشرب، وحدتوجودی است و نوع وحدتی که به آن رسیده نه از نوع عددی، نوعی و جنسی بلکه وحدتی حقیقی با تجربة عشق است.
مولانا اثر بزرگ خود «مثنوی» را دکّان وحدت مینامد: مثنوی ما دکّان وحدت است و تناقضات صوری را به مدد نیروی وحدت از میان بر میدارد.
مثنــویِّ مــا دکــانِ وحــدت است | غیر واحـد هر چـــه بینی آن بُت است |
(دفتر ششم، 1528)
«خلاصه کردن اندیشههای اندیشمندی چون اکهارت در یک یا چند اصل تا حدودِ زیادی سادهانگاری است، ولی شواهد بسیاری وجود دارد که یک مفهوم کلّی بر سراسر آثار وی حاکم میباشد که سایر نظریّاتش کمابیش زیر مجموعة آنند و مفهوم وحدت است. یکی از محقّقان بر این باور است که در سه دین ابراهیمیِ یهود، مسیحیّت و اسلام، شواهد عارفان آنها بالصّراحه به سود دوگانه انگاری است، ولی کمابیش گرایشهای وحدتوجودی نیز در هر سه دین مشهود است و در این میان اکهارت بیش از همه چنین گرایشی از خود نشان میدهد تا به آن حد که بعضی او را پانتهایست مطلق خواندهاند؛ اما از سوی دیگر، هیچ کس نیز به اندازة او تمایز بین حق و خلق و خدا و بشر را بیان نکرده است. او همواره بر این اعتقاد بود چرا كه مخلوق فينفسه هيچ و عدمِ صرف است در حالی که خدا وجود محض و کلّ وجود است.» (کاکایی،59:1391-58)
2-1-1. شطحیّات «تناقضگویی» در عرفان و بهویژه در «وحدتوجود»
«اصولاً وحدتوجود نظریهای فلسفی و یا حدّاقل برخاسته از عقل نیست، بلکه جهانبینی حیرت و بیان اجتماع ضدّین و نقیضین است که با تعابیر فلسفی سازگار نیست و زبانی غیر از زبان فلسفه را میطلبد.» (کاکایی،1380: 78)
مولانا و اکهارت دارای شطحیّاتی هستند که معترفاند برای توجیه کاستیهای زبان در بیان وحدتوجود باید از زبان تمثیل، تشبیه و استعاره استفادهکنیم .به بیانی جزئیتر، مولانا برهان الهیّاتی را نه هدف میداند و نه وسیلة اصلی و در دیباچة دفتر پنجم چنین فرموده که «پس گاهی ممکن است به فراخور حال خود یا مخاطب در جایی مطلبی معارض با مطلب دیگری بگوید.» بنابر اعتقاد اکهارت: «زبان محصول حیات ناسوتی ما است و برای بیان حقایق معنوی و لاهوتی، تناسبندارد.» (کاکایی،1380 :82) درجایی دیگر چنین آمده که «اکهارت عمداً شطحیّات و تمثیلهای غیرمتعارف را همراه با زبان و منطقی نو بهکارمیبرد تا خواننده را هوشیارسازد.» (کاکایی،1391: 39)
2-1-2. «وحدتوجود» معادل «اتّحاد»
در پارهای از توضیحات این دو عارف سترگ، مفهوم وحدتوجود دقیقاً معادل «اتّحاد» آمده است. مولانا ابیات فراوانی دربارة این مفهوم سروده، مانند:
اتّحـــاد یـــار بـــا یــاران خوشست | پــای مَعنی گیـــر، صورت سرکش است |
صورت سرکش، گـدازان کن بـه رنـج | تـا ببینی، زیـــر او وحـدت چـــوگنـج |
(دفتر اوّل،683-682)
همچنین در این ابیات نیز از وحدتوجود «اتّحاد» سخن به میان آمده است:
گر دو عـالم پُــر شود سرمست یـار | جملـه یک باشند و آن، یک نیست خوار |
ایـن ز بسیـاری نیــابــد خـواریای | خـوار که بـود؟ تــن پرستــی نـاریای |
(دفتر ششم ۶3۳-۶۳۲)
«اکهارت وحدت نوع انسان با خداوند که در مفاهیم افلاطونی نیز آمده است، را به‌معنای نفی خویشتن و خالی‌شدن از تصوّرات اشتباه در مورد خدا برای اتّحاد با او میداند.» (فانینگ، 1384: 208) گرچه «اکهارت در برخی از فقرات از آثار خود، هم آثار ِلاتین و هم آثارِ آلمانی، بیمحابا سخن از وحدت میگوید و اتّحاد را پسمیزند: «خداوندِ ما، عیسی مسیح، از پدر خود استدعا میکند که با او و در او یکی شویم و نه این که صرفاً با او متّحدباشیم.» (بحرانی، 1389: 205) در واقع میتوان گفت مفهوم «وحدتوجود معادل اتّحاد» در آثار اکهارت امری نسبی است.
