کنکاشی در برهم‌کنش سنت‌های بومی و بیگانه پیرامون شیوه‌های تدفین هخامنشی
محورهای موضوعی : باستانشناسیمحمد حاجی‌زاده 1 , بهمن فیروزمندی 2 *
1 - گروه باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استاد گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران (بازنشسته)؛ استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.
کلید واژه: مرگ, هخامنشی, تدفین, سنت, جهان بینی, مذهب,
چکیده مقاله :
مرگ در زمرهٔ پایدارترین مؤلفه‌های حیات انسانی قرار دارد و به‌عنوان عنصری بنیادین، همواره نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری فرهنگ‌ها و ساختارهای اجتماعی ایفا کرده است. زمان دقیق آگاهی انسان اولیه از ضرورت تدفین روشن نیست، اما شواهد باستان‌شناختی نشان می‌دهد که تدفین از نخستین نشانه‌های آگاهی و گذار به مرحلهٔ مدنیت محسوب می‌شود. سپردن جسد به خاک به‌منزلهٔ عنصری اساسی برای جلوگیری از فساد و آلودگی، اقدامی خلاقانه و نشانه‌ای از ورود انسان به فرایند تمدن به شمار می‌رود. انگیزه‌های اولیهٔ تدفین را می‌توان در دو حوزهٔ اساسی تبیین کرد: نخست، نیازهای عاطفی و روانی برای محافظت از پیکر عزیزان در برابر گزند حیوانات و آسیب‌های محیطی؛ دوم، ترس و باور به جهانی دیگر که تدفین را گذرگاهی ضروری برای ورود به آن جهان می‌دانست. بنابراین، تدفین نه صرفاً اقدامی بهداشتی یا حفاظتی، بلکه کنشی فرهنگی-آیینی با کارکردهای نمادین و اجتماعی بوده است. در دورهٔ هخامنشی، آیین‌های تدفین تحت تأثیر مجموعه‌ای از متغیرات اجتماعی، مذهبی، اقتصادی و سیاسی قرار گرفتند. تنوع در شیوه‌های تدفین این دوره را می‌توان بازتابی از گسترهٔ جغرافیایی و تکثر فرهنگی امپراتوری هخامنشی دانست. بررسی آرامگاه‌های شاهی نشان می‌دهد که عناصر ملی، مذهبی و سیاسی در قالب نقش‌برجسته‌ها و معماری سنگی بازتاب یافته و در عین حال، بر آیین‌های تدفین نیز اثرگذار بوده است. پژوهش حاضر با تمرکز بر دو گونهٔ شاخص از تدفین‌های هخامنشی، در پی آن است که ضمن شناسایی و تحلیل سنت‌های بومی و عناصر وارداتی، به درکی روشن‌تر از سازوکارهای فرهنگی و آیینی مرتبط با مرگ در این عصر دست یابد. هدف نهایی، تبیین جایگاه تدفین در بستر اجتماعی و فرهنگی هخامنشیان و بازخوانی نقش آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمودهای تعامل میان باورهای بومی و سنت‌های فراملی است.
Death ranks among the most enduring components of human life and, as a fundamental element, has always played a decisive role in shaping cultures and social structures. The precise moment when early humans became aware of the necessity of burial remains unclear; however, archaeological evidence suggests that burial represents one of the earliest signs of human consciousness and the transition toward civilization. The act of consigning the body to the earth, as an essential means of preventing decay and contamination, was both a creative measure and a marker of humanity’s entry into the process of civilization. The primary motivations for burial can be explained within two essential domains: first, emotional and psychological needs to protect the body of loved ones from animals and environmental harm; second, fear and belief in another world, with burial perceived as a necessary passage to that realm. Thus, burial was not merely a hygienic or protective practice but also a cultural-ritual act with symbolic and social functions. During the Achaemenid period, burial customs were influenced by a complex interplay of social, religious, economic, and political factors. The diversity of burial practices in this era can be understood as a reflection of the vast geographical extent and cultural plurality of the Achaemenid Empire. The royal tombs reveal that national, religious, and political elements were expressed in stone reliefs and monumental architecture, which in turn influenced funerary practices. The present study, focusing on two prominent types of Achaemenid burials, seeks to identify and analyze both indigenous traditions and external influences in order to reach a clearer understanding of the cultural and ritual mechanisms associated with death in this period. The ultimate aim is to elucidate the place of burial within the social and cultural framework of the Achaemenids and to reinterpret its role as a key manifestation of the interaction between local beliefs and transregional traditions.
استروناخ، دیوید. (۱۳۷۹). پاسارگاد: گزارشی از کاوش‌های انجام شده توسط موسسه مطالعات ایرانی بریتانیا از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۳ (حمید خطیب شهیدی، مترجم). تهران: سازمان میراث فرهنگی.
استرابون. (۱۳۸۱). جغرافیای استرابو: سرزمین‌های زیر فرمان هخامنشیان (همایون صنعتی‌زاده، مترجم). تهران: نشر بنیاد موقوفات ایرج افشار.
