تاثیر عوامل محیطی بر روند شکل‌گیری سکونتگاه‌های دوران اسلامی هورامان بر مبنای پژوهش‌های باستانشناسی
محورهای موضوعی : باستانشناسیپویا طالب‌نیا 1 , زرین فخار 2 * , فرزاد مافی 3
1 - وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تهران، ایران.
2 - استادیار‌گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
3 - استادیار، گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
کلید واژه: هورامان, باستانشناسی دوران اسلامی, بافت‌های روستایی, پهنه‌های تلفیقی, تحلیل آماری (GIS).,
چکیده مقاله :
منطقه هورامان در غرب زاگرس مرکزی واقع شده و محدوده‌ای کوهستانی با رودخانه‌های پرآب است که تداوم جریان آنها دره‌هایی عمیق و باریک پدید آورده است؛ دره‌هایی حاصلخیز که طی هزاران سال محل تردد و زیست جوامع انسانی بوده‌اند. این دره‌های غنی نخستین‌بار در عصر پارینه‌سنگی مأوای انسان قرار گرفتند و پس از آن در طول هزاره‌ها سکونتگاه گروه‌های مختلف انسانی شدند. امروزه بقایای این سکونتگاه‌ها در قالب غارها، محوطه‌ها، تپه‌ها، بناها، روستاها و در شکل توسعه‌یافته‌تر به‌صورت شهرها قابل مشاهده است. مسئله اساسی در ارتباط با این سکونتگاه‌ها، آگاهی از روند شکل‌گیری آنها به‌ویژه در دوران اسلامی است. در این راستا، با هم‌پوشانی ۵۷۶ مکان باستانی شناسایی‌شده و ۲۴۴ روستا و شهر در محیط نرم‌افزار GIS، در نهایت ۶۱ پهنه تلفیقی (ترکیب مکان‌های باستانی با نقاط روستایی و شهری) در شبکه‌بندی منظر فرهنگی هورامان آشکار شد. به‌منظور سهولت در تحلیل، منطقه به‌صورت شبکه‌ای شطرنجی (یک در میان) مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس این شبکه‌بندی، ۱۴ پهنه تلفیقی انتخاب و تحلیل باستان‌شناختی آنها (به‌عنوان نمونه‌ای از میان ۶۱ پهنه موجود) انجام شد که در نهایت به شناخت علل و عوامل شکل‌گیری، تداوم و توسعه سکونتگاه‌ها (روستاها) در هورامان منجر گردید. یافته‌های این پژوهش نشان داد که ویژگی‌های محیطی و جغرافیایی طبیعی هورامان مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری، تداوم و گسترش سکونتگاه‌ها طی ادوار مختلف، به‌ویژه در دوران اسلامی، بوده است. هدف از نوشتار حاضر، معرفی عوامل طبیعی تأثیرگذار و سنجش میزان نقش آنها در سکونتگاه‌های دوران اسلامی هورامان است.
The Hawraman region, located in the western part of the Central Zagros, is a mountainous area with perennial rivers that have carved out deep and narrow valleys. These fertile valleys have served as corridors and habitats for human communities for thousands of years. First occupied in the Paleolithic period, the region subsequently hosted various human groups throughout millennia. Today, the remains of these settlements can be seen in the form of caves, sites, mounds, buildings, villages, and, in more developed forms, cities. A key issue concerning these settlements is understanding the process of their formation, particularly during the Islamic period. In this regard, by overlapping 576 identified archaeological sites with 244 villages and towns in a GIS environment, a total of 61 integrated zones (combinations of archaeological sites with rural and urban points) were identified within the cultural landscape of Hawraman. For analytical purposes, the area was examined in an alternating checkerboard grid system. Based on this grid, 14 integrated zones were selected and subjected to archaeological analysis (as samples from the 61 zones). This ultimately led to identifying the causes and factors behind the formation, continuity, and development of settlements (villages) in Hawraman. The findings revealed that the environmental and natural geographical features of Hawraman have been the most significant factors influencing the formation, continuity, and expansion of settlements throughout different periods, especially during the Islamic era. The aim of this study is to introduce the key natural factors and evaluate their role in shaping Islamic-period settlements in Hawraman.