2-1-3. مبتنی بر وحدتبودن اصل هستی
«از نظر مولانا، اصل هستی، مبتنی بر وحدت است و ظهور کثرات، جنبة اعتباري و نمودي دارد و این موضوع به مناسبتها و در جاهاي مختلف مثنوي آمدهاست.» (صادقی، 1397: 340) «اکهارت در رسالهای اذعان میکند که: «انسان خدا را در یک میبیند و کسی که خدا را خواهدیافت، باید یکی باشد.» (رویتر، 1383: 176)
2-1-4. نيستي در هستي
«نيستي مركبي است كه [انسان را] به سوي هستي مطلق مي‌كشاند.» (کاکایی، 1386: 42)
خـوش بُــراقي گشــت خنـگِ نيستي | ســــوي هستــي آردت گـــر نيستي |
(دفتر چهارم، 4555)
«يعني همين «نيستي در هستي» و فنايفيالله آيين و دين مولاناست و وي را به «هستي در نيستي» و بقايبالله مي‌رساند.» (کاکایی، 1386: 42)
هالك آمد پيشِ وجهش هست و نيـست | هستي اندر نيــستي خود طُرفهاي است |
(دفتر سوم، 4662)
«اکهارت برای نشان دادن نیستی خلق، فرمولی دارد که بهشكل (خدا + خلق = خدا) در موارد متعدّد بیان میدارد. همه چیز بهعلاوه خدا چیزی بیشتر از خدا بهتنهایی نیست. اگر کسی خدا را همراه با همه چیزهای دیگر داشته باشد بیشتر از آن زمانی که فقط خدا را داراست، نخواهدبود.» (کاکایی،1380: 69)
2-1-5. موجودات از خدا نشأت ميگيرند يا از عدم؟
«جواب مولانا و اكهارت اين است كه هم اين و هم آن. بيرنگي اساس رنگ و مطلق اصل مقيّد است و بيرنگ و بيتقيّد و بيتعيّن را به يك معنا ميتوان عدم ناميد كه موطن اصلي ماست كه از آن جا نشأتگرفتهايم.
اكهارت پس از آن تحليل كه «نيستي» را خدا و در خدا ميداند ديدگاه خود را در اين زمينه چنين بيان ميكند: يكي از انديشمندان ميگويد همة مخلوقات به حالت عدم در خدا موجودند. خدا در وجود خود همة مخلوقات را دربردارد.كه همان سخن مولاناست كه بيرنگي اصول رنگهاست و بيصورتي اصل همة صورتهاست. پس ميتوانگفت كه اين «نيستيِ هستي بخش» در واقع اصل همة هستيهاست.» (کاکایی، 1386: 49)
2-1-6. «وحدتوجود» و «وحدتشهود»
«وحدتوجود چه به مفهوم آفاقی و چه به مفهوم انفسی، به معنای یکی بودن (وحدتوجود) و یا یکی دیدن (وحدتشهود) است... وحدتوجود به نحوة شناخت و ادراک عارف از هستی بازمیگردد. او در حال محو و فنا وحدت را شهود میکند و شهود خود را نیز عین واقع میداند.» (همان،1391: 373) در دیدگاه عرفانی، وجود یکی است و غیر از آن، همة پدیدهها نمودی از آن وجود هستند:
ما عــدمهـــاییم و هستــیهــای مــا | تـو وجــــود مطلقـی فـــانینمــــا |
ما همـــــه شیـــران ولی شیـر عَلَــم | حملهمــان از بـــاد بـــاشد دم بــدم |
بـــادِ مـــا و بـــودِ مــــا از داد تست | هستـی مــا جملـــه از از ایجاد تست |
(دفتر اوّل،604-602)
«مولانا معتقد است تا مراتب تعیّن و حدود كثرت را كه منشأ امتياز است در هم نريزي به وحدت كه آسايشگاه جان و روان است نخواهيرسيد. سالك با وجود اختلاف روشها و آيينها بايد بر همة آنها عبوركند و به كمال هر طريقه متحقّق شود تا به سرمنزل وحدت برسد.» (نظری، 1395: 156-155)
«اکهارت با تعجّب میگوید: هنگامی که خدای پدر حقایق را ایجادکرد، مرا نیز ایجاد کرد و من همراه تمام مخلوقات صادرشدم، ولی هنوز در خدای پدر باقیماندم. او نكتة خود را با توجّه دادن به این نکته نشان میدهد که چگونه همین کلماتی که او در حال سخن گفتن با آنهاست، در او باقیمیمانند، حتّی وقتی به جانب شنوندگانش صادرمیشوند. فاکس (Fax)این «باقیماندن در» را به عنوان «توصیف اکهارت از نظریة معتبر و روی هم رفته، درست آیین همه در خدایی میداند... که همه چیز در خدا و خدا در همه چیز است.» (رویتر، 1383: 163-162)
2-1-7. قلبي كه به وارستگي و نيستي رسيدهباشد هيچ دعا و مسئلتي ندارد.
«اكهارت صراحتاً اعلامميكند قلبي كه به وارستگي و نيستي رسيدهباشد هيچ دعا و مسئلتي ندارد مولانا نيز در بحث دعا كلمات بلندي دارد. از ديدگاه وي اولياي خدا رويكردهاي مختلفي به دعا داشتهاند ليكن در مرحلهاي از وارستگي و ترك اراده و در مرحلة تفويض و تسليم، گروهي از اوليا را ميشناسد كه همزبان اكهارتند.» (کاکایی، 1386: 56)
قــوم ديگــــر ميشنــــاسم ز اوليــا | كـــه دهانـشــان بستــهبـــاشد از دعـا |
از رضـــا كـــه هست رامِ آن كــــرام | جُستـــنِ دفعِ قضـاشـان شـــد حــرام |
در قضا ذوقــي همــيبيننــــد خاص | كُفــرشـــان آيـــد طلبكـردن خلاص |
(دفتر سوم، 1882-1880)
2-1-8. وحدتوجود و خانة دل
«به عقیدة مولوی و اکهارت وقتی خانة دل از غیر خدا خالیشود، خدا که تابهحال از آن خارج شده بود، دوباره در انسان وارد میشود، در او سکونت میکند و در او زندگی خواهد کرد؛ لذا نه حلاّج و نه بایزید، بلکه خدایی که در آن دو ساکن بود و زندگی میکرد «اناالحق» و «سبحانی ما أعظم شأنی» گفت.» (لاهیجی، ۱۳90: ۲۶۹)
2-1-9. وحدتوجود و قرب نوافل
مولانا حدیث قرب نوافل را بارها در جهت بیان اندیشههای عرفانی خود به کار برده است. بنا به آنچه از حدیث قرب نوافل گفتهشد، در اثر این قرب حق با اسم باطن خویش در این جهان متجلّیمیشود.
