مقایسۀ وجه تسمیه‌ها در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی
محورهای موضوعی : تطبیقی (با ویژگی ادبی و هنری)محمد محمدی ملک آبادی 1 , مهرداد چترایی 2 , قربانعلی ابراهیمی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
کلید واژه: اشتقاق, تاریخ سیستان, وجه تسمیه, دیوان خاقانی, باورهای عوام,
چکیده مقاله :
یکی از پرسش‌های جذاب برای انسان‌ها دلیل نام‌گذاری (وجه تسمیۀ) چیزهاست. در متون نظم و نثر فارسی تعدادی از نویسندگان و شعرا در خلال آثارشان، کلماتی را ریشه‌شناسی کرده و وجه تسمیۀ آنها را - به زعمِ خود- نشان داده‌اند. بررسی و تحلیل و طبقه‌بندی این وجوه تسمیه، بیانگر نوع نگاه آنان به چگونگی ساخت کلمات است. در این مقاله برخی از این وجوه تسمیه که در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی مندرج است، بررسی و مقایسه شده‌است. بدین منظور ابتدا به دسته بندی انواع وجه تسمیه و ذکر شواهد مثال از کتب گوناگون پرداخته شد و سپس نمونه‌های وجه تسمیه از کتاب تاریخ سیستان و دیوان خاقانی استخراج و بررسی گردید. با بررسی نمونه‌ها، مشخص شد که مؤلف تاریخ سیستان در گزینش و بیان وجه تسمیه‌ها بیشتر به اشتقاق کلمات توجه داشته است و در مواردی هم به اعتقادات و باورهای عوام رجوع کرده است ولی خاقانی بیشتر به بازی‌های شاعرانه با کلمات پرداخته و وجه تسمیه‌هایی ابداعی ارائه داده است. البته او هم به وجه تسمیه‌هایی که در کتب دیگر آمده توجه داشته است. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده‌است و گردآوری داده‌ها به شیوۀ کتابخانه‌ای است. هرچند مقالات متعددی دربارۀ وجه تسمیه چاپ شده، اما تاکنون مقالۀ مستقلی دربارۀ مقایسۀ گزینش وجه تسمیه در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی منتشر نشده‌است.
One of the most interesting questions for humans is the reason for naming things (the appellation). In the texts of Persian poetry and prose, some writers and poets, in the course of their works, Etymologized some words and define their appellation(the reason of naming). Studying, analyzing, and classifying these appellations, indicates the way they look at the construction of words. In this article, some of these appellations that are included in the ''history of Sistan'' and "Divan-e-Khaghani" are examined and compared. For this purpose, we categorized the types of the appellation and mentioned the evidence from different books. Then we extracted and examined the examples of the appellation from the ''history of Sistan'' and "Divan-e-Khaghani". By examining the samples, it was found that the author of the ''history of Sistan'' has paid more attention to the etymology of words in expressing the appellation, and in some cases, he has referred to the Folklore but Khaghani has paid more attention to poetic games with words and offers innovative appellation. Of course, he has also paid attention to the appellation mentioned in other books. This article has been written in a descriptive-analytical way and the data has been collected in the library method. Although several articles have been published on the subject of the ''Appellation'' but so far no independent article has been published on the subject of ''Appellation in the history of Sistan''.
کتاب‌ها
ابوالقاسمی، محسن (1389) ریشه‌شناسی، تهران: ققنوس.
اسعد گرگانی، فخرالدین (1337) ویس و رامین، به تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: اندیشه.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1370) در تاریخ و سیاست کرمان، نامواره دکتر محمود افشار، جلد 6، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
برهان، ابن خلف تبریزی، محمد حسین (1361) برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران: امیرکبیر.
بهار، محمدتقی (1314) تاریخ سیستان (تصحیح و تعلیقات)، تهران: کلاله خاور.
توکلی مقدم، غلامحسین (1375) وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران: نشر میعاد.
حسن دوست، محمد (1395) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خاقانی شروانی (1368) دیوان، به تصحیح دکتر ضیاء الدین سجادی، تهران: زوار.
خاقانی شروانی (1386) ختم الغرائب (تحفه العراقین)، به تصحیح دکتر یوسف عالی عباس آبادی، تهران: سخن.
خرمشاهی، بهاء‌الدین (1371) حافظ‌نامه، 2جلد، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
خیام، عمر (1312) نوروزنامه، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: کتابخانه کاوه.
دهخدا، علی اکبر (1373) لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سجادی، سید ضیاءالدین (1374) فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شروانی، 2جلد، تهران: انتشارات زوار.
