شگردهای طنزپردازی در آثار عبید زاکانی و کارکردهای ارتباطاتی آن براساس نظریۀ رهایی و تئوری بازی‌ها

محورهای موضوعی : روانشناسی (با ویژگی ادبی و هنری)

سیده الهام باقری ¹ , احمد خاتمی ²

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/04/18 تاریخ پذیرش : 1401/07/12 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: تئوری بازی‌ها, سوپاپ اطمینان, نظریۀ رهایی, طنز, عبید زاکانی,

چکیده مقاله :

داده‌های پژوهش، 62 متن از کلیات عبید زاکانیست، که با روش توصیفی - تحلیلی (کتابخانه‌ای)، و بر پایۀ نمونه‌گیری غیراتفاقی به دست آمده، و تحلیل شده‌‌است.پس از تبیین ویژگی‌های ارتباطاتی و رسانه‌ای شگردهای طنز، این شگردها از منظر نظریه‌های رهایی، تسکین‌بخشی و بازی‌ها بررسی و بازتعریف شدند. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش آن است که کارکرد رهایی و تسکین‌بخشی طنز (نظریۀ رهایی)، نوعی بازی با مخاطب است و کارکردی اثرگذار و درمان‌گر درعین آگاهی‌بخشی برای روان جمعی یک جامعه دارد؛ هم‌چنین سوای قضاوت منفی عام درمورد مفهوم سوپاپ اطمینان، طنز و شوخی با کارکرد رهایی و تسکین‌بخشی، می‌تواند با تأثیر در روان جمعی، و قابلیت گذار از زمان و مکان، هم‌چنین به‌روز شدن شگردها و تکنیک‌های طنزپردازی در قالب‌های نو، از آسیب‌های جدی به جامعه –چه روحی، چه فیزیکی- جلوگیری کند، و روحیة آرام‌تر و مطمئن‌تر به مخاطب خود ارزانی کند. بدین منظور، شگردهای: ایهام، نعل وارونه زدن/ اما، جعلیات، استدلال ناموجه و حسن تعلیل، واژه‌سازیِ مضحک، حاضرجوابی و لطیفه‌گویی، شخصیت‌سازیِ خیالی، تیپ‌سازی، آیرونی، و از بازی‌های زبانی: جناس، تکرار و واج‌آرایی بررسی شد و پس از تحلیل در 62 دادۀ پژوهش، 6 متن امکان سوپاپ اطمینان بودن را داشت.

چکیده انگلیسی:

The main purpose of this study is to express the liberating and relieving ‎effects of the techniques of humor and jokes in the works of Obaid Zakani ‎to prove its communication function (known as the safety valve) based on ‎the Game Theory. The collected documentation are presented and analyzed ‎in several sections: First, among all types of discourses, humor and jokes ‎establish the most effective, popular and lasting level of communication in ‎media and mass communication. Second, the liberating and relieving ‎functions of humor (Liberation Theory) play a kind of game with the ‎audience and have effective and therapeutic functions for the collective ‎psyche of a society at the same time with their awareness-raising effect. ‎Third, not considering the public’s negative judgments about the concept ‎of "the Safety Valve", humor and jokes with liberating and soothing effects ‎can positively affect the collective psyche. Moreover, the ability to ‎transcend time and space, as well as the ability to upgrade tricks and ‎humor techniques in new formats, can prevent serious harm to society - ‎whether mental or physical. In addition, while being aware of and ‎surrounded by the target issues of humor and jokes and the educational ‎feature of humor, a public enjoying a calmer and more confident mind and ‎spirit can discover its coordinates and find a solution to resolve it. In this ‎study, the research data were obtained through a library method and the ‎samples were obtained from Obaid Zakani's works employing a non-‎random sampling method.‎

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

آرین‏پور، یحیا (1372) از صبا تا نیما، تهران: زوّار.

اصلانی، محمدرضا (1385) فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، همدان: انتشارات کاروان.

انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

برگسون، هانری (1379) خنده، ترجمۀ عباس باقری، تهران: انتشارات شباویز.

برن، اریک (1396) بازی‌ها/ روان‌شناسی روابط انسانی، ترجمۀ اسماعیل فصیح، تهران: نشر ذهن‌آویز.

بهزادی اندوهجردی، حسین (1378) طنز و طنزپردازی در ایران (پژوهشی در ادبیات اجتماعی، سیاسی، انتقادی-علل روانی و اجتماعی)، تهران: صدوق.