امینی‌خواه، ناصر، مافی، فرزاد، قهرمانی، امین (1398). بازشناسی شاخصه‌های هنر معماری در ارزیابی سطح فرهنگی منظر تاریخی ـ فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو، مطالعۀ موردی: محدودۀ اورامانات در استان کرمانشاه، همایش ملی دوسالانۀ باستانشناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398.
بختیاری، ذبیح¬الله (1387). بررسی باستان¬شناسی بخش موچش کامیاران، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی.
بیگلری، عارف (1388). گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان ثلاث باباجانی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
بیگلری، فریدون (1393). بررسی نجات¬بخشی آثار باستانی حوزهٔ آبگیر سد داریان شهرستان¬های سروآباد (کردستان) و پاوه (کرمانشاه)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان شناسی.
بیگلری، فریدون (1394). بررسی نجات¬بخشی آثار باستانی حوزهٔ آبگیر سد داریان شهرستان¬های سروآباد (کردستان) و پاوه (کرمانشاه)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان شناسی.
پوربخشنده، خسرو (1387). بررسی محدوده سد داریان، مرکز اسناد پژوهشکده باستان¬شناسی.
خسروی، شکوه (1396). بررسی و شناسایی حوضهٔ آبگیر سد بلبر، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی.
رستم¬پور، کیوان (1397). بررسی و شناسایی آثار باستانی بخش کلاترزان سنندج، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی.
زندی، فردین (1382). بررسی منطقه هورامان شهرستان¬های کامیاران و سروآباد، سنندج: مرکز اسناد ادارهٔ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
زندی، فردین (1382). پروندهٔ ثبتی آثار باستانی شهرستان سروآباد، سنندج: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان.
ساعدموچشی، امیر (1392). بررسی پارینه¬سنگی جنوب کردستان «فصل نخست: شهرستان¬های کامیاران و سروآباد»، سنندج: مرکز اسناد ادارهٔ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کردستان.
شیدرنگ، سونیا و فریدون بیگلری (1388-1389). گزارش بررسی غارها و پناهگاه¬های صخره¬ای شهرستان ثلاث باباجانی – استان کرمانشاه، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
شیدرنگ، سونیا و فریدون بیگلری (1388-1389). گزارش بررسی غارها و پناهگاه¬های صخره¬ای شهرستان جوانرود – استان کرمانشاه، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
صادقی¬راد، مسعود (1396). گزارش بررسی و ثبت آثار باستانی منطقه هورامان کردستان، سنندج: مرکز اسناد پایگاه منظر فرهنگی – تاریخی هورامان.
صادقی¬راد، مسعود (1397). پژوهش¬های باستان¬شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کردستان (مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان¬شناسی.
صادقی¬راد، مسعود (1398). بانک اطلاعات (GIS) و اطلس باستان¬شناسی هورامان - (نتایج حاصل از بررسی و شناسایی (شهرستان‌های مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران)، سنندج، مرکز اسناد پایگاه منظر فرهنگی هورامان.
صادقی¬راد، مسعود (1399). پژوهش¬های باستان¬شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کرمانشاه (پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی). کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
صادقی¬راد، مسعود (1400). بانک اطلاعات (GIS) و اطلس باستان¬شناسی هورامان - (نتایج حاصل از بررسی و شناسایی (شهرستان‌های پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی)، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
طالب¬نیا، پویا (1392). مطالعه و معرفی راه‌های دورهٔ اسلامی استان کردستان و آثار وابسته به آن، رسالهٔ کارشناسی‌ارشد، گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).
طالب¬نیا، پویا (1403). نگرش باستان‌شناختی، بر روند شکل‌گیری روستاهای منظر فرهنگی هورامان؛ در قرون اسلامی، رسالهٔ دکترا، گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).
طالب‌نیا، پویا و عاملی‌راد، شلیر (1400). بررسی باستانشناسی دوران تاریخی هورامان (شهرستان‌های سروآباد و کامیاران)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی.
عزیزی، اقبال (1380 الف). پروندهٔ ثبتی آثار باستانی شهرستان سروآباد، کردستان: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان.
عزیزی، اقبال (1380 ب). گزارش بررسی و شناسایی آثار باستانی شهرستان سروآباد، سنندج: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان.
فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادی‌ها) (1331). استان 5، کردستان (شهرستان‌های: ایلام - بیجار- تویسرکان -سقز-سنندج-شاه آباد-قصرشیرین-کرمانشاه-ملایر-نهاوند-همدان)، جلد 5، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.
قسیمی، طاهر (138۵). بررسی و مطالعه¬ی نقوش صخره¬ای در استان كردستان، پایان¬نامه¬ی كارشناسی ارشد گروه باستان¬شناسی دانشگاه آزاد واحد تهران مركزی (منتشر نشده).
کریمی، زاهد و مژگان سیف¬پناهی (1382). بررسی منطقه هورامان «شهرستان¬های کامیاران و سروآباد»، سنندج: مرکز اسناد ادارهٔ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کردستان.
مافی، فرزاد (1397). مطالعات باستان‌شناختی روستاهای تاریخی اورامانات، کرمانشاه، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
مافی، فرزاد و امینی‌خواه، ناصر، قهرمانی، امین(1398). نقش پژوهش‌های باستانشناسی در ارزیابی منظر تاریخی-فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو( مطالعۀ موردی اورامانات استان کرمانشاه)، همایش ملی دوسالانۀ باستانشناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398.
مترجم، عباس و نیکنامی، کمال‌الدین (1390). عصرمفرغ قدیم در شرق زاگرس مرکزي – ایران. مجلۀ مطالعات باستانشناسی،۳(۲)، ۵2-3۴.
محمدی¬فر، یعقوب (1383 الف). گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان پاوه، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
محمدی¬فر، یعقوب (1383 ب). گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان ثلاث باباجانی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
محمدی¬فر، یعقوب (1384). گزارش بررسی و شناسایی باستان¬شناسی شهرستان جوانرود، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
مهاجری¬نژاد، عبدالرضا (1390). گزارش بررسی و شناسایی حوضهٔ آبگیر سد پالنگان، تهران: مرکز اسناد پژوهشکدهٔ باستان شناسی.
نوری، نادر (1388). بررسی و شناسایی و مستندسازی آثار باستانی بخش آرمرده، سنندج: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان.
نیکنامی، کمال‌الدین، سعیدی هرسینی محمدرضا و خطیب شهیدی، حمید (1386). تئوری‌ها و تکنیک¬های مدل‌سازی و پیش‌بینی (تخمین) مکان‌ها و پراکنش‌های سایت¬های پیش از تاریخی در پهندشت‌های باستان‌شناختی با کاربرد GIS و رگرسیون لجستیک در حوضه رودخانه گاماسیاب زاگرس مرکزی. مجله ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ۵8 (۵)، 193 ـ 211.
نیاکان، لیلی (1393). گزارش بررسی و شناسایی سامانه انتقال آب سد پالنگان به روانسر، تهران: پژوهشکده باستانشناسی کشور.
هول، فرانک (1381). باستانشناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت.
وفایی، صابر (1385). گزارش لایه¬نگاری و تعیین حریم تپه¬های باستانی الک، توبره¬ریز و موچش، سنندج: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان.
ولدبیگی، برهان‌الدین (1380). نگاهی به جاذبه‌های اکوتوریستی اورامان، کرمانشاه: انتشارات طاق بستان.
یاوری، غلامرضا، فاضل‌بیگی، محمدمهدی (1389). بررسی آثار توسعه و پایداری زیست بوم منطقه هورامان با کاربرد مدل تخریب. فصلنامه محیط‌شناسی، (۵7)، 121-128.
Gao, H. Z., Zhu, C., & Xu, W. F. (2007). Environmental change and cultural response around 4200 cal. yr BP in the Yishu River Basin, Shandong. Journal of Geographical Sciences, 17(3), 285–292.
Hoelzmann, P., Keding, B., Berke, H., Kröpelin, S., & Kruse, H. J. (2001). Environmental change and archaeology: Lake Evolution and Human Occupation in the Eastern Sahara during the Holocene. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 169(3–4), 193–217.
Li, L., Zhu, C., & Lin, L. G. (2008). Transgression records between 7500–5400 BC on the stratum of the Luotuodun site in Yixing, Jiangsu Province. Acta Geographica Sinica, 63(11), 1189–1197. [In Chinese].
Ruo, H. (2009). Geographic information systems in archaeological analysis: A predictive model in the detection of rural Roman villae. Journal of Archaeological Science, 36(1), 224–235.