نگرشی باستانشناختی بر گورستان‌های حصاردار عصر آهن، مطالعه موردی گورستان‌های حوضه رود مشگین‌چای
محورهای موضوعی : باستان شناسی
یحیی آیرملو
1
*
,
پاشا پاشازاده
2
,
رضا رضالو
3
,
حسن درخشی
4
,
حسین علیزاده
5
,
وحیده امان الهی
6
1 - گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی
2 - گروه باستان شناسی دانشگاه آزاد اسلامی، ایران.
3 - هیأت علمی دانشگاه محقق اردبیلی
4 - استادیار گروه باستان شناسی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، شوشتر، ایران
5 - گروه باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه
6 - گروه باستان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران
کلید واژه: عصر آهن, حوضه رود مشگین¬چای, گورستان¬های حصاردار, اوضاع سیاسی, نظامی و اعتقادی.,
چکیده مقاله :
اصولاً در باستانشناسی، گورستان به محوطه ای اطلاق می گردد که در آن چندین گور باستانی از یک دوره یا از ادوار مختلف، در یک فرم سازه ای یا در اشکال متفاوت، در کنار هم ساخته شده و معمولاً این قبور بواسطه یک یا چند عامل طبیعی از یک یا چند جهت محصور یا محدود شده باشند (ممکن است نباشند). در موارد نادری، به تنهایی یا در کنار عوامل طبیعی محصور کننده، عوامل انسانی چون وجود یک دیوار یا حصار نیز در محوطه های گورستانی قابل مشاهده است. اما چنین پدیده ای در مطالعات باستانشناسی زیاد شایع نبوده و کمتر به چنین وضعیتی برخورد می شود. در پژوهش حاضر، با مطالعه موردی برخی از محوطه های حوضه ی رود مشگین چای، که از نتایج بررسی گسترده ی میدانی این حوزه است، به اهمیت گورستان های حصاردار و به چرایی و چگونگی احداث آنها پرداخته شده است. چگونه می توان وجود این حصار را به اوضاع اجتماعی، سیاسی و نظامی منطقه مورد بحث مربوط دانست؟ تفاوت بین این نوع از گورستانها با سایر محوطه های دارای دیوار مانند قلعه در چیست؟ اهمیت این گورستانها در چیست؟ آیا اشخاص مدفون در آنها و هدایای تدفینی ارزشمند همراه ایشان باعث به وجود آمدن چنین دیواری شده است یا وضعیت نابسامان منطقه، چپاول و غارت قبور در ساخت حصار بر گرد این گورستانها دخیل بوده است؟ مقاله ی حاضر با مطالعه موردی گورستان های حوضه ی رود مشگین چای، در پی رسیدن به پاسخ پرسش های این چنینی و سایر مجهولات موجود راجع به این گورستان هاست. روش انجام پژوهش حاضر مبتنی بر بررسی میدانی باستانشناختی و مطالعات کتابخانه ای با رویکردی جامعه شناختی است.
Extended Abstract
Fenced cemeteries are an intriguing phenomenon in Iron Age archaeology, particularly in regions with dynamic sociopolitical and military landscapes. The study focuses on the Meshgin Chay River basin in northwestern Iran, where multiple fenced burial grounds were identified. This paper investigates the construction of these fences and their connection to the political, military, and sociocultural conditions of the time. Despite their uncommon occurrence, fenced cemeteries reveal insights into Iron Age communities, their burial customs, and the challenges they faced. Could the existence of these walls signify a unique societal structure or reflect responses to external threats such as looting and invasion? The methodology combines archaeological fieldwork, GIS mapping, and comparative sociological analysis. Key findings highlight the defensive role of these structures, potentially linked to internal regional conflicts and the preservation of burial sites. This study contributes to the broader understanding of burial practices and societal organization during the Iron Age in Iran.
Introduction
Cemeteries in archaeology often serve as critical windows into the lives, beliefs, and challenges of past societies. The Meshgin Chay River basin, located in northeastern Azerbaijan, Iran, is home to diverse Iron Age burial grounds, including a rare subset enclosed by defensive walls. These structures prompt questions about their purpose: Were they protective measures against looting or symbols of sociopolitical power? Burial sites in this region, including fenced cemeteries, reflect complex interactions of beliefs, social hierarchies, and environmental conditions.