ثروتیان، بهروز (1380) شرح غزلیات حافظ، تهران: پویندگان دانشگاه.

جهان‌بگلو، رامین (1378) وجدان زندگی، گفت‌وگو با جورج استاینر، ترجمۀ پروین ذوالقدری، تهران: نشر نی.

حلبی، علی‌اصغر (1377) طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلام، تهران: بهبهانی.

خرمشاهی، بهاءالدین (1367) مستدرک حافظ‌نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامۀ دهخدا، تهران: مؤسسة لغت‌نامة دهخدا.

ریاحی، غلامحسین (1370) رمز و راز دنیای کودک، تهران: نشر اشراقیه.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1388) شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران: علمی.

سمیعی گیلانی، احمد (1385) نگارش و ویرایش، تهران: سمت.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389) مفلس کیمیافروش، تهران: نشر آگاه.

شوپنهاور، آرتور (1388) جهان همچون اراده و تصور، مترجمۀ رضا ولی‌یاری، تهران: نشر مرکز.

صاحب‌اختیاری، بهروز (1375) عبید زاکانی، لطیفه‌پرداز و طنزآور بزرگ ایران، تهران: اشکان، و هیرمند.

صلاحی، عمران و اسدی‏پور، بیژن (1384) طنزآوران امروز ایران، تهران: مروارید.

عبید زاکانی (1999) کلیات عبید زاکانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، نیویورک: مجموعۀ متون فارسی.

فروزه، کاترین (1398) چرا فیلسوفان نمی‌توانند بخندند، ترجمۀ علی سیاح، تهران: نشر چشمه.

فروید، زیگموند (1388) لطیفه و ارتباطش با ناخودآگاه، ترجمۀ آرش امینی، تهران: نسل فردا، کتاب ارجمند.

فولادی، علی‌رضا (1386) طنز در زبان عرفان، قم: فراگفت.

قزوینی، محمدصالح (1371) نوادر (ترجمۀ کتاب محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، تألیف راغب اصفهانی)، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات سروش.

کیرکگور، سورن (1400) مفهوم آیرونی، ترجمۀ صالح نجفی، تهران: نشر مرکز.

مرتضوی، منوچهر (1384) مکتب حافظ (مقدمه بر حافظ‌شناسی)، تبریز: انتشارات ستوده.

مقالات

اصلانی (همدانی)، محمدرضا. (1384). طنزنامه (نگاهی به چند اصطلاح و موضوع رایج در هنر طنز). مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (37)، 83-78.

ترابی، فاطمه، سیف، دیبا. (1392). پیش‌بینی هوش هیجانی بر مبنای ابعاد شوخ‌طبعی در میان دانشجویان سرآمد دانشگاه. مجلۀ تحقیقات علوم رفتاری، 11(2)، 107-100. .dor:20.1001.1. .17352029.1392.11.2.4.7 .

تنکابنی، فریدون (1383). خاموشی کیومرث صابری. مجلۀ بخارا، (36)، 363-357.

حیدری، حسین، خاشعی، وحید، معروفانی اصل، مرتضی. (1395). تحلیل تأثیر شوخ‌طبعی بر فرهنگ سازمانی و انسجام گروهی. مجلۀ مدیریت فرهنگ سازمانی، 14(1)، 96-73.

سزاوار، علیرضا، پورخالقی چترودیف مه دخت، جلالی، مریم، استاجی، اعظم. (1396). شیوة طنزپردازی فرهاد حسن زاده بر مبنای نظریة ایوان فوناژی. جستارهای نوین ادبی، 50(4)، 113-134. doi: 10.22067/jls.v0i0.64356.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1384). طنز حافظ . مجلۀ حافظ، (19)، 42-39.

صدر، رویا. (1383). نوادر جحا. مجلۀ کتاب ماه ادبیات، (79)، 171-170.

صفا، ذبیح‌الله. (1375). بررسی آثار منظوم و منثور عبید زاکانی. گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 174-157.

ضیایی‌مهر، علی. (1393). کاربرد طنز آموزشی در فرآیند یاددهی-یادگیری: تسهیلات ویژه برای یادگیرندگان زبان دوم. فصل‌نامۀ تعلیم و تربیت، (120)، 60-31.

عرفانی، امیر. (1379). طنز در مطبوعات ایران. مجلۀ رسانه، 11(3)، 61-52.

فایبلمن، جیمز. (1376). کمدی در نظریه‌های معاصر. ترجمۀ سید علاءالدین طباطبایی. مجلۀ فارابی، (27)، 99-70.

کرمی، مهناز، حسینی کازرونی، سید احمد. (1393). پیشینۀ عصیان سیاسی و نقد قدرت در اشعار سیف فرغانی و عبید زاکانی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 6(22)، 33-53.

محسنی، احمد. (1385). ایهام و دگرسازی مقوله‌های دستوری. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 2(2)، 117-125. dor:20.1001.1.20084420.1385.2.2.6.9.

مرادی، ایوب، فضلی درزی، بهاره. (1395). مقایسۀ طنز عبید زاکانی با دیگران ازمنظر کارناوال‌گراییِ باختین. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 9(33)، 224-203.

موریل، جان، و حرّی، ابوالفضل. (1391). جستار: انکار شوخ‌طبعی در تفکر غرب. مجلۀ کتاب ماه فلسفه، (60)، 120-109.

ناتل خانلری، پرویز. (1375). یک منتقد اجتماعی زبردست و عبید زاکانی لغت‌نامۀ شیطان و عبید آمریکایی، گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 136-121.

ناصری، ناصر. (1385). طنز و جلوه‏های شکل‏گیری آن در ادب فارسی. ادبیات فارسی، 3(7)، 114-79.

نفیسی، سعید. (1375). دربارة نظام‌الدین عبید زاکانی و آثار او. گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 220-216.

نیک‌دار اصل، محمدحسین. (1394). هم‌سویی هنری و محتوایی طنز حافظ و عبید زاکانی. هشتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، 2158-2141.

وامقی، ایرج. (1376). عبید زاکانی- طنزپرداز روزگار خاموشی- بخش سوم. مجلۀ آشنا، 6(35)، 66-51.

یوسفی، غلام‌حسین. (1375). شوخ‌طبعی آگاه. گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 281-264.

پایان‌نامه‌ها

کارگر، حسن (1391) شگردهای هنری عبید زاکانی در آفرینش طنز، پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی‌ارشد، دانشگاه کردستان.

Books

Arinpour, Yahya (1993) from Saba to Nima, Tehran: Zovar.

Aslani, Mohammadreza (2006) Dictionary of Humorous Words and Terms, Hamedan: Karvan Publications.

Anuri, Hassan (2002) Farhang Bozor Sokhn, Tehran: Sokhn.

Bergson, Henry (2000) Khande, translated by Abbas Bagheri, Tehran: Shabaviz Publications.

Bern, Eric (2016) Games/Psychology of Human Relations, translated by Esmail Fasih, Tehran: Mendanaviz Publishing.

Behzadi Andohjardi, Hossein (1999) Humor and satire in Iran (a study in social, political, critical literature-psychological and social causes), Tehran: Sadouq.

Sarvatian, Behrouz (2010) Commentary on Hafez's sonnets, Tehran: University Scholars.

Jahanbeglu, Ramin (1999) Conscience of Life, a conversation with George Steiner, translated by Parvin Zolqadri, Tehran: Ney Publishing.

Halabi, Ali Asghar (1998) Humor and Humor in Iran and the Islamic World, Tehran: Behbahani.

Khorramshahi, Bahauddin (1988) Mostadrak Hafeznameh, Tehran: Scientific and Cultural Publications.

Dehkhoda, Ali Akbar (1998) Dehkhoda Dictionary, Tehran: Dehkhoda Dictionary Foundation.

Riahi, Gholamhossein (1991) The mystery of the child's world, Tehran: Eshraqieh publishing house.

Zarinkoub, Abdul Hossein (2008) Untruthful Poetry, Unmasked Poetry, Tehran: Ilmi.

Samii Gilani, Ahmed (2005) written and edited, Tehran: Samt.

Shafi'i Kodkani, Mohammad Reza (2009) Kimiafarosh's bankrupt, Tehran: Aghah Publishing.

Schopenhauer, Arthur (2009) The world is like will and imagination, translated by Reza Valiyari, Tehran: Nahr-e-Karzan.

Sahibakhtiari, Behrouz (1996) Obaid Zakani, Iran's great humorist and satirist, Tehran: Ashkan, and Hirmand.