مولوی «میدانست که او [خدا] را از طریق تفکّر، از طریق عقل و از طریق علم عادی که ضد را به ضد میشناسد نمیتوان شناخت، امّا باز میدانست که او را میتوان به نور باطن مشاهده کرد. میدانست که ورطهای عبورناپذیر وی را از او جدا میدارد، امّا نیز میدانست که قرب فرایض و نوافل میتوانست او را محبوب الله سازد و در چنان حال رهایی از خودی ممکن بود وی را مشمول اشارت بیيَسْمَع وَ بِى يُبْصِر که مأخوذ از فحوای یک حدیث قدسی بود سازد و گوش و چشم وی را تجلّیگاه او نماید.» (زرینکوب، 1374: 300)
این نكـردی تـــو که من کــردم یقیـن | ای صفــاتت در صفـــاتِ مــا دَفیــن |
تــو دریـــن مُستَعمَلی نـــه عامـــلی | زآنکــه محمـــولِ منــی نــه حامـلی |
مـــا رَمَیـــتَ إذ رَمَیــتَ گشتــــهای | خویشتــن در موج چـون کف هشتهای |
لا شــدی پهلـــویِ إلا خانــــهگیــر | این عَجَب کــه هـم اسیــری هم امیـر |
(دفتر چهارم، 2948-2945)
«اکهارت نیز در جایجایِ سخنش مضامینی را بیان میدارد که با حدیث قرب نوافل بسیار نزدیک است. از جمله میگوید: چشمی که من با آن خدا را میبینم، همان چشمی است که خدا مرا با آن میبیند چشم من و چشم خدا یک چشم، یک علم و یک محبّت است. نفس به سوی خدا پیش میرود بهجایی میرسد که همواره با خدا باقیخواهد ماند. در آنجا دیگر نه از امور مادّی یاد میکند و نه از خودش. در آنجا نفس در خدا حل شده است و خدا در نفس. در آنجا هر چه را نفس انجاممیدهد در خدا انجاممیدهد.» (کاکایی،1391: 354)
2-1-10. قوس نزول و قوس صعود
«براساس نظر علمای الهی، عرفا و اهالی تصوّف، نفس ناطقة ملکوتی و لطیفة روح انسانی در آغاز وجودش ذاتاً مجرّد است و به سیر و سفر است کمالی و پیمودن قوس نزول از عالم نورانی مفارقات به جهان ظلمانی خاک فرودآمده و به بدن انسانی تعلّق گرفته است؛ برای اينکه به مقام كامل انسانی يا انسان كامل كه «كَون جامع» و اشرف مخلوقات است برسد، باز با پیمودن قوس صعود به مرجع اصلی باز میگردد كه «انّا لله و انّا الیه راجعون» لذا كلّ مثنوی به نوعی تفسیری ازاين آيه است؛ يعنی با قوس نزولی، از حکايت نی آغاز و به قوس صعودی، يعنی سرگذشت برادر كوچکتر در داستان شهزادگان ختممیشود.» (قبادیکیا و بهنامفر، 1395 :183-182) همین مسئله در نظام فکری اکهارت نیز وجود دارد: «اتّحاد و یا وحدت بین دو شیء تنها در جایی رخ میدهد که یکی از در عین، از وجود یا عین خویش فراتر رفته یا تهی شود و یا آن را ترک گوید. این امر یا در تجلّی خدا در قوس نزول رخ میدهد که آنجا مرتبة خلق و ساحت ظهور است و یا در فنا و در قوس صعود حاصل میشود که آنجا مرتبة حق است و ساحت بطون حق و خلق در هر دو ساحت حضور دارند. اگر خدا را «وجود» بدانیم نفس «نیستی» است و اگر نفس را «موجود» بدانیم، خدا به این معنی، موجود نیست. اکهارت از دو فنا و یا دو وحدت سخن میگوید که متناظر با همان وحدت در قوس نزول و وحدت در قوس صعود است: «همچنانکه او در من فانیمیشود من نیز در او فانیمیگردم.» (کاکایی،1391: 300)
2-1-11. وحدتوجود و توحید افعالی
«در آثار مولانا به موارد معدودی برمیخوریم که همچون اکهارت به رهایی از ساحت صفات و نیل به ساحت ذات اشاره میکند در واقع مولانا در ابیاتی اشاره به توحید افعالی دارد «چنگ»، «نی» و «شطرنج» بهخوبی آن را تبیین مینماید و شاید معادل مناسبی برای ترک اراده از دیدگاه اکهارت باشد.» (کاکایی، بحرانی، 1390: 158)
ما چـو چنـــگیم و تــو زخمـــه میزنی | زاری از مــا نــی، تـــو زاری میکنی |
ما چـــــو ناییم و نــوا در مـــا ز تست | ما چو کوهیــم و صدا در مــا ز تست |
مـــا چو شطرنجیــم انـدر برد و مـات | برد و مات ما ز توست ای خوش صفات |
(دفتر اوّل، 600-598)
«توحيد افعالي و فناي ارادة بشر در ارادة حق را اكهارت بازباني ديگر بيان ميكند: ارادة كامل و حقيقي تنها زماني ميتواند وجود داشته باشد كـه مـا، بـه كلّـي، در ارادة خدا ذوب شده باشيم و ديگر واجد ارادة خود نباشيم. هر چه قدر كـسي ايـن چنين باشد، در خدا بيشتر ريشهدارد.» (کاکایی، بحرانی، 1390: 157)
2-1-12. وحدتوجود و مرگ اختياري
در اسلام و مسیحیّت بر مرگ ارادی تأکید شده است: «يعني همانطور كه معصوم فرمود: مُوتُوا قَبلَ اَن تمُوتُوا (بميريد قبل از آن كه بميريد) مولانا و اكهارت عاشقوار مرگ اختياري را ميطلبند» (کاکایی،1386: 63)
2-2. عشق
«عرفا راز آفرینش و سرّ وجود را در کلمه «عشق» خلاصه میکنند و عشق را مبنای آفرینش و وجود میدانند. باید دانست که عشق نتیجة ادراک و معرفت و حاصل علم و ادراک و معرفت و احاطة آن به حسن و جمال، عشق پیدا آید.» (کیمنش،1366: 710)
2-2-1. اتّحاد عاشق و معشوق
«مولانا میگوید عشق نه تنها فاصلة عاشق و معشوق را پُر میکند بلکه عاشق در معشوق فانی میشود و با او متّحد میگردد. این مطلب را در حکایتی لطیف که از بیت (۱۹۹۹) دفتر پنجم آغاز میشود تبیین کرده است.» (زمانی، 1383 :442-441)
گفت مجنـون: مـن نمیتــرسم ز نیـش | صبـر مـــن، از کوهِ سنگین هست بیش |
مَنبَلــم بـــی زخـم نـــاسايــد تنــم | عــاشقــم، بر زخــــمهـا بــــرمیتنم |
لیــک از لیــلی وجــود مــن پُـرست | این صدف، پُـر از صفــاتِ آن دُر است |
(دفتر پنجم ۲۰۱۹-۲۰۱۵)
«مایستر اکهارت در ارتباط با اتّحاد عاشق و معشوق میگوید در نظامهای دینی، عشق به خداوند، ضرورتاً یک تجربة فكری است و در عرفان یک تجربة احساسی شدید از وحدت است که به طور ناگسستنی با ابراز این عشق در همة اعمال زندگی بستگیدارد و سپس میگوید: اگر من خود را به خدا برسانم و در ذات او با او یکی شوم، دیگر اختلافی بین ما باقینمیماند و از راه شناختن خدا او را به درون خود میآورم و با عشق ورزیدن به او در او حلول میکنم.» (تابانفرد، رسمی، 1399: 88)
2-2-2- دوسویهبودن عشق
«مولانا بر این باور است که «حقتعالی با خود نرد عشق میبازد، عشق موجودات، انعکاس عشق اوست و همچنانکه او عاشق خود است، آفرینش نیز بر وی عشق میورزند. در عین اینکه عشـق نسبتی میان هر دو و هر یک به اعتباری عاشق است و به لحاظ دیگر معشوق.» (خدادادی، کهدویی، 1391 : 113) اکهارت نیز دربارة دوسویه بودن عشق، چنین میگوید: «اگر میخواهی خدا از آن تو باشد باید تو از آن خدا باشی، درست همانطور که زبان یا دست من [از آن من است.] بنابراین من میتوانم با او هر آنچه را میخواهم انجام دهم... در آن صورت، خدا آغاز و انجام همة فعّالیّتهای تو خواهد بود...کسی که در همة امور چیزی جز خدا را در نظر نداشته باشد و به چیزی جز خدا محبّت نورزد، خدا هم الوهیّت (divintiny) خویش را به او میدهد.» (کاکایی،1391: 356)
2-2-3. نیستی «وحدتوجود» و عشق
از مولانا سخن در باب این مقوله فراوان است در اینجا تنها به دو بیت بسنده میشود:
مطربِ عشق اين زنـــد وقتِ سمـــاع | بندگـــي بنـد و خداونـــدي صُداع |
پس چـــه باشد عشق؟ درياي عـــدم | درشكستــــه عقل را آنجا قــــدم |
(دفتر سوم، 4722-4721)
به قول اكهارت: «وارستگي محض [نیستی، وحدتوجود] نه فوق خود چيزي را ميبيند و نه دون خود؛ نه تمنّاي كرنش دارد و نه تمناي استعلا؛ نه ميخواهد فروتر باشد و نه فراتر... نه ميخواهد اين باشد و نه آن. ميخواهد عدم محض باشد. آنچه رسيدن به اين مقام نيستي را ميسّرميسازد عشق است.» (کاکایی،1386: 60) با اندکی تأمّل درمییابیم که گویی اکهارت این ابیات را شرح و تفسیرگردهاست.