شمیسا، سیروس (1373) بیان، تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس (1388) نقد ادبی، تهران: میترا.
صفی پور، عبدالرحیم (1362) منتهی الارب فی لغه العرب، تهران: سنایی.
عطار، فریدالدین (1356) منطق‌الطیر، به اهتمام دکتر سید صادق گوهرین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
فردوسی، ابوالقاسم (1363) شاهنامه، به تصحیح ژول مول، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامه، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، بر اساس چاپ مسکو، تهران: قطره.
فروزانفر، بدیع‌الزمان (1350) سخن و سخنوران، تهران: انتشارات خوارزمی.
قدکساز، محمد (1375) وجه‌تسمیۀ شهرهای ایران، تهران: گلگشت.
قرشی، سید علی اکبر (1371) قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کسروی، احمد (1335) نام‌های شهرضا و دیه های ایران، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
معین، محمد (1353) فرهنگ فارسی، 6 جلد، تهران: امیرکبیر.
میبدی، رشیدالدین (1357) کشف الاسرار و عده الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، 10 جلد، تهران: امیرکبیر.
ناصر خسرو قبادیانی (1375) سفرنامه، به تصحیح دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
نصرالله منشی، ابوالمعالی (1343) کلیله و دمنه، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
هرن، پاول و هوبشمان، هانریش (1356) اساس اشتقاق زبان فارسی، ترجمۀ جلال خالقی مطلق، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مقالات
ابراهیمی‌جویباری، عسکری. (1391). بازتاب وجه تسمیه در ادب فارسی. فصلنامه زبان و ادب فارسی، 4(12)، 1-26.
تسلیمی، علی و میرمیران، مجتبی. (1384). ویس و رامین و ریشه‌شناسی کهن. نشریه جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، 38(3)، 133-144.
دبیرسیاقی، سید محمد. (1390). طرف بستن، طرف بربستن، طرف برداشتن. گزارش مکتوب، (49)، 8-1.
رحیمی زنگنه، ابراهیم، کهریزی، خلیل، حسینی، ایوب. (1392). کرمانشاه و سوءتفاهمی تاریخی. جستارهای تاریخی، 4(2)، 19-33.
شجاع قلعه دختر، راضیه، غفرانی، علی. (1392). جغرافیای تاریخی سرزمین مَکران. تاریخ و فرهنگ، 45(2)، 133-151. doi: 10.22067/history.v45i8.16216.
عسگری، انسیه. (1389). معناشناسی نوین از واژه شیطان. پژوهش‌های قرآنی، 16(64)، 204-219.
محمودپور، محمد، گلیجانی مقدم، ندا، خلیلی‌فر، سمانه. (1396). تأثیر عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری و وجه تسمیه «رشت». پژوهشنامه تاریخ اسلام، 1(25)، 111-97. .dor:20.1001.1.22519726.1396.1.25.6.6.
ممتحن، مهدی، ترابی، زینب. (1391). تفاوت یا همسانی شیطان و ابلیس. فصلنامه مطالعات قرآنی، 3(12)، 123-140.
هروی، جواد. (1387). ملوک خوارزم (آفریغی) از آغاز تا ظهور سامانیان. پژوهش‌نامۀ تاریخ، 3(10)، 1-33.
یوسفی، عثمان. (1388). کردهای ایزدی (پژوهشی در وجه تسمیه و ریشۀ نژادی). مطالعات تاریخ فرهنگی فصلنامه علمی -پژوهشی انجمن ایرانی تاریخ، 1(1)، 141-123.
_||_Books
Abolghasemi, Mohsen (2011) Etymology, Tehran: Ghoghnoos publication.
As’ad-e-Gorgani, Fakhr o’Din (1959) Veys va Ramin, corrected by Mohammad Jafar Mahjoob, Tehran: Andishe publication.
Attar, Farid o’Din (1978) Mantegh Al-tair, by Dr. Seyyed Sadegh Gowharin, Tehran: Translation and publishing company.
Bahar, Mohammad Taghi (1936) History of Sistan (Descriptions and Corrections), Tehran: Kolale Khavar publication.
Bastani Parizi, Mohammad Ibrahim (1991) In History and Politics of Kerman, Namvare Dr. Mahmood Afshar, volume 6, Tehran: Endowment Foundation of Dr. Mahmood Afshar.
Borhan Ibn-Khalaf (1983) Definitive Argument ,by Dr.Mohammad Mo’in, Tehran: Amir Kabir publication.
Dehkhoda, Ali Akbar (1995) Dictionary, Tehran: University of Tehran.