Salahi, Imran and Asdipour, Bijan (2004) Today's satirists of Iran, Tehran: Marwarid.

Obeid Zakani (1999) The generalities of Obeid Zakani, edited by Mohammad Jaafar Mahjoub, New York: Persian Text Collection.

Farouze, Catherine (2018) Why Philosophers Can't Laugh, translated by Ali Sayah, Tehran: Cheshme Publishing House.

Freud, Sigmund (2009) Latifa and its connection with the unconscious, translated by Arash Amini, Tehran: Nesl Farda, Kitab Arjmand.

Fuladi, Alireza (2007) Humor in the language of mysticism, Qom: Faragoft.

Qazvini, Mohammad Saleh (1992) Nawadar (translation of the book Lectures of Literature and Conversations of the poets and poets, authored by Ragheb Esfahani), under the care of Ahmad Mujahid, Tehran: Soroush Publishing House.

Kierkegaard, Soren (2021) The concept of irony, translated by Saleh Najafi, Tehran: Nahr-e-Karzan.

Mortazavi, Manouchehr (2005) School of Hafez (Introduction to Hafezology), Tabriz: Sotoudeh Publications.

Articles

Aslani (Hamdani), M.R. (2005). humor (a look at some common terms and topics in the art of humor). Persian Language and Literature Development Journal, (37), 83-78.

Torabi, F., Saif, D. (2013). Predicting emotional intelligence based on dimensions of sense of humor among talented university students. RBS, 11(2), 100-107. dor:20.1001.1. .17352029.1392.11.2.4.7.

Tunekabuni, F. (2004). The blackout of Kiyomarth Saberi. Bukhara Journal, (36), 363-357.

Heydari, H., Khashai, V., Marufani Asl, M. (2015). Analysis of the effect of humor on organizational culture and group cohesion. Journal of Organizational Culture Management, 14(1), 73-96.

sezavar, A., PourkhaleghiChatroudi, M., Jalali, M., Staji, A. (2018). The Study of the Comedy Style of Farhad Hassanzadeh based on the Thirteen Components Theory by Ivan Fonagy. Literary Studies, 50(4), 113-134. doi: 10.22067/jls.v0i0.64 356.

Shafi'i Kodkani, M.R, (2004). Hafez's humor. Hafez Magazine, (19), 42-39.

Sadr, d. (2005). Nawader Jaha. The Book of the Month of Literature, (79), 171-170.

Safa, Zabihullah. (1375). Review of Obeid Zakani's poetry and prose works. Compiled by: Behrouz Sahibakhtiari, Tehran: Ashkan; Hirmand, 157-174.

Ziyamehr, A. (2013). The use of educational humor in the teaching-learning process: special facilities for second language learners. Education Quarterly, (120), 60-31.

Erfani, A. (2000). Humor in the Iranian press. Media Journal, 11(3), 52-61.

Feibelman, J. (1997). Comedy in contemporary theories. Translated by Seyyed Alauddin Tabatabai. Farabi Journal, (27), 99-70.

Karami, M., & Hoseyni Kazerouni, S. A. (2015). Political rebellion and critique of power in the poems of Seyef Fargani and Obeid Zakani.  Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 6(22), 33-53.

Mohseni, D. A. (2006). Ambiguity and Grammer. journal of mytho-mystic literature, 2(2), 117-125.dor:20.1001.1.20084420.1385.2.2.6.9.

Moradi, A., Fazli Darzi, B. (2015). Comparison of Obeid Zakani's humor with others from the point of view of Bakhtin's carnivalism. Journal of Persian Poetry and Prose Stylology (Bahar Adab), 9(33), 224-203.

Muriel, J. Harri, A. (2011). Essay: Denial of humor in Western thought. Philosophical Book Magazine, (60), 109-120.

Natal Khanleri, Parvez. (1375). A great social critic" and "Obeid Zakani Dictionary of Satan and American Obeyed", compiled by: Behrouz Sahibakhtiari, Tehran: Ashkan; Hirmand, 136-121.

Naseri, Nasser. (2006). Humor and its effects in Persian literature. Persian Literature Quarterly, 3(7), 79-114.

Nafisi, Saeed. (1375). About Nizamuddin Obeid Zakani and his works. Compiled by: Behrouz Sahibakhtiari, Tehran: Ashkan; Hirmand, 220-216.

