مطالعه آرایههای تزیینی در بناهای مذهبی در دوره قاجار (نمونه موردی: مسجد ـ مدرسه شیخ عبدالحسین)
محورهای موضوعی : باستان شناسی
سهیلا آبی پور
1
,
نادر کریمیان سردشتی
2
*
,
سینا فروزش
3
1 - دانشجوی دکتری، رشته باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران
2 - عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی وگردشگری
3 - استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
کلید واژه: آرایه تزئینی , بنای مذهبی, قاجار, مسجد شیخ عبدالحسین,
چکیده مقاله :
بناهای مذهبی در معماری ایرانی - اسلامی علاوه بر چیدمان از نظر چیدمان جایگاه ویژه ای دارند. تهران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، دارای بناهای مذهبی متنوعی به‌ویژه از دوره قاجار است. مسجد- مدرسه شیخ عبدالحسین به عنوان یک نمونه شاخص از عهد قاجار در پژوهش حاضر مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. هدف اصلی پژوهش پیش رو ضمن بازشناسی مختصر ساختار و تزئینات معماری بنای مذکور، به نوعی معطوف به واکاوی آرایه های تزئینی دوره قاجار در بناهای مذهبی است. هدف مطرح‌شده زمینه‌ساز پاسخ به این سؤال است که مهم‌ترین هنرهای‌تزئینی به‌کاررفته در مسجد-مدرسه شیخ عبدالحسین ضمن تبیین نقاط تمایز و تشابه کدام‌اند؟ این هنرها از حیث ساختار‌ظاهری، تناسب با ساختار معماری و هم‌چنین نقش و محتوا، حاوی چه مؤلفه‌های اصلی‌ای هستند؟ این پژوهش به لحاظ رویکرد، تطبیقی و از حیث روش، توصیفی- تحلیلی است، هم‌چنین جمع‌آوری اطلاعات به شیوه اسنادی و مشاهدات میدانی صورت پذیرفته است و اطلاعات به شیوه کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته‌اند. یافته‌های پژوهش گویای آن است که مسجد نام برده در این پژوهش ضمن مشابهت‌هایی که در بعد ساختار با سایر مساجد دارند دارند، از حیث ابعاد بنا و کیفیت اجرا دارای تفاوت‌های چشمگیری هستند؛ هنرهایی چون قلم‌زنی، زرگری سنتی، ملیله‌کاری، طلا‌اندازی بر روی گچ و غیره تمایزات قابل‌توجهی با سایر مساجد دارد؛ لیکن تناسب چشمگیری میان آرایههای تزئینی و ساختار معماری هر بنا وجود دارد. هم‌چنین در بعد نقوش و محتوا، هر دو بنا، نماینده ویژگی‌های هنری عصر خود بوده است
Extended Abstract
The art of the Qajar period is one of the most diverse and controversial artistic expressions in Iranian history. Unfortunately, for many years, scholars have spoken of the decline of Qajar art, often underestimating its various aspects and neglecting its study. However, numerous studies conducted both in Iran and abroad, particularly in recent years, have unveiled the colorful world of Qajar art and highlighted the importance of its study. Religious buildings hold a special place in Iranian-Islamic architecture, and Tehran, as one of Iran's oldest cities, houses numerous religious structures, particularly from the Qajar period. The Sheikh Abdolhossein Mosque-Madrasa serves as a prominent example of Qajar-era architecture and is the focus of this research. The primary objective is to examine the structure and decorative elements of this building, with a specific emphasis on the decorative arts used in Qajar religious architecture. The research seeks to answer the following questions: What are the most significant decorative arts employed in the Sheikh Abdolhossein Mosque-Madrasa, and what are the similarities and differences in these elements compared to other mosques? How do these decorative arts, in terms of structure, visual composition, architectural harmony, and symbolic content, define the characteristics of Qajar religious art? This study adopts a comparative approach and employs a descriptive-analytical methodology. Data collection was conducted through archival research and field observations, with qualitative analysis used to interpret findings. The results indicate that while this mosque shares structural similarities with other mosques, it also exhibits remarkable differences in terms of scale and execution quality. Decorative arts such as engraving, traditional gilding, filigree work, and gold ornamentation on plaster distinguish this mosque from others. A strong harmony exists between decorative elements and the overall architectural structure, and the motifs and content of the decorations reflect the artistic features of the Qajar period.
Introduction
Throughout Islamic history, mosques have been at the center of public attention, particularly among artists and craftsmen devoted to religious principles. These sacred spaces provide a window into the grandeur of architectural artistry, where structure, decoration, color selection, and profound spiritual themes are skillfully intertwined. Despite extensive research on mosque decorations from various historical periods, the Qajar era has received less scholarly attention, despite its significant influence on Iran's cultural, artistic, and religious landscape. During this period, numerous mosques were constructed across Iranian cities, yet comprehensive studies analyzing their architectural features remain limited. One such example is the Sheikh Abdolhossein Mosque-Madrasa in Tehran.
Located in Tehran's Sabzeh Meydan, near the Bazaar of Shoemakers, this mosque-madrasa was built in 1270 AH during the Qajar period. It was constructed by the executor of Sheikh Abdolhossein Tehrani’s will, using a portion of the estate of Mirza Taqi Khan Amir Kabir after his death. The entrance and southern iwan inscriptions were written by renowned calligraphers Hossein Golar Aghasi and Rajabali Khadem Mashhadi. Both the mosque and madrasa were built simultaneously. Inscriptions suggest that construction took over fifteen years to complete (Haji Qasemi, 1998: 40).
The Qajar art period is among the most dynamic and debated in Iranian history. Unfortunately, for years, many scholars have discussed its artistic decline and, as a result, have overlooked various aspects of this era. However, extensive research conducted within and outside Iran in recent years has shed light on the vibrant world of Qajar art and emphasized its importance in the broader context of Iranian artistic heritage. Qajar art deeply rooted itself in Iranian culture, with the Safavid period playing a crucial role in shaping its artistic direction. The Safavid influence on Iran’s political, social, and cultural dimensions had a lasting impact on Qajar aesthetics (Goudarzi, 2009: 22). Additionally, there was a heightened awareness of Iran's ancient past, which attracted European interest in Iranian history and culture. This awareness manifested in various artistic forms through the incorporation of ancient themes and motifs referencing Iran's historical roots (Qolichkhani, 2013: 126; Eskars, 2020: 114). Another crucial factor in the evolution of Qajar art was the influence of Western ideas, culture, and artistic expressions on Iran, making Qajar art a prime example of the intersection of tradition and modernity, blending elements of both "antiquarianism" and "Westernization."
Methodology
The research adopts a descriptive-analytical (qualitative) approach. The study first describes the subject and then analyzes and interprets the findings. Information was collected through field research, library studies, and document analysis, utilizing written sources. The study systematically identifies and categorizes the motifs and themes in the architectural decorations of the Sheikh Abdolhossein Mosque.
Discussion
One of the core principles of Iranian-Islamic architecture and decoration is the avoidance of superfluous elements. Architecture is not merely about aesthetics but also function. In the traditional cultural context, every element serves a specific purpose, particularly in decoration and design. Each decorative component, while visually appealing, must also fulfill a functional role.
Plasterwork
Plasterwork is one of the most intricate and refined architectural decorations of this period. The combination of ornamental patterns and calligraphy demonstrates exceptional craftsmanship. Pope (2014) praised these works, noting that their decorative motifs possess an independent artistic value beyond their architectural context.
Brickwork
Brickwork in Qajar architecture serves both structural and decorative purposes. Carefully arranged brick patterns, precise measurements, and strategic spacing contribute to elaborate compositions. In some cases, perforated brickwork allows light and ventilation, creating unique shadow effects within interior spaces (Bozorgmehri & Khodadadi, 2011: 86). “Fakhr-o-Madina” brick arrangements create lattice-like facades that provide both ventilation and aesthetic appeal (Pirnia, 2011: 355).
Tilework
Tilework is a key decorative element and an integral part of Iranian-Islamic architecture. Various tiling techniques, including monochrome tiles, seven-color tiles, mosaic tiles, gilded tiles, and mirror-work, enhance traditional structures (Hashemnia, 2017). The Qajar period primarily employed seven-color and underglaze-painted tiles, featuring floral motifs, architectural landscapes, human figures, and folkloric scenes (Porter, 1995). These tiles were also used for waterproofing underground spaces and exterior facades (Fehervari, 2000).
Conclusion
The study of decorative elements in the Sheikh Abdolhossein Mosque-Madrasa highlights the artistic richness of Qajar religious architecture. The findings suggest that while the mosque shares structural characteristics with other religious buildings, it also exhibits distinct differences in terms of scale, execution quality, and ornamental variety. Decorative arts such as engraving, traditional gilding, filigree work, and gold ornamentation on plaster significantly differentiate this mosque from its counterparts. Moreover, there is a strong visual and structural harmony between the decorations and the mosque’s architecture. The motifs and content of the decorations serve as representations of the artistic features and ideological influences of the Qajar period, showcasing a blend of traditional Iranian motifs with Western-inspired elements. This research contributes to the broader understanding of Qajar architecture and emphasizes the significance of further studies on the artistic achievements of this period.
