مطالعه آرایههای تزیینی در بناهای مذهبی در دوره قاجار (نمونه موردی: مسجد ـ مدرسه شیخ عبدالحسین)
محورهای موضوعی : باستان شناسی
سهیلا آبی پور
1
,
نادر کریمیان سردشتی
2
,
سینا فروزش
3
1 - دانشجوی دکتری، رشته باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران
2 - عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی وگردشگری
3 - استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
کلید واژه: آرایه تزئینی , بنای مذهبی, قاجار, مسجد شیخ عبدالحسین,
چکیده مقاله :
بناهای مذهبی در معماری ایرانی - اسلامی علاوه بر چیدمان از نظر چیدمان جایگاه ویژه ای دارند. تهران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، دارای بناهای مذهبی متنوعی به‌ویژه از دوره قاجار است. مسجد- مدرسه شیخ عبدالحسین به عنوان یک نمونه شاخص از عهد قاجار در پژوهش حاضر مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. هدف اصلی پژوهش پیش رو ضمن بازشناسی مختصر ساختار و تزئینات معماری بنای مذکور، به نوعی معطوف به واکاوی آرایه های تزئینی دوره قاجار در بناهای مذهبی است. هدف مطرح‌شده زمینه‌ساز پاسخ به این سؤال است که مهم‌ترین هنرهای‌تزئینی به‌کاررفته در مسجد-مدرسه شیخ عبدالحسین ضمن تبیین نقاط تمایز و تشابه کدام‌اند؟ این هنرها از حیث ساختار‌ظاهری، تناسب با ساختار معماری و هم‌چنین نقش و محتوا، حاوی چه مؤلفه‌های اصلی‌ای هستند؟ این پژوهش به لحاظ رویکرد، تطبیقی و از حیث روش، توصیفی- تحلیلی است، هم‌چنین جمع‌آوری اطلاعات به شیوه اسنادی و مشاهدات میدانی صورت پذیرفته است و اطلاعات به شیوه کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته‌اند. یافته‌های پژوهش گویای آن است که مسجد نام برده در این پژوهش ضمن مشابهت‌هایی که در بعد ساختار با سایر مساجد دارند دارند، از حیث ابعاد بنا و کیفیت اجرا دارای تفاوت‌های چشمگیری هستند؛ هنرهایی چون قلم‌زنی، زرگری سنتی، ملیله‌کاری، طلا‌اندازی بر روی گچ و غیره تمایزات قابل‌توجهی با سایر مساجد دارد؛ لیکن تناسب چشمگیری میان آرایههای تزئینی و ساختار معماری هر بنا وجود دارد. هم‌چنین در بعد نقوش و محتوا، هر دو بنا، نماینده ویژگی‌های هنری عصر خود بوده است
Religious buildings in Iranian-Islamic architecture have a special place in terms of layout in addition to layout. Tehran, as one of the oldest cities in Iran, has various religious buildings, especially from the Qajar period. The mosque-school of Sheikh Abdul Hossein has been studied in the current research as an example of the Qajar period. The main goal of the upcoming research, while briefly recognizing the structure and architectural decorations of the mentioned building, is in a way aimed at analyzing the decorative arrays of the Qajar period in religious buildings.The proposed objective is to answer the question, which are the most important decorative arts used in Sheikh Abdul Hossein Mosque-Madrasa while explaining the points of difference and similarity? What main components do these arts contain in terms of appearance structure, fit with architectural structure, as well as role and content? This research is comparative in terms of approach and descriptive-analytical in terms of method, data collection was done through documentary and field observations and the information was analyzed qualitatively.The findings of the research show that the mosque mentioned in this research, while having similarities with other mosques in terms of structure, has significant differences in terms of building dimensions and execution quality; Arts such as calligraphy, traditional goldsmithing, tapestry, gilding on plaster, etc.
ایمانیه، مجتبی. (١٣٥٥). تاریخ فرهنگ اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
آقاداودی، محی الدین. (١٣٩٨). واکاوی آرایههای معماری بناهای علمی‌ـ مذهبی عصر صفویه. نمونه‌‌های مورد مطالعه (ملاعبداﷲ، چهارباغ و علیقلی آقا)، نشریه علمی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ١٠، شماره ٣٧، ٨٦-٦٩.