Nikdar Asl, Mohammad Hossein. (2014). The artistic and content alignment of humor of Hafez and Obaid Zakani. The 8th Persian Language and Literature Research Conference, 2141-2158.

Wamqi, Iraj (1376). Obeid Zakani- satirist of the time of silence- the third part. Ashna Magazine, 6(35), 66-51.

Yousefi, Gholamhossein. (1375). Informed humor. Compiled by: Behrouz Sahibakhtiari, Tehran: Ashkan; Hirmand, 281-264.

Thesis

Kargar, Hassan (2012) Obeid Zakani's artistic techniques in creating humor, master's degree thesis, University of Kurdistan.

Latin References

Banas, John A.; Dunbar, Norah; Rodriguez, Dariela; & Liu, Shr-Jie. (2011). A Review of Humor in Educational Settings: Four Decades of Research. Communication Education, 60(1), 115-144.

Berlyne, Daniel E. (1960). Conflict, arousal, and curiosity. New York: McGraw-Hill, Pp350.

Booth-Butterfield, S., & Booth-Butterfield, M. (1991). The communication of humor in everyday life: Individual differences in the use of humorous messages. The Southern Communication Journal, 56, 205-218.

Cialdini, R. B. (2001). Influence: Science and practice (4th ed.). Boston: Allyn & Bacon. ISBN 978-0-205-60999-4.

Cooper, Cecily D. (2005). Just Joking Around? Employee Humor Expression As An Ingratiatory Behavior. Academy of Management Review, 30(4). doi:10.5465/ amr.2005.18378877.

Descartes, René (2017) Passions of the Soul, Translated into English Jonathan Bennett.

Douglas C. Muecke (1969) The Compass of Irony ,London: Methuen.

Freud, S. (1960) Jokes and their relationship to the unconscious. New York: Norton.

Gass, Robert H., & Seiter, John S. (2014) Persuasion, social influence, and compliance-gaining . Boston: Allyn & Bacon. ISBN 10: 1-292-02522-0 .

Hay, J. (2000). Functions of humor in the conversations of men and women. Journal of Pragmatics, 32, 709-742.

Hempelmann, C. F. (2000) Incongruity and Resolution of Humorous Narratives Linguistic Humor Theory and the Medieval Bawdry of Rabelais, Boccaccio, and Chaucer. Unpublished M.A, Thesis. Ohio: Youngstown U.

Holmes, J. (2000) Politeness, power and provocation: How humour functions in the workplace. Discourse Studies, 2(2), 159-185.

Kant, immanuel (1914) Critique of judgement, Trans. J. H. Bernard. Macmillan and co., limited. St. Martin s street: london.

Kierkegaard, Soren (1992) Concluding Unscienitific Postscript to the Philosophical Fragments, Trans. Edna Hong, Howard Hong, Princeton: Princeton University Press.

Mehrabian, A. (1969). Methods and designs: Some referents and measures of nonverbal behavior. Behavioral Research Methods and Instrumentation, (1), 203-207.

Nietzsche, Friedrich (1968) The Birth of Tragedy, In Basic Writings of Nietzsche, Trans. Walter Kaufmann, New York: Modern Library. (BT)

Nietzsche, Friedrich (1974) The Gay Science, Trans. Walter Kaufmann, New York: Vintage Books. (GS)

Norton, R. (1983). Communicator style: Theory, applications, and measures. Beverly Hills: Pp 320.

Penjon, R. (1891) Lerire et la liberte. Revue Phylosophique, 113-125.

Raskin, V. (1985) Semantic Mechanisms of Humor, Dordrecht: D. Reidel.

Schopenhauer, Arthur (1909) The World As Will And Idea. Trans: R. B. Haldane, M.A. & J. Kemp, M.A. London: Kegan Paul, Trench, Trübner & Co.

Schopenhauer, Arthur (1909) The World As Will And Idea, Trans: R. B. Haldane, M.A. & J. Kemp, M.A. London: Kegan Paul, Trench: Trübner & Co.

Suls, J. M. (1977) Cognitive and disparagement theories of humor: A theoretical and empirical synthesis. In A. J. Chapman & H. C. Foot (Eds.), Itpirical synthesis humour (pp. 41-45). Oxford: Pergamon Press.

Von, Neuman. (1928). Zur Theoric der Gescllschllflsspiclc. Mnth. Annalen, (100). 29~320.