Ferdowsi, Abo al-ghasem (1985) Shahname, Editet by Julius von Mohl, Tehran: Pocket Books Company.
Ferdowsi, Abo al-ghasem (2010) Shahname, by Dr.Saeed Hamidian, based on Moscow edition, fifteenth edition, Tehran: Ghatre publication.
Forouzanfar, badi’ al-Zaman (1972) Sokhan Va Sokhanvaran, Tehran: Kharazmi publication.
Ghadaksaz, mohammad (1997) Appellation of Cities of Iran, Tehran: Golgasht.
Ghorashi, seyyed Ali Akbar (1993) Ghamoos-e-Quran, Tehran: Dar al-Kotob al-Islamia publication.
Hasandoust, Mohammad (2017) An Etymological Dictionary of the Persian Language, Tehran: Academy of Persian Language and Literature publication.
Hübschmann, (Johann) Heinrich & Horn, Paul (1978) floor plan of neo-persian etymology, translated by Jalal Khaleghi Motlagh, Tehran: Iranian Culture Foundation.
Khaghani Shervani (2008) Khatm al-Ghara’eb, edited by Dr. Yousof a’li Abbas Abadi, Tehran: Sokhan publication.
Khaghani, Badil Ibn Ali (1990) Khaghani's Divan, edited by Zia’ o’Din Sajjadi, Tehran: Zavvar publication.
Khayyam, Omar,(1934) Nowrouz Name, edited by Mojtaba Minovi, Tehran: Kave Library.
Khorramshahi, B (1993) Hafeznameh, Tehran: elmi-va-farhangi.
Meybodi, Rashid o’Din (1979) Kashf al-Asrar va O’ddat al-Abrar, by Ali Asghar Hekmat, Tehran: Amirkabir publication.
Mo’in, Mohammad (1975) Persian dictionary, Tehran: Amirkabir publication.
Naser khosro, Ghobadyani (1997) Travelogue, edited by Dr. Mohammad Dabir siyaghi, Tehran: Zavvar publication.
Nasr-Allah Monshi, Abo al-Ma’ali (1965) Kalile and Demne, edited and explained by Mojtaba Minovi, Tehran: Tehran University Publication.
Safipoor, Abd al-Rahim (1984) Montahi al-Erab fi Loghat al-Arab, Tehran: Sanaee publication.
Sajjadi, Zia’ o’Din (1996) Dictionary of Divan-e-Khaghani-e-Shervani, first edition, Tehran :Zavvar publication.
Shamisa, Sirus (1995) Expression, Tehran: Ferdows publication.
Shamisa, Sirus (2010) Literary Criticism, Tehran: Mitra publication.
Tavakkoli Moghaddam, Gholam Hossein (1997) Appellation of Cities of Iran, Tehran: Mi’ad publication.
Articles
Asgari, E. (2011). The New Semantics of the Word Shayṭān. Qru’anic Reserches, 16(64), 204-219.
Dabir Siyaghi, Seyyed Mohammad. (2011). Tarf Bastan, Tarf Barbastan, Tarf Bardashtan. Written report, (49), 1-8.
Ebrahimi Jouibari, A. (2012). Reflection of word derivation in mysticism literature. Persian Language and Literature Quarterly, 4(12), 1-26.
Heravi, J. (2008). The Khwarazm kings from the early beginning to the rise of the Samanid. Journal of History, 3(10), 1-33.
Mahmoudpour M, Golijani N, khalilifar S. (2017). The Impact of Geographical Factors on the Formation and Etymology of Rasht. Islamic History Research Journal, 1 (25), 111-97. dor:20.1001.1.22519726.1396.1.25.6.6.
Momtahen, M., Torabi, Z. (2012). Difference or similarityof Satan andIblis. Quarterly Sabzevaran Fadak, 3(12), 123-140.
Rahimi Zangeneh, E., Kahrizi, K., Hosseini, A. (2014). Kermanshah and a Misunderstanding throughout History. Historical Studies, 4(2), 19-33.
Shujā‘ Qal‘adukhtar, R., Ghufrānī. (2013). Historical Geography of Makrān. Journal of History and Culture, 45(2), 133-151. doi: 10.22067/history.v45i8.16216.
Taslimi, Ali and Mirmiran, Mojtabi. (2005). Weiss and Ramin and ancient etymology. Journal of Literary Essays (former Literature and Human Sciences), 38(3), 133-144.
Yousefi, Othman. (2002). Izadi Kurds A research on naming and racial roots. Scientific-Research Quarterly of the Iranian History Society, 1 (1), 141-123.