Research into Iron Age societies reveals diverse burial practices, from simple pit graves to elaborate tumuli surrounded by walls. However, fenced cemeteries are not commonly documented, making the examples in the Meshgin Chay basin particularly significant. These sites feature thick stone walls, occasionally fortified with watchtowers, suggesting a defensive intent. Unlike fortresses that later served as burial grounds, these sites were primarily designed as cemeteries, raising unique research questions.
This paper aims to explore the sociopolitical and environmental factors driving the construction of fenced cemeteries. By integrating fieldwork findings, GIS spatial analysis, and a review of historical texts, we examine these sites in their regional context. The study ultimately seeks to contribute to a broader understanding of Iron Age burial customs and their connections to the sociopolitical dynamics of the time.
Methodology
This research employs a multidisciplinary approach combining field surveys, spatial analysis, and comparative historical review. The fieldwork focused on surveying over 70 archaeological sites along the Meshgin Chay River, with detailed documentation of three fenced cemeteries. Field surveys included mapping burial layouts, wall structures, and geographic features using GPS and GIS software. Detailed drawings of grave structures were digitized in AutoCAD to facilitate spatial pattern analysis.
Library research supported the field investigations, reviewing previous studies on Iron Age cemeteries and fortified structures in the region. Comparative analysis with other fenced cemeteries globally provided a broader perspective on their sociopolitical and ritual significance. The study's findings aim to link the physical attributes of these sites with the broader sociocultural and political framework of the Iron Age.
Discussion
Fenced cemeteries in the Meshgin Chay River basin stand out due to their unique architectural and locational characteristics. Unlike typical burial grounds, these sites are enclosed by robust stone walls, some reaching several meters in thickness, with evidence of watchtowers at strategic points. This structural complexity suggests a dual purpose: protecting burial sites from looting and symbolizing political or social authority.
Sociopolitical Context
Iron Age communities in the Meshgin Chay basin likely faced internal conflicts and external threats, as evidenced by the numerous fortresses and fortified settlements in the region. The fenced cemeteries could reflect a response to these challenges, with walls serving as protective barriers against grave robbing and territorial disputes. Notably, these walls are absent in other regional cemeteries, suggesting they were constructed during particularly turbulent periods or for specific elite groups.
Burial Practices and Beliefs
The burial customs in these cemeteries reveal a mix of practical and ritualistic motivations. Graves within the fenced areas include tumuli and stone-lined pits, often accompanied by valuable burial goods such as ceramics and metalwork. The presence of such items raises questions about the social status of the interred individuals. While it is tempting to attribute the fences to the high status of these individuals, the absence of similar structures in other elite cemeteries complicates this hypothesis.
Defensive Architecture
The defensive characteristics of these cemeteries, such as thick walls and strategic locations, suggest their construction was a community effort requiring significant resources. Walls often followed the natural contours of the terrain, enhancing their defensive capabilities. The presence of watchtowers in some cemeteries underscores their role in deterring looters. However, the lack of residential evidence within the enclosures indicates these sites were not repurposed fortresses but purpose-built burial grounds.
Regional Comparison
A comparative analysis of the three fenced cemeteries reveals subtle differences in their construction and usage. For instance, the cemetery near Kuh-e-Sabalan features a higher concentration of elite graves and more elaborate walls compared to others. These variations likely reflect differences in community organization, resource availability, and external pressures.
Limitations and Future Research
While this study provides valuable insights, it is limited by the lack of direct excavation data from the fenced cemeteries. Future research could involve targeted excavations to uncover more about the interred individuals, their burial goods, and the construction methods of the walls.
Conclusion
The fenced cemeteries of the Meshgin Chay River basin represent a fascinating intersection of burial customs, sociopolitical dynamics, and defensive architecture in Iron Age Iran. These sites, characterized by their robust walls and strategic locations, highlight the complex interplay of social, political, and military factors that shaped the region. The walls likely served both protective and symbolic functions, safeguarding burial sites from looters while asserting the community's presence and resilience. This research underscores the importance of contextualizing burial practices within their broader environmental and sociopolitical landscapes. While the precise motivations behind the construction of these walls remain speculative, their defensive characteristics and the sociopolitical turmoil of the Iron Age provide compelling clues. Future studies should focus on integrating excavation findings with advanced spatial analysis to deepen our understanding of these unique archaeological sites. By doing so, we can uncover new dimensions of Iron Age societies and their responses to the challenges of their time.