2-3. عزلت
باتوجّه به مطالعات انجام شده، عزلت را میتوان مترادف تبتّل، انقطاع و مفاهیمی از این قبیل دانست همچنین عزلت از نظر معنایی همردیف «خلوت» است هر چند اندیشمندانی هستند که بین این دو واژه تفاوت قائل شدهاند.
مولانا و اکهارت از آن جایی که «عزلت، انقطاع، وارستگی وتبتّل» را یکی از راههای رسیدن به خدا میدانند در اصل مفهوم با یکدیگر اشتراک دارند امّا در نهایت بایدگفت که عزلتگزینی یکی از اصطلاحات عرفانی بسیار رایج در اسلام است و مولانا آن را به عنوان یک اصل تلقّی مینماید امّا در عرفان آلمانی نزد بهترین پیروان این عرفان و حتّی در دیرها به معنای گوشه گرفتن از دنیا و فرار از آن نبوده است. بنابراین آنچه که از نظر اکهارت مهم مینماید، رهایی درونی و آزادی از تعلّقات دنیوی است.
«اکهارت انقطاع را عالیترین فضیلت میداند و انقطاع از مخلوقات را گاهی معادل انزواطلبي يا عزلتگزيني در نظر نمیگیرد و آن را به معناي ترك پيوند قلبي با همه چيز دانسته وبر این باور است که وقتي خود را ترك گفتيم در واقع همه چيز را ترك گفتـه‌ايـم.» (توران، 1389: 10)
سخن از آموزههای مشترک مولوی و اکهارت دربارة وحدتوجود، عشق و عزلت فراوان است وبه لحاظ رعایت اختصار ناگزیریم سخن را بهپایان بریم.
3. نتیجهگیری
با توجّه به مطالعات انجام شده، اساس و بنیان همة مکاتب عرفانی «وحدتوجود» است و عارفان هماره در سراسر تاریخ کوشیدهاند تا ارتباط بین خدا و انسان را حفظ نمایند. «وحدتوجود» از اندیشههای اساسی عرفان نظری است و در عرفانهای شرقی و غربی اهمیّت خاص و شایانی دارد و دارای تعاریف بیشمار و گاهی متناقض است. اغلب اندیشمندان اتّفاق نظر دارند که مولانای ایرانی و اکهارت آلمانی در زمرة عارفان وحدتوجودی هستند و اصل هستی را مبتنی بر وحدت میدانند.
سادهترین تعریف آن چنین است: خدا همه چیز است و همه چیز خدا، خدا کل است و کل خدا، خدا جهان است و جهان خدا، وجود یکی است و آن تنها خداست و بقیّه، مظاهر و تجلیّات آن وجود مقدّس هستند. وحدتوجود و مفاهیمی نظیر نیستی، نیستی در هستی، فنا، وارستگی، تبتّل، انقطاع، وارستگی، عدم تعلّق، قطععلایق، فنا، ترک مواردی از این قبیل گاهی در یک ردیف معنایی قرارگرفتهاند و چون زبانی غیر از فلسفه و تعقل را میطلبد و مربوط به «علم اسرار» است، گاهی عرفا در تبیین مسئله با شطحیّات مواجه میشوند و این دو عارف سترگ نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
از سویی دیگر، عارف در برابر عظمت خدا، خود را هیچ میپندارد، مقصود چنین است که هستی در ذات خدا منحصر است و فراتر از خدا هر چه هست، تنها نمود و تجلّی او است. یعنی خداوند، هستی محض است. با توجّه به همین تعریف، میتوان گفت که شدّت و کمال هستی او موجب «عشق» به ظهور و تجلّی میگردد و انسان اگر به خدا معرفت پیدا کند به او «عشق» میورزد. در واقع خدای ادیان، خدایی است که میتوان به او عشقورزید و با او اُنسگرفت، همان خدایی که به بندگانش نعمت و نقمت میبخشد. خدای عرفا خدایی محبوب و دوست‌داشتنی است. مولانا و اکهارت بر این باورند که «هر کسی کاو دورماند از اصل خویش/ بازجوید روزگار وصل خویش» بهعبارتی دیگر انسان در ابتدا با خدای خود دارای وحدت بود و بنابر دلایلی از این وحدت اوّلیه و عالم معنا جداگشت، این جدایی منجر به آفات عدیدة روحی و روانی گشت «از نیستان تا مرا ببریدهاند/ از نفیرم مرد و زن نالیدهاند» برای جبران این آسیب و بازگشت به اصل خویش باید به معرفت و شناخت خدا دستیافت و این معرفت از وادی پرفراز و نشیب و ناگفتنی عشق به حقیقت برتر یعنی خدا حاصل میگردد «هر چه گویم عشق را شرح و بیان / چون به عشق آیم خجل گردم از آن»، عشقورزیدن به خدا یعنی تمام توجّه خویش را به وی معطوفداشتن وگاهی از خود و خلق بریدن و به تعبیر عرفا«گوشة عزلت گزیدن» است. مفهوم «عزلت» یا گوشهگیری، ترک صحبت، خلوت، انقطاع و انزوا است که با کنارهگیری از آدمیان و کنج خلوت گزیدن میتوان همیشه به یاد معشوق ازلی و ابدی بود. البتّه در کتابهای گوناگون عرفانی، تعاریف بسیاری دربارة عزلت دیده میشود و همگی بر این باورند که بریدن از خلایق راهی برای رسیدن به خداست.
در نهایت میتوان گفت مفاهیم عمیق عرفانی وحدتوجود، عشق و عزلت را در اغلب موارد نمیتوان تفکیک کرد و درهمتنیده و منسجم هستند و دلایلی که بررسی آموزههای مشترک مولانا و اکهارت را مطلوب و خواستنی مینماید، وجود اشتراکات فراوانی است که امکان گفتوگوی فراتاریخی و فراجغرافیایی ایشان را فراهم مینماید، هردوی ایشان از عارفان وحدتوجودی هستند امّا عشق از منظر مولانا بسیار پربسامدتر است تا اکهارت و وارستگی« عزلت، انقطاع» از نظر اکهارت عالیترین فضیلت در نظر گرفته شده است. مولوی و اکهارت، زبان روشن عرفانند و گوش جان سپردن به آموزههای گرانقدر ایشان، میتواند راهگشای مناسبی برای بهترزیستن در غربت عصر حاضر باشد.
منابع و مآخذ
قرآن مجید.
احمدتوبي، مظاهر. (1383). معناي ظاهري و باطني قران در نظر مولوی و کتاب مقدّس در آرای اکهارت. مقالات و بررسیها، دورة سیوهفتم، صص 172 – 161
احمدتوبي، مظاهر. (1396). انقطاع: طریق بازگشت نَفْس به اتحاد دوباره با ذات الهی از نظر مایستر اکهارت. مجلة ادیان و عرفان، سال پنجاهم، شمارة دوم، صص 200-179
بهجت، حمیده. (1379) .عرفان مسیحی در آلمان (قرن 13 و 14 میلادی). نشریه: مدرّس علوم انسانی شمارة شانزدهم، صص16-1
بحرانی، اشکان. (1389) .آینههای نیستی (الهیّات سلبی در آثار مولانا و مایستر اکهارت). مقدمه: کاکایی، قاسم. تهران: علم.
تابانفرد، عباس – رسمی، سکینه. (1399). تحلیل هیجان مثبت «عشق عرفاني» در مثنویمعنوی با رويکرد مثبتگرا. متنپژوهی ادبی، سال بیستوچهارم، شمارة هشتادوپنجم، صص 112-69
توران، امداد. (1389). ازانقطاع تا فنا در اندیشة اکهارت. مجلة هفتآسمان، شمارة چهلوششم، هفت آسمان، دورة دوازدهم، صص 34-7
حلبی، علی اصغر. (1375). تأثیر قرآن و حدیث در ادبیّات فارسی. چاپ چهارم، تهران: اساطیر.
حلبی، علیاصغر. (1392). تاریخ تصوّف و عرفان. تهران: زوّار.
خدادادی، محمد- کهدویی، محمدکاظم. (1391). تجلّی نظریۀ وحدت وجود در اشعار عمان سامانی با نگاهی به آرای شمس تبریزی و مولوی. مطالعات عرفانی شمارة شانزدهم،صص 138-107
رویتر. جیمز. ای. (1383). دگرگونی انسان در نظر ابنعربی و اکهارت. مترجم: محمد هادی ملّازاده، فصلنامة علمی - ترویجی دانشگاه قم ، سال ششم ، شمارة اوّل، صص180-153
زرینکوب، عبدالحسین. (1374) .آشنایی با نقد ادبی. چاپ سوم، تهران: سخن.
زمانی، کریم. (1383). میناگر عشق ( شرح موضوعی مثنوی معنوی، مولانا جلالالدین محمد بلخی). چاپ دوم، تهران: نشرنی.
صادقی، معصومه. (1397). وحدت و کثرت ادیان با رویکرد عرفانی در مثنوي مولوي. فصلنامه عرفان اسلامی، سال چهاردهم، شمارة پنجاهوششم، صص 341-326
فانینگ، استیون. (۱۳۸۴). عارفان مسیحی. مترجم: فریدالدین رادمهر، تهران: نیلوفر.
قبادیکیا، علی- بهنامفر، محمد. (1395) . تأمّلی در تمامی یا ناتمامی مثنوی مولوی. نشريّة ادب و زبان، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر كرمان، سال نوزدهم، شمارة سیونهم، صص 188-165
قنبری، بخشعلی. (1386). راههای رابطه انسان با خدا از نظر ترزا و مولوی. نیمسال نامۀ تخصصی پژوهشنامۀ ادیان، سال اوّل، شمارة اوّل، صص167-139
کاپلستون، فردریکچارلز. (1388). تاریخ فلسفه. مترجم: سیّدجلالالدین مجتبوی، ج 1: یونان و روم، چاپ ششم، تهران: علمی وفرهنگی.
کاکایی، قاسم - بحرانی، اشکان. (1390). فنای صفاتی از دیدگاه مولانا و مایستر اکهارت. مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال چهلوسوم، شمارة پیاپی 2/86 ، صص 176-147
کاکایی، قاسم. (1380). وحدتوجود : تجربه، تعبیر، تمثیل. فصلنامة اندیشة دینی دانشگاه شیراز، دورة دوم، شمارة چهارم، صص 112-79
کاکایی، قاسم. (1386). نیستی و کارکرد آن در مباحث الهیّات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت. نامة حکمت، سال پنجم، شمارة دوم، صص66-39
کاکایی، قاسم. (1391). وحدتوجود به روایت ابنعربی و مایستر اکهارت.چاپ پنجم، تهران: هرمس.
لاهیجی، شمسالدينمحمد. (۱۳90). مفاتیحالاعجاز في شرح گلشن راز. مصحّح: محمدرضا برزگر- عفت (خالقی) کرباسی، چاپ نهم، تهران: زوار.
مولوی، جلالالدّین محمد. (1376). مثنوی معنوی. تصحیح رینولدالین نیکلسون، تهران: ققنوس.
نظری، ماه. (1395). بيان وحدت شگردهاي تمثيلي در مثنوي معنوي. فصلنامة تحقيقات تعليمي و غنايي زبان و ادب فارسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد بوشهر، شمارة پياپي: سيام، صص168-151
Meister Eckhart. 1974)). parisian Questions and prologues Trans. and intro. Armand A. Maurer Toronto: pontifical Institute of mediaeval Studies.
[1] Extracted from Ph.D.Thesis, Department of Persian Language and Literature, Islamic Azad University,Central Tehran Branch, Tehran, Iran .
[2] maryam.afshartehrani@Yahoo.com
[3] Ali.Halabi@ iauctb.ac.ir
[4] ahmadkhatibi840@yahoo.com
[5] مستخرج از رسالة دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
[6] maryam.afshartehrani@Yahoo.com
[7] Ali.Halabi@ iauctb.ac.ir
[8] ahmadkhatibi840@yahoo.com