بازتاب اصول و مفاهیم کهن معماری ایران باستان در خانه‌های سنتی فلات مرکزی ایران، دورۀ قاجار
محورهای موضوعی : باستان شناسیمحبوبه شعبانی جفرودی 1 , سیده مامک صلواتیان 2 , علیرضا نیکویی 3 , سامره اسدی مجره 4
1 - پژوهشگر دوره دکترا، گروه معماری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
3 - استاد مدعو، دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران- دانشیار، گروه زبان و ادبیات
4 - استادیار، گروه روانشناسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
کلید واژه: اصول کهن معماری, خانه‌های سنتی ایران, فلات مرکزی, معماری ایران باستان,
چکیده مقاله :
مفاهیم کهن و الگوهای پایدار در سنت معماری، همواره به تاریخ وابسته بوده‌اند و در گسترۀ آن تجلی یافته‌اند. در حیطۀ الگوها، اینکه پدیده‌ای تا چه حد در طول تاریخ تغییر کرده است، مهم نیست بلکه محتوای ثابت آن در زمینه است که اهمیت می‌یابد. از این‌رو، نخستین گام در خوانش معماری، به‌ویژه مبتنی‌بر آنچه در دامنۀ اصول سنتی قرار می‌گیرد، رجوع به پیشینة تاریخی است. بر چنین مبنایی واکاوی، شناخت آفرینه‌های معماری باستان، آگاهی از ویژگی‌ها، نحوۀ تکوین و فرگشت آن‌ها تا دوره‌های پسین، امری مهم در مطالعات معماری ایران قلمداد می‌گردد. پژوهش حاضر با هدف بازنمایی و تطبیق اصول نهفته و مفاهیم مشترک، میان معماری ایران باستان و خانه‌های دورۀ قاجاریه در فلات مرکزی ایران تدوین شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش را جستجو می‌کند؛ اصول معماری ایران باستان منطبق با مفاهیم موجود در خانه‌های سنتی قاجاریه واقع در فلات مرکزی ایران کدامند و چگونه بر معماری خانه‌های آن دوران بازتابانیده شده‌اند؟ روش پژوهش، تطبیقی، با رویکرد توصیفی- تحلیلی بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند، در معماری خانه‌های سنتی دورۀ قاجاریه، نوعی گرایش ذهنی به معماری باستان وجود داشته است که بر کالبد آن از طریق اصولی چون درونگرایی، هندسه، مرکزیت، تجمیع اضداد، سلسله‌مراتب و وحدت بازتابانیده می‌گردد.
Ancient concepts and sustainable patterns in traditional architecture have always been dependent on history and have been manifested in its scope. In the domain of patterns, to what extent these phenomena have changed throughout history, is not important, but its constant in the context becomes important. Therefore, the first step in rereading architecture, especially the contents of traditional principles, is to refer to the historical background. For such a description and analysis and recognition of the creations of ancient architecture and knowledge of their characteristics and how they developed and evolved in later eras is considered an important matter in the studies of Iranian architecture. The current research is compiled with the aim of representing and applying hidden and common principles between the ancient Iranian architecture and the houses of the Qajar era in the central plateau of Iran. Therefore, this article answers this question; What are the principles of ancient Iranian architecture in accordance with the concepts in the traditional Qajar houses located in the central plateau of Iran and how they have been reflected on the architecture of the houses of that era? The research method was descriptive-analytical. The findings of the research show that in the architecture of traditional Qajar houses, there is a kind of mental tendency towards ancient architecture, which is reflected in the texture of that architecture through principles such as introversion, centrality, integration of opposites, hierarchy and unity.
آروین، عباسعلی و نیازی، محسن. (1385). خانه‌های تاریخی کاشان، ویژگی‌های اقلیم‌شناختی معماری بومی شهر، نشریه پژوهشنامه کاشان، بهار و تابستان، شماره 3: 108-83.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1380). حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، مترجم: حمید شاهرخ، چاپ اول، تهران، نشر خاک.
بمانیان، محمدرضا؛ غلامی‌رستم، نسیم و رحمت‌پناه، جنت. (1389). عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی «نمونه موردی خانه رسولیان یزد». دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 13: 70-55.
پورزرگر، محمدرضا. (1390). خانه، سنت و باززندهسازی محله جوباره در اصفهان، هویت شهر، (5)9: 117-105.
پیرنیا، محمدکریم. (1383). آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
پيرنيا، محمدكريم و سليماني‌پور، منوچهر و ابوالقاسمي، لطيف و ميرفندرسكي، محمدامين و اردلان، نادر و جمعی دیگر از نویسندگان. (1397). معماری ایرانی در سخن چهار نسل از معماران صاحب‌نظر، پاسخ به 9 سوال درباره مشخصه‌ها و امتیازات اصلی معماری ایران، آبادی ویژه معماری ایرانی، شماره 19: 45-4.
