تحلیل اصول و راه‌های کشف مراد شارع در متون دینی با نگاهی به نظریات کاربردشناسی
محورهای موضوعی : پژوهشهای زبان شناختی و معنا شناسی در سطح واژگان
1 - گروه معارف اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
کلید واژه: مراد شارع, متون دینی, نظریات کاربردشناسی.,
چکیده مقاله :
هدف این پژوهش بررسی و تحلیل اصول و راه‌های کشف مراد شارع در متون دینی بود. براین اساس پرسش اصلی پژوهش این است که: «اصول و راه‌های کشف مراد شارع در متون دینی چیست؟». روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که، چهار اصل رابطۀ الفاظ با معانی، وسعت و کش‌دار بودن معنا، تحول برخی مفاهیم و موضوعات در بستر زمان، حمل هیئات، تراکیب و واژه‌های متون دینی بر معانی عرفی، و هفت راه برای کشف مراد شارع در متون دینی وجود دارد. اغلب موارد هفت‌گانه، میان مردمان اعصار مختلف ازجمله عصر کنونی با مردمان عصر نزول مشترک است. گرچه این به‌معنای اثبات یکسان‌پنداری کامل نیست؛ زیرا این مسائل شدت و ضعف دارند. مثلاً چیزی که در دوره‌ای از زمان به‌خاطر ضعف علمی مردمانش، استبعاد دارد؛ در دورۀ دیگر، بدون استبعاد پذیرفته می‌شود. مثلاً در زمان ما پذیرش اینکه ائمه(ع) حتی از هرگونه ترک اولی و خطای غیرعمدی در رفتارهای کاملاً شخصی به‌دور باشند، استبعادی ندارد. گرچه در زمان خود ایشان و حتی صده‌های اول غیبت کبری، بسیار بعید و غیرقابل قبول بود و کسی که چنین ادعایی می‌کرد، متهم به غلو می‌شد. این مطلب حتی دربارۀ گرایش‌های طبیعی نیز جریان دارد؛ زیرا مردم عرب، مردمانی خشن و کم‌عاطفه بودند و در مقابل، حس انتقام‌جویی که در همۀ انسان‌ها وجود دارد، در آنها بسیار قوی‌تر بوده است. در نتیجه، شارع مجبور می‌شود بر مسائل عاطفی تأکید بیشتری کرده و دربارۀ عفو و گذشت از تقصیرات دیگران نیز تأکید و تکرار مضاعفی داشته باشد. اما مورد پنجم یعنی «گفتمان خود شریعت»، گرچه بین ارتکازات ما با مخاطبان شارع تفاوت وجود دارد؛ اما فهم گفتمانی که شارع به‌وجود آورده، کار سخت و دشواری نیست؛ زیرا گفتمان‌سازی با آیات و روایاتی صورت گرفته که اکنون در اختیار ما نیز قرار دارد. مثلاً درک اینکه مخاطبان پیامبر اسلام(ص) چه ارتکازی از اعمال نماز جماعت پیدا کرده بودند و بالتبع این ارتکاز چه تأثیری در فهم آنها از اعمال نماز جمعه و عیدین و... داشته، کار دشواری نیست. اما مورد آخر، یعنی «اقتضائات زمان و مکان»، سخت‌ترین بخش کار است؛ زیرا در این بخش باید به زندگی عرب و آداب و رسوم و اقتضائات زمانی و منطقه‌ای او بپردازیم. این همان کاری است که باید به‌کمک علم «تاریخ» بدان پرداخته شود.
The purpose of this study was to examine and analyze the principles and methods of discovering the intention of the Lawgiver in religious texts. Accordingly, the main research question is: "What are the principles and methods of discovering the intention of the Lawgiver in religious texts?" The research method is descriptive-analytical, and the findings reveal that there are four principles—the relationship between words and meanings, the breadth and elasticity of meaning, the transformation of certain concepts and subjects over time, and interpreting grammatical forms, structures, and vocabulary of religious texts in accordance with customary meanings—as well as seven methods for discovering the intention of the Lawgiver in religious texts. Most of these seven methods are shared among the peoples of different eras, including the present time, and those of the age of revelation. However, this does not mean complete equivalence, since these issues vary in degree. For instance, something that in one period, due to the limited scientific capacity of its people, appeared implausible may be readily accepted in another era. In our time, for example, accepting that the Imams (peace be upon them) were even free from any minor lapses of preference (tark awlā) or unintentional errors in their entirely personal behaviors entails no difficulty, whereas in their own time and even in the first centuries of the Greater Occultation, such a claim was regarded as highly improbable and unacceptable, and whoever asserted it was accused of exaggeration (ghulūw). This matter also applies to natural inclinations; for instance, the Arabs were known as a harsh and less emotional people, while their instinct of vengeance, which exists in all humans, was considerably stronger in them. Consequently, the Lawgiver was compelled to place greater emphasis on emotional matters and to repeatedly stress forgiveness and pardon of others’ faults. As for the fifth principle, namely "the discourse of the Shari‘a itself," although there are differences between our presuppositions and those of the addressees of the Lawgiver, understanding the discourse established by the Shari‘a is not particularly difficult, since this discourse was formed through verses and traditions that are also accessible to us today. For instance, understanding the presuppositions that the Prophet’s (peace be upon him) audience developed concerning congregational prayer and, consequently, how these presuppositions affected their understanding of Friday prayers and the prayers of the two Eids is not difficult. The last principle, however, namely "the requirements of time and place," is the most challenging aspect, as it necessitates a study of the Arabs’ lives, customs, and temporal and regional circumstances. This is precisely the task that must be pursued with the aid of the discipline of "history."
قرآن کریم.
ابن عابدین (آفندی)، سید محمدامین (1986م). نشر العرف فی بناء بعض الاحکام علی العرف. بیروت: داراحیاء التراث العربی، ج2.
ابن فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغه. تحقیق عبدالسلام محمد هارون. بیروت: عالم الکتاب، ج4.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1405ق). لسان العرب. قم: نشر ادب حوزه، ج5.
انصاری، مرتضی (1416ق). فرائد الاصول. قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج2.
بدران ابوالعینین، بدران (1998م). اصول الفقه. بیروت: دارالمعارف.
بدوی، یوسف احمد محمد (1421ق). مقاصد الشریعه عند ابن تیمیه. عمان: دارالنفائس الاردن.
بروجردى، سید حسین (1413ق). تقریرات ثلاث. قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
جعفری لنگرودی، