بررسی شخصیت و عملکرد کاووس شاه کیانی از دیدگاه فردوسی و مورخین اسلامی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی

فاطمه معروفخانی ¹ , مسعود محمدی ^{2 *} , جواد سخا ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ، گروه تاریخ، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
2 - دانشیار، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه فرهنگیان، قزوین، ایران.
3 - استادیار، گروه تاریخ، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/10/11 تاریخ پذیرش : 1403/12/21 تاریخ انتشار : 1403/12/28

کلید واژه: کیانیان, کاووس, فره ایزدی, هاماوران, توران,

چکیده مقاله :

شخصیت کاووس در منابع، متلون و پیچیده است. منابع مختلف، روایات متعددی از زندگی، سلطنت و وقایع روزگار او به دست می‌دهند. در اوستا، نام او به دو صورت ضبط شده است: یکی «کوی اوسَذَن» (kavi-usadhan) و دیگری «اوسَن» (usan)، و در دینکرد «کی اُوس» آمده است. در اغلب منابع اسلامی، نام او «کاوس» ذکر شده است. وی فرزند کیقباد است. در اوستا، او فرزند «کی‌اَپیوه» معرفی شده که خود، فرزند کیقباد بوده است؛ ولی در شاهنامه و دیگر منابع اسلامی، کیکاووس را فرزند کیقباد دانسته‌اند. او یکی از مشهورترین شاهان کیانی است که در منابع، شباهت زیادی به نمرود دارد. داستان زندگی او سرشار از رویدادهای اساطیری و خیالی است؛ همچون پیروزی بر دیوان، مرگ فرزندش سیاوش به دست افراسیاب و متعاقب آن، جنگ‌های طولانی ایران و توران، کوشش بی‌ثمر برای رفتن به آسمان، رقابت با ایزدان و ... . از دو سفر جنگی مصیبت‌باری که در شاهنامه و سایر منابع به او نسبت داده شده است، یکی سفر جنگی او به مازندران و دیگری مبارزه‌اش با شاه هاماوران است که هر دو به شکست و اسارت او می‌انجامد و در هر دو، با دخالت رستم جهان‌پهلوان، به خوشی پایان می‌یابد. در شاهنامه، کاووس بیش از هر پادشاه ایرانی، شخصیتی منفی دارد؛ در حالی که در اوستا، او بزرگ‌ترین و پرشکوه‌ترین شهریار کیانی است. در منابع مورخان اسلامی نیز او به‌سان پادشاهی نیرومند و فاتح ذکر شده است. بررسی حوادثی که در دوران عمر ۱۵۰ ساله او رخ داده، و نیز نحوهٔ برخوردش با وقایع گوناگون، پهلوانان، دربار، بزرگان و دشمنان ایران، و همچنین خلقیات وی در اوستا و منابع مورخان، مهم‌ترین مسألهٔ این پژوهش است. نتیجه آن‌که، صرف‌نظر از اشتباهاتی که این پادشاه کیانی در برخورد با برخی مسائل در دوران سلطنت خود داشته است، به داوری اغلب مورخان، وی پادشاهی ممتاز از نظر فتوحات، خلق‌وخوی و کارهای گوناگون به شمار می‌آید؛ چرا که والاترین رویدادهای حماسی تاریخ اساطیری ایران در دورهٔ پادشاهی او شکل گرفت و به سرانجام رسید.

چکیده انگلیسی:

The character of Kay Kāvus in historical sources is variable and complex. Different sources present multiple accounts of his life, reign, and the events of his era. In the Avesta, his name appears in two forms: “Kavi Usadhan” (kavi-usadhan) and “Usan” (usan), while in the Denkard it is recorded as “Kay Ūs.” In most Islamic sources, his name is mentioned as “Kāvus.” He is described as the son of Kay Qobād. In the Avesta, however, he is introduced as the son of “Kay Āpiweh,” who himself is the son of Kay Qobād. In Shahnameh and other Islamic sources, Kay Kāvus is also regarded as the son of Kay Qobād. He is one of the most famous Kayanian kings and is often compared to Nimrod in various accounts. His life story is filled with mythical and legendary events, such as his victory over the divs (demons), the death of his son Siyāwush at the hands of Afrasiab, and the subsequent long wars between Iran and Turan, his futile attempt to ascend to the heavens, his rivalry with the gods, and more. Among the two calamitous military campaigns attributed to him in the Shahnameh and other sources, one is his campaign to Māzandarān, and the other is his battle against the king of Hamavaran—both of which end in his defeat and captivity, yet in both cases his fate turns for the better through the intervention of the world champion Rostam. In the Shahnameh, Kay Kāvus has a more negative character than any other Iranian king, whereas in the Avesta he is portrayed as the greatest and most magnificent Kayanian monarch. In the works of Islamic historians, he is described as a powerful and victorious ruler. Examining the events that occurred during his 150-year lifetime, as well as his conduct toward various incidents, heroes, the royal court, nobles, and Iran’s enemies, along with his personality traits as reflected in the Avesta and historical accounts, forms the main subject of this study. In conclusion, regardless of the mistakes this Kayanian king made in dealing with certain matters during his reign, according to the judgment of most historians, he was an exceptional ruler in terms of conquests, temperament, and the variety of deeds he accomplished—since the greatest epic events in the legendary history of Iran took place and came to fruition during his reign

منابع و مأخذ:

ابن اثیر،عزّالدین (1370). تاریخ كامل، ترجمه¬ دكتر محمدحسین روحانی. تهران :انتشارات اساطیر.
ابن بلخی (1363). فارسنامه، به سعی و اهتمام و تصحیح گای لسترنج و رینولد نیكلسون. تهران: نشر دنیا
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1378). تاریخ بلعمی، تكلمه و ترجمه¬ طبری، به تصحیح محمد تقی بهار. تهران:انتشارات زوار.
بیرونی، ابوریحان (۱۳۵۲). آثارالباقیه، ترجمه اكبر داناسرشت. تهران: ابن سینا.
پورداوود، ابراهیم (1377). یشت‌ها، به کوشش بهرام فره وشی،(ج1و2). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملك (1372)، شاهنامه¬ كهن (پارسی تاریخ غررالسیر)، پارسی¬گردان محمد روحانی. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
خالقی مطلق،جلال (1372). گل¬رنج¬های كهن، به‌کوشش علی دهباشی. تهران:نشر مركز.
رضی، هاشم ( 1379). اوستا کهن‌ترین گنجیه مکتوب ایران باستان. تهران: بهجت.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی (1380). به اهتمام محمد دبیر سیاقی. تهران:خیام
طبری، محمدبن جریر (1362). تاریخ الرسل والملوک، (تاریخ طبری) (14 جلدی)، ترجمه¬ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات اساطیر.
کریستن‌سن (1350). کیانیان، ترجمه ذبیح الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب .
گردیزی، ابوسعیدعبدالحی بن ضحاك بن محمود (1347). تصحیح و مقابله عبدالحی حبیبی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
مجمل التواریخ و قصص ( 1389). تصحیح ملک الشعراء بهار، به اهتمام محمد رمضانی. تهران: اساطیر.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1387). مروج¬الذهب و معادن¬الجوهر (2 جلدی)، ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران:علمی و فرهنگی.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1349). التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مسکویه رازی ابو علی (۱۳۶۹). تجارب الامم ترجمه ابوالقاسم امامی، ج1. تهران: سروش.
مقدسی، مطهربن طاهر (1381). البدأوالتاریخ (آفرینش و تاریخ)، ترجمه و تعلیقات از دكتر محمدرضا شفیعی كدكنی. تهران: نشر آگه چاپ دومو.
میر خواند، محمد بن خاوند شاه بن محمود (1380). تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر. تهران: اساطیر .
یارشاطر، احسان و دیگران (1381). تاریخ ایران از سلوكیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، پژوهش دانشگاه كمبریج، جلد سوم، قسمت اول، ترجمه حسن انوشه. تهران:انتشارات امیركبیر،چ سوم.
فردوسی، ابوالقاسم (1385). شاهنامه، به کوشش حسینعلی یوسفی. تهران: یاس.