اشمیت، اریک. (۱۳۴۲). تخت جمشید: بناها، نقش‌ها، نبشته‌ها (عبدالله فریار و مترجمان، مترجم). تهران: انتشارات فرانکلین و امیر کبیر.
بلک، جرمی، و گرین، آنتونی. (۱۳۸۳). فرهنگ‌نامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان (پیمان متین، مترجم). تهران: انتشارات امیرکبیر.
بویس، مری. (۱۳۷۸). آئین زرتشتی کهن و روزگار و قدرت ماندگارش (ابوالحسن تهامی، مترجم) (چاپ دوم). تهران: انتشارات نگاه.
پارسه. (۱۳۹۹). فصلنامه خبری پاسارسه و پاسارگاد، شماره ۱۳ و ۱۴.
پیرنیا، حسن (مشیرالدوله). (۱۳۹۱). تاریخ ایران باستان: تاریخ مفصل ایران باستان. تهران: انتشارات نگاه.
حاجی‌زاده شیرمرد، محمد. (۱۳۹۵). خط و خشت: روایتی رها از تخت سلیمان. بوکان: انتشارات زانکو.
جکسن، ویلیامز. (۱۳۵۲). سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال (منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، مترجم). تهران: انتشارات خوارزمی.
رجبی، پرویز. (۱۳۸۰). هزاره‌های گمشده. تهران: انتشارات توس.
رهبر، مهدی (1393-1392). آیا تابوت‌های سنگی مکشوفه از حسین‌آباد شوش متعلق به دوره هخامنشی است؟ پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، ۶ و ۵(11 و 12)، 2۵0-2۴3.
سعیدی، محمدرضا، و چایچی، احمد. (۱۳۸۱). تدفین تابوتی در ایران باستان. تهران: انتشارات سمیرا.
شهبازی، علیرضا شاپور. (۱۳۸۹). راهنمای مستند تخت جمشید. شیراز: بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد، انتشارات سفیران.
شهبازی، علیرضا شاپور. (۱۳۵۷). شرح مصور نقش رستم. شیراز: انتشارات بنداد تحقیقات هخامنشی.
فره‌وشی، بهرام. (۱۳۷۴). ایرانویچ. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فیروزمندی، بهمن. (۱۳۸۵). پاسارگاد نخستین کانون امپراتوری هخامنشی. پیام باستان‌شناس، ۳(۵)، بهار و تابستان.
فیروزمندی، بهمن. (۱۳۸۱). باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی. تهران: انتشارات عفاف.
کالمه‌یر، پیتر. (۱۳۸۴). موضوع نقش‌برجسته‌های آرامگاه‌های هخامنشی (ترجمه علی‌اکبر وحدتی). مجله باستان‌پژوهی، ۷(۱۳)، پاییز.
کخ، هایدی ماری. (۱۳۸۳). از بان داریوش (ترجمه پرویز رجبی). تهران: انتشارات کارنگ.
کول‌روت، مارگارت. (۱۳۹۷). شاه و پادشاهی در هنر هخامنشی: تأملاتی بر روند آفرینش شمایل‌نگاری هخامنشی (ترجمه علی بهادری). تهران: انتشارات دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی.
گربران، آلن، و شوالیه، ژان. (۱۳۸۴). فرهنگ نمادها (ترجمه سودابه فضایلی). تهران: انتشارات جیحون.
گیرشمن، رومن. (۱۳۷۱). هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی (ترجمه عیسی بهنام). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ملازاده، کاظم. (۱۳۹۶). باستان‌شناسی ماد (چاپ سوم). تهران: انتشارات سمت.
موسوی، مهرزاد. (۱۳۹۰). جستاری در پیشینه هنر هخامنشی. شیراز: انتشارات رخشید.
نیبرگ، ساموئل. (۱۳۸۳). دین‌های ایران باستان (ترجمه سیف‌الدین نجم‌آبادی). کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر.
وکیلی، شروین. (۱۳۹۰). داریوش دادگر. تهران: نشر شورآفرین.
هینلز، جان راسل. (۱۳۶۸). شناخت اساطیر ایران (ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی). تهران: انتشارات چشمه.
یاوری کلور، معصومه، و سادات عقیلی، پگاه. (۱۳۹۵). مقایسه تطبیقی میزان تأثیر فرهنگ و اقلیم بر روی معماری آرامگاه‌های مادها و هخامنشیان. در سومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی. برلین – آلمان، تیرماه ۱۳۹۵/۲۰۱۶.
Keith, A. B. (1925). The religion and philosophy of the Veda and Upanishads. Harvard Oriental Series. Chicago: The University of Chicago Press; London: The University of Chicago Press, Ltd.
Cirlot, J. E. (2001). A dictionary of symbols (J. Sage, Trans.). (Original work published 1971, 2nd ed.). New York: Philosophical Library.