پیوسته‌گر، یعقوب و حیدری، علی‌اکبر و اسلامی، مطهره. (1396). بازشناسی اصول پنج‌گانه استاد پیرنیا در معماری خانه‌های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی، مطالعۀ موردی: خانه‌های شهر یزد، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (27)7: 69-51.
تقی‌زاده، علیرضا و تقوایی، ویدا. (1398). محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‌های سنتی شوشتر (مطالعه موردی: خانه امین‌زاده و خانه گازر)، هویت شهر، (40)13: 110-91.
جوانمردی، فاطمه و ملازاده، کاظم و محمدیان‌منصور، صاحب. (1398). بررسی نظام پیمون در معماری هخامنشی: مطالعۀ موردی کاخ آپادانا و صدستون، نشریه پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (22)9: 142-123.
حاجیقاسمی، کامبیز و قیومیبیدهندی، مهرداد و موسویروضاتی، مریمدخت و پروری، محمد. (1383). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر چهاردهم؛ خانه‌های یزد، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
حجت، عیسی. (1391). سنت و بدعت در آموزش معماری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
حناچی، پیروز و پور‌سراجیان، محمود. (1394). نور در هنر معماری و شهرسازی ایران، تهران، انتشارات وزارت راه و شهرسازی.
خسروی، لیلا. (1400). توصیف و تحلیل ساختار و عناصر معماری دسکره گوریه، ایلام، پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (30)11: 198-173.
دیبا، داراب. (1396). الهام و برداشت از مفاهیم بنیادی معماری ایران، ایوان، معماری ایرانی، 7: 13-4.
زارعی، محمد‌ابراهیم. (1379). آشنایی با معماری جهان، همدان، انتشارات فن‌آوران.
سلطان‌زاده، حسین و یوسفی، ماندانا. (1396). چگونگی کاربرد هندسه و تفکیک فضاها در معماری پیش از تاریخ ایران، اندیشه معماری، (1)1: 70-54.
طهماسبی، احسان. (1392). بررسی تطبیقی معماری کاخ‌ها و خانه‌های اشرافی ساسانیان، پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (4)3: 179-153.
گرشاسبی، اشکان و ملک‌پور‌شهرکی، زهرا. (1398). واکاوی گنبد و سیر تحول آن در معماری اشکانی، جستارهای باستانشناسی ایران پیش از اسلام، (1)7: 192-173.
محمدی، مریم و نیستانی، جواد و موسوی‌کوهپر، سید‌مهدی و هژبری‌نوبری، علیرضا. (1390). مطالعه‌ی گونه‌شناسی، عناصر و اجزای معماری ایران در دوره ساسانی، نامة باستانشناسی، (1)1: 105-83.
معماریان، غلامحسین. (1373). آشنایی با معماری مسکونی ایران، گونه‌شناسی درونگرا، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.
معماریان، غلامحسین. (1387). معماری ایرانی، تهران، انتشارات سروش دانش.
مهرداد، جواد و روشن، محسن. (1398). الگوهای هندسی معماری ایران و بررسی الگوها از پیدایش اولین تمدن‌ها تا دوران معاصر، معماری‌شناسی، معماری و شهرسازی ایران، (13)2: صفحات 11-1.
موسویروضاتی، مریمدخت و سلطان‌زاده، حسین. (1375). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر اول؛ خانه‌های کاشان، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
موسویروضاتی، مریمدخت و طاهباز، منصوره. (1377). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر چهارم؛ خانه‌های اصفهان، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
میرمیران، هادی. (1375). از معماری گذشته چه درسی می‌توان گرفت؟، آبادی، شماره 23: 29-33.
ناری‌قمی، مسعود. (1389). مطالعه‌ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی، هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، شماره 43: 69-82.
نقرهکار، عبدالحمید و حمزهنژاد، مهدی و فروزنده، آیسان. (1388). راز جاودانگی آثار معماری ( تحلیلی بر نگرشهای نوگرا و فرانوگرا و رویکردهای فراگیرتر)، باغ نظر، (12)6: 44-31.
هنرور، جمال‌الدین. (1399). تأملی در حکمت معماری ایران قبل از اسلام، تخصصی معماری‌شناسی، (16)3: 15-1.
یاوری، حورا. (1387). روانکاوی و ادبیات، دو متن، دو انسان، دو جهان، از بهرام گور تا راوی بوف کور، تهران: انتشارات سخن.
وب‌سایت
اطلس تاریخ ایران، (تاریخ دسترسی 30/01/1402)، قابل دسترس از لینک: http:// iranatlas.info
سایت گردشگری Apochi، تاریخ دسترسی 12/02/1402)، قابل دسترس از لینک: www. Apochi.com