تاثیر عوامل محیطی بر روند شکل‌گیری سکونتگاه‌های دوران اسلامی هورامان بر مبنای پژوهش‌های باستانشناسی
محورهای موضوعی : باستانشناسیپویا طالب‌نیا 1 * , زرین فخار 2 , فرزاد مافی 3
1 - وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تهران، ایران.
2 - استادیار‌گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
3 - استادیار، گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
کلید واژه: هورامان, باستانشناسی دوران اسلامی, بافت‌های روستایی, پهنه‌های تلفیقی, تحلیل آماری (GIS).,
چکیده مقاله :
منطقه هورامان که در غرب زاگرس مرکزی قرار دارد، محدوده‌ای کوهستانی با رودخانه‌های پرآبی است که تداوم جریان آنها دره‌هایی عمیق و باریک ایجاد نموده، دره‌های پرآب و حاصلخیزی که طی هزاران سال محل تردد جوامع انسانی بوده‌اند. این دره‌های غنی نخستین‌بار توسط انسان‌های عصر پارینه‌سنگی استقراری و پس از آن طی هزاران سال سکونتگاه گروه‌های انسانی بوده است. امروزه بقایای سکونتگاه‌ها در قالب غارها، محوطه‌ها، تپه‌ها، بناها، روستاها و در بُعد توسعه یافته به صورت شهر قابل رویت هستند. مسئله اساسی در ارتباط با این سکونتگاه‌ها آگاهی از چگونگی روند شکل‌گیری آنها خصوصاً طی دوران اسلامی است. در این راستا، هم‌پوشانی ۵۷۶ مکانی باستانی شناسایی شده و ۲۴۴ روستا و شهر به کمک نرم‌افزار GIS، نهایتاً ۶۱ پهنة تلفیقی (تلفیق مکان باستانی و نقاط روستایی و شهری) را در گستره شبکه‌بندی شدة منظر فرهنگی هورامان نمایان ساخت. به منظور سهولت در تحلیل‌ها، منطقه شبکه‌بندی و به صورت شطرنجی (یک شبکه در میان) بررسی گردیدند. بر مبنای شبکه‌بندی صورت گرفته، ۱۴ پهنه تلفیقی انتخاب، بررسی و تجزیه و تحلیل باستان‌شناختی ۱۴ پهنة تلفیقی منتخب از میان ۶۱ پهنه موجود (به عنوان نمونه) نهایتاً منجر به شناخت علل و دلایل شکل‌گیری، تداوم و توسعه سکونتگاه‌ها (روستاها) در هورامان شد. بر پایة مطالعات صورت گرفته مشخص گردید که ویژگی‌های محیطی و جغرافیایی طبیعی هورامان مهمترین عامل شکل‌گیری، تداوم و توسعه سکونتگاه‌های هورامان طی ادوار مختلف خصوصاً دوران اسلامی در این محدوده است. هدف از نوشتار پیش‌رو، معرفی عوامل طبیعی تاثیرگذار و میزان تاثیرگذاری آنها بر سکونتگاه‌های دوران اسلامی هورامان است.
The Hawraman region, located in the western part of the Central Zagros, is a mountainous area with abundant rivers, whose continuous flow has created deep and narrow valleys and gorges. These fertile and water-rich valleys and gorges have been the passageways for human communities for thousands of years. These lush and rich valleys were first inhabited by humans during the Paleolithic era and have served as settlements for human groups for thousands of years. Today, the remains of these settlements are visible in the form of caves, sites, mounds, buildings, villages, and, in a more developed dimension, cities. The central issue regarding these settlements is understanding the causes and processes of their formation, particularly during the Islamic period. In this context, 576 archaeological sites and 244 villages and cities were identified using GIS software, ultimately revealing 61 combined zones (a combination of archaeological sites and rural and urban points) within the structured network of the Hawraman cultural landscape. To facilitate the analysis, the region was organized into a grid for examination. Based on the established network, 14 combined zones were selected. The archaeological study and analysis of these 14 selected combined zones from the 61 available led to identifying the causes and reasons for the formation, continuity, and development of settlementsin Hawraman. The studies revealed that the natural environmental and geographical characteristics of Hawraman were the most significant factors in the formation, continuity, and development of the settlements in this region, especially during the Islamic period.
- امینی‌خواه، ناصر و مافی، فرزاد و قهرمانی، امین(1398)، بازشناسی شاخصه‌های هنر معماری در ارزیابی سطح فرهنگی منظر تاریخی-فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو، مطالعۀ موردی: محدودۀ اورامانات در استان کرمانشاه، همایش ملی دوسالانۀ باستانشناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398
- بختیاری، ذبیح¬الله (1387). بررسی باستان¬شناسی بخش موچش کامیاران، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی
- بیگلری، عارف (1388). گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان ثلاث باباجانی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- بیگلری، فریدون (1393). بررسی نجات¬بخشی آثار باستانی حوزة آبگیر سد داریان شهرستان¬های سروآباد (کردستان) و پاوه (کرمانشاه)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان شناسی
- بیگلری، فریدون (1394). بررسی نجات¬بخشی آثار باستانی حوزة آبگیر سد داریان شهرستان¬های سروآباد (کردستان) و پاوه (کرمانشاه)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان شناسی
- پوربخشنده، خسرو (1387). بررسی محدوده سد داریان، مرکز اسناد پژوهشکده باستان¬شناسی
- خسروی، شکوه (1396). بررسی و شناسایی حوضة آبگیر سد بلبر، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی
- رستم¬پور، کیوان (1397). بررسی و شناسایی آثار باستانی بخش کلاترزان سنندج، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی
- زندی، فردین (1382). بررسی منطقه هورامان شهرستان¬های کامیاران و سروآباد، سنندج: مرکز اسناد ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
- زندی، فردین (1382). پروندة ثبتی آثار باستانی شهرستان سروآباد، سنندج: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان
- ساعدموچشی، امیر (1392). بررسی پارینه¬سنگی جنوب کردستان «فصل نخست: شهرستان¬های کامیاران و سروآباد»، سنندج: مرکز اسناد ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کردستان
- شیدرنگ، سونیا و فریدون بیگلری (1388-1389). گزارش بررسی غارها و پناهگاه¬های صخره¬ای شهرستان ثلاث باباجانی – استان کرمانشاه، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- شیدرنگ، سونیا و فریدون بیگلری (1388-1389). گزارش بررسی غارها و پناهگاه¬های صخره¬ای شهرستان جوانرود – استان کرمانشاه، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- صادقی¬راد، مسعود (1396)، گزارش بررسی و ثبت آثار باستانی منطقه هورامان کردستان، سنندج: مرکز اسناد پایگاه منظر فرهنگی – تاریخی هورامان
- صادقی¬راد، مسعود (1397)، پژوهش¬های باستان¬شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کردستان (مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان¬شناسی
- صادقی¬راد، مسعود (1398)، بانک اطلاعات (GIS) و اطلس باستان¬شناسی هورامان - (نتایج حاصل از بررسی و شناسایی (شهرستان‌های مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران)، سنندج، مرکز اسناد پایگاه منظر فرهنگی هورامان
- صادقی¬راد، مسعود (1399)، پژوهش¬های باستان¬شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کرمانشاه (پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی). کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- صادقی¬راد، مسعود (1400)، بانک اطلاعات (GIS) و اطلس باستان¬شناسی هورامان - (نتایج حاصل از بررسی و شناسایی (شهرستان‌های پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی)، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- طالب¬نیا، پویا (1392). مطالعه و معرفی راه‌های دورة اسلامی استان کردستان و آثار وابسته به آن، رسالة کارشناسی‌ارشد، گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده)
- طالب¬نیا، پویا (1403). نگرش باستان‌شناختی، بر روند شکل‌گیری روستاهای منظر فرهنگی هورامان؛ در قرون اسلامی، رسالة دکترا، گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده)
- طالب‌نیا، پویا و عاملی‌راد، شلیر (1400). بررسی باستانشناسی دوران تاریخی هورامان (شهرستان‌های سروآباد و کامیاران)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی
- عزیزی، اقبال (1380 الف). پروندة ثبتی آثار باستانی شهرستان سروآباد، کردستان: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان
- عزیزی، اقبال (1380 ب). گزارش بررسی و شناسایی آثار باستانی شهرستان سروآباد، سنندج: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان
- فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادی‌ها) (1331). استان 5، کردستان (شهرستان‌های: ایلام - بیجار- تویسرکان -سقز-سنندج-شاه آباد-قصرشیرین-کرمانشاه-ملایر-نهاوند-همدان)، جلد 5، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش
- قسیمی، طاهر (1385). بررسی و مطالعه¬ی نقوش صخره¬ای در استان كردستان، پایان¬نامه¬ی كارشناسی ارشد گروه باستان¬شناسی دانشگاه آزاد واحد تهران مركزی (منتشر نشده)
- کریمی، زاهد و مژگان سیف¬پناهی (1382). بررسی منطقه هورامان «شهرستان¬های کامیاران و سروآباد»، سنندج: مرکز اسناد ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کردستان
- مافی، فرزاد (1397)، مطالعات باستان‌شناختی روستاهای تاریخی اورامانات، کرمانشاه، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- مافی، فرزاد و امینی‌خواه، ناصر و قهرمانی، امین(1398)، نقش پژوهش‌های باستانشناسی در ارزیابی منظر تاریخی-فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو( مطالعۀ موردی اورامانات استان کرمانشاه)، همایش ملی دوسالانۀ باستانشناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398
- مترجم، عباس و نیکنامی، کمال‌الدین (1390)، «عصرمفرغ قدیم در شرق زاگرس مرکزي – ایران»، مجلۀ مطالعات باستانشناسی، دورة 3، شمارۀ 2، صص 52-34
- محمدی¬فر، یعقوب (1383 الف)، گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان پاوه، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- محمدی¬فر، یعقوب (1383 ب)، گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان ثلاث باباجانی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- محمدی¬فر، یعقوب (1384)، گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان جوانرود، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- مهاجری¬نژاد، عبدالرضا (1390). گزارش بررسی و شناسایی حوضة آبگیر سد پالنگان، تهران: مرکز اسناد پژوهشکدة باستان شناسی
- نوری، نادر (1388). بررسی و شناسایی و مستندسازی آثار باستانی بخش آرمرده، سنندج: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان
- نیکنامی، کمال‌الدین؛ سعیدی هرسینی محمدرضا و خطیب شهیدی، حمید (1386). «تئوریها و تکنیک¬های مدلسازی و پیش‌بینی (تخمین) مکانها و پراکنشهای سایت¬های پیش از تاریخی در پهندشت‌های باستان‌شناختی با کاربرد GIS و رگرسیون لجستیک در حوضه رودخانه گاماسیاب زاگرس مرکزی»، مجله ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران 58 (5)، صص 193 تا 211
- نیاکان، لیلی (1393). گزارش بررسی و شناسایی سامانه انتقال آب سد پالنگان به روانسر، تهران: پژوهشکده باستان¬شناسی کشور
- هول، فرانک (1381)، باستانشناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت
- وفایی، صابر (1385). گزارش لایه¬نگاری و تعیین حریم تپه¬های باستانی الک، توبره¬ریز و موچش، سنندج: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان
- ولدبیگی، برهان‌الدین (1380)، نگاهی به جاذبه‌های اکوتوریستی اورامان، کرمانشاه: انتشارات طاق بستان
- یاوری، غلامرضا و محمدمهدی فاضل‌بیگی (1389)، «بررسی آثار توسعه و پایداری زیست بوم منطقه هورامان با کاربرد مدل تخریب»، فصلنامه محیط‌شناسی، شماره 57، صص 121-128
- Gao H Z, Zhu C, Xu W F., 2007, "Environmental change and cultural response around 4200 cal. yr BP in the Yishu River Basin, Shandong. Journal of Geographical Sciences, 17(3): 285–292
- Hoelzmann P, Keding B, Berke H et al., 2001, "Environmental change and archaeology: Lake evolution and human occupation in the Eastern Sahara during the Holocene". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 169: 193–217
- Li L., Zhu C., Lin L. G.,2008, "Transgression records between 7500–5400 BC on the Stratum of the Luotuodun Site in Yixing", Jiangsu Province. Acta Geographica Sinica, 63(11): 1189–1197. (in Chinese)
- Ruo H., 2009, "Geographic information systems in archaeological analysis: A predictive model in the detection of rural Roman villae". Journal of Archaeological Science, 36: 224–235