بزرگمهری، زهره و خدادادی، آناهیتا. (١٣٨٩). آمودهای ایرانی. تهران: سروش دانش.
پوپ، آرتر آپم، اکرمن، فیلیس. (١٣٨٧). سیری در هنر ایران، مترجم: نجف دریابندری، جلد سوم (معماری دوران اسلامی)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حاجی قاسمی، کامبیز. (١٣٧٩). گنجنامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران) جلد پنجم (مدارس)، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی با همکاری سازمان میراث فرهنگی.
خانی، سمیه؛ صالحی کاخکی، احمد؛ تقوی نژاد، بهاره. (١٣٩١). بررسی تطبیقی معماری و تزئینات مدرسه غیاثیه خرگرد و مدرسه چهارباغ اصفهان، مطالعات تطبیقی هنر، سال دوم، شماره چهارم، ٥١-٣٧.
خزایی، محمد. (١٣٨٨). تأویل نمادین نقش خورشید در هنر ایران. هنر.
ذاکرزاده، امیرحسین. (١٣٧٣). سرگذشت طهران. چاپ اول، تهران، قلم.
ریاحی، محمدحسین. (١٣٨٥). ره‌آورد ایام (مجموعه مقالات اصفهان شناسی)، اصفهان: سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری.
زمرشیدی، حسین. (١٣٦٥). گره چینی در معماری و هنرهای دستی، تهران: نشر دانشگاهی.
سلطانی، محمدعلی. (١٣٧٤). جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان. چاپ اول، تهران: سها.
سیوری، راجر. م. (١٣٧٢). ایران عصر صفوی. مترجم:کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
فراست ، مریم. (١٣٨٥). به کارگیری شاخصه‌های معماری اسلامی در معماری مسجد محله (با تأکید بر کتیبه و نقوش هندسی)، مطالعات هنر اسلامی، سال ۲، شماره ۴، ۸۴-۶۱.
کاربونی، استفانو و ماسویا، توموکو. (١٣٨١). کاشی‌‌های ایرانی. چاپ اول، مهناز شایسته‌‌فر (مترجم)، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
کمالی، محمدرضا. (١٣٨٨). بررسی معماری در دوران قاجار. دانش و مرمت و میراث فرهنگی، (٤ و ٥).
کمپفر. (١٣٦٣). سفرنامه کمپفر در دربار شاهنشاه ایران، مترجم: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
گلزاری، مسعود. (١٣٥٠). کرمانشاهان باستان. تهران: بی‌نا.
گودرزی، مرتضی. (١٣٨٨). آیینه خیال ( بررسی و تحلیل تزیینات معماری دوره قاجار ). چاپ اول، تهران: سوره مهر.
لولوئی، کیوان. (١٣٧٩). نقشه‌های چهار ایوانی مدارس علوم دینی، نشریه ایران شناخت، شماره ١٦ و ١٧، ١٣١-١٢٠.
ماهرالنقش، محمود. (١٣٦١). کاشی‌کاری ايران دوره اسلامی (دفتر معقلی)، تهران: موزه رضا عباسی.
مکی نژاد، مهدی. (١٣٨٦). طبقه‌بندی کتیبه‌ها در معماری دوره صفوی، مجموعه مقالات خوشنویسی (گردهمایی مکتب اصفهان)، تهران: فرهنگستان هنر.
مکی نژاد، مهدی. (١٣٨٧). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی (تزیینات معماری). چاپ اول، تهران: سمت.
موسوی حاجی، سید رسول و مازیار نیک بر. (١٣٩٠). هنرهای کاربردی دوره اسلامی، تهران: سمت.
Gorgani, M., Asl Hadad, A., & Shahriar, B. (2012). The calculation of optimal interest rate of fire insurance catastrophe bonds in Iran using extreme value theory. Financial Research Journal, 14(1): 101-116.
Porter, M. E., & Linde, C. V. D. (1995). Toward a new conception of the environment-competitiveness relationship. Journal of economic perspectives, 9(4): 97-118.
Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic world, London, I.B Tauris Publishers. Grube, E, J. 1991. Ceramics xiv, the Islamic period 11th - 15th, in Encyclopedia Iranica, 5(3): 311-327.