ایمانیه، مجتبی. (١٣٥٥). تاریخ فرهنگ اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
آقاداودی، محی الدین. (١٣٩٨). واکاوی آرایههای معماری بناهای علمی‌ـ مذهبی عصر صفویه. نمونه‌‌های مورد مطالعه (ملاعبداﷲ، چهارباغ و علیقلی آقا)، نشریه علمی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ١٠، شماره ٣٧، ٨٦-٦٩.
بزرگمهری، زهره و خدادادی، آناهیتا. (١٣٨٩). آمودهای ایرانی. تهران: سروش دانش.
پوپ، آرتر آپم، اکرمن، فیلیس. (١٣٨٧). سیری در هنر ایران، مترجم: نجف دریابندری، جلد سوم (معماری دوران اسلامی)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حاجی قاسمی، کامبیز. (١٣٧٩). گنجنامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران) جلد پنجم (مدارس)، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی با همکاری سازمان میراث فرهنگی.
خانی، سمیه؛ صالحی کاخکی، احمد؛ تقوی نژاد، بهاره. (١٣٩١). بررسی تطبیقی معماری و تزئینات مدرسه غیاثیه خرگرد و مدرسه چهارباغ اصفهان، مطالعات تطبیقی هنر، سال دوم، شماره چهارم، ٥١-٣٧.
خزایی، محمد. (١٣٨٨). تأویل نمادین نقش خورشید در هنر ایران. هنر.
ذاکرزاده، امیرحسین. (١٣٧٣). سرگذشت طهران. چاپ اول، تهران، قلم.
ریاحی، محمدحسین. (١٣٨٥). ره‌آورد ایام (مجموعه مقالات اصفهان شناسی)، اصفهان: سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری.
زمرشیدی، حسین. (١٣٦٥). گره چینی در معماری و هنرهای دستی، تهران: نشر دانشگاهی.
سلطانی، محمدعلی. (١٣٧٤). جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان. چاپ اول، تهران: سها.
سیوری، راجر. م. (١٣٧٢). ایران عصر صفوی. مترجم:کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
فراست ، مریم. (١٣٨٥). به کارگیری شاخصه‌های معماری اسلامی در معماری مسجد محله (با تأکید بر کتیبه و نقوش هندسی)، مطالعات هنر اسلامی، سال ۲، شماره ۴، ۸۴-۶۱.
کاربونی، استفانو و ماسویا، توموکو. (١٣٨١). کاشی‌‌های ایرانی. چاپ اول، مهناز شایسته‌‌فر (مترجم)، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
کمالی، محمدرضا. (١٣٨٨). بررسی معماری در دوران قاجار. دانش و مرمت و میراث فرهنگی، (٤ و ٥).
کمپفر. (١٣٦٣). سفرنامه کمپفر در دربار شاهنشاه ایران، مترجم: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
گلزاری، مسعود. (١٣٥٠). کرمانشاهان باستان. تهران: بی‌نا.
گودرزی، مرتضی. (١٣٨٨). آیینه خیال ( بررسی و تحلیل تزیینات معماری دوره قاجار ). چاپ اول، تهران: سوره مهر.
لولوئی، کیوان. (١٣٧٩). نقشه‌های چهار ایوانی مدارس علوم دینی، نشریه ایران شناخت، شماره ١٦ و ١٧، ١٣١-١٢٠.
ماهرالنقش، محمود. (١٣٦١). کاشی‌کاری ايران دوره اسلامی (دفتر معقلی)، تهران: موزه رضا عباسی.
مکی نژاد، مهدی. (١٣٨٦). طبقه‌بندی کتیبه‌ها در معماری دوره صفوی، مجموعه مقالات خوشنویسی (گردهمایی مکتب اصفهان)، تهران: فرهنگستان هنر.
مکی نژاد، مهدی. (١٣٨٧). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی (تزیینات معماری). چاپ اول، تهران: سمت.
موسوی حاجی، سید رسول و مازیار نیک بر. (١٣٩٠). هنرهای کاربردی دوره اسلامی، تهران: سمت.
Gorgani, M., Asl Hadad, A., & Shahriar, B. (2012). The calculation of optimal interest rate of fire insurance catastrophe bonds in Iran using extreme value theory. Financial Research Journal, 14(1): 101-116.
Porter, M. E., & Linde, C. V. D. (1995). Toward a new conception of the environment-competitiveness relationship. Journal of economic perspectives, 9(4): 97-118.
Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic world, London, I.B Tauris Publishers. Grube, E, J. 1991. Ceramics xiv, the Islamic period 11th - 15th, in Encyclopedia Iranica, 5(3): 311-327.