- ابتهاج، ویدا، (1383)، بررسی ساختار معماری قبور مگالیتیک عصر آهن ایران مطالعه موردی، محوطه شهریری در استان اردبیل، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
- پاشازاده، پاشا، (1401)، مطالعه¬ی ایل¬راه¬های استان اردبیل در عصر آهن از دیدگاه قوم¬باستان¬شناسی (مطالعه موردی ایل شاهسون-کوه ساوالان)، پایان¬نامه دکتری باستان¬شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد میانه.
- پورفرج، اکبر، (1386)، بازنگری عصر آهن شمال¬غرب ایران: مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل و قلاع اقماری، رساله دوره دکتری باستان¬شناسی پیش از تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
- پورفرج، اکبر، (1391)، تبیین و گاهنگاری فرهنگ کورگان¬های شرق شمال¬غرب ایران؛ براساس بررسی و کاوش در قلعه بوینی یوغون نیر، مجله مطالعات باستان¬شناسی، دوره 4، شماره 5، صص 81-59.
- حاجی¬زاده، کریم، (1393)، مطالعات باستان¬شناسی منظر سد احمد بیگلو، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، معاونت پژوهشی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل.
- حاجی¬زاده، کریم، (1394)، گزارش نهایی اولین فصل کاوش در گورستان قیزیل قیه مشگین شهر، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- حصاری، مرتضی و احمد علی یاری، (1391)، مطالعه و گونه¬شناسی قبور کلان سنگی و تپه¬ای (کورگان) استان اردبیل، مجله مطالعات باستان¬شناسی، دوره 4، شماره 5، صص 130-113.
- رضالو، رضا، (1386الف)، ظهور جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی در دوران مفرغ جدید در حوزه جنوبی رود ارس با بررسی موردی داده¬های باستان¬شناسی قلعه خسرو، رساله دکتری باستان¬شناسی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
- رضالو، رضا، (1386ب)، گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خانقاه گیلوان، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- رضالو، رضا، (1391)، گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خرم آباد مشگین شهر، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- رضالو، رضا و یحیی آیرملو، (1393الف)، فرهنگ عصر مفرغ جدید و آهن 1 دشت اردبیل، مطالعه موردی قلعه خسرو و قلاع اقماری، پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، شماره 6، دوره 4، صص 84 -65.
- رضالو، رضا و یحیی آیرملو، (1393ب)، آئین تدفین اسب در میان اقوام سکایی مطالعه موردی گورستان خرم¬آباد مشگین شهر، جامعه شناسی تاریخی، دوره 6، شماره 3، صص 144 – 113.
- رضالو، رضا، (1394)، مطالعات باستان¬شناختی و شناسایی محوطه¬های باستانی سد اهل ایمان، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- زیوری مادام، زهرا، (1393)، بررسی آئین¬های تدفینی عصر آهن I و II در شمال غرب ایران، پایان نامه کارشناسی‌ارشد باستانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل.
- عابدی امین، عقیل، (1376)، بررسی¬ها و کاوش‌های باستانشناسی قلعه کهنه مشگین شهر، گزارش‌های باستانشناسی (1)، سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشکده باستانشناسی.
- کاظم¬پور، مهدی، عمرانی، بهروز و رضا رضالو، (1391)، نگرشی نو به گورهای کلان¬سنگی آذربایجان شرقی براساس یافته¬های محوطه زردخانه، مجله مطالعات باستان¬شناسی، دوره 4، شماره 5، صص 174-155.
- گروه مولفین، (1388)، باستان¬شناسی آذربایجان: از دوره اورارتو تا شروع اشکانی، ترجمه محمد فیض¬خواه و صمد علیون، نشر اختر، تبریز. - هژبری نوبری، علیرضا، (1383)، گزارش مقدماتی سومین فصل کاوش محوطه شهریری ، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- Burney, C. A., (1979), Meshkin Shar Survey. Iran, 8: 1-71.
- Ingraham, M. L. & Summers, G, (1979), Stelae and Settlements in the Meshkinhsahr plain, Northeastern Azerbaijan , Iran, in AMI, pp. 68 – 102.
- Kleiss, W. & Kroll, S., (1976), Urartaische Platze in Iran,"AMI: 10, 53-117.
- Rezaloo, R., Alizadeh sola, M. & Kazempour, M., (2015), the international journal of Humanities, Volume 22, pp. 131-150. - Strang, G. Le, (1930), Lands of the eastern Caliphate, Cambridge.
- Rezaloo, R., (2011), Parthian burials at Khanghah Gilvan cemetry ina Ardabil province, The internathional journal of humanites of Islamic republic of Iran, vol 19(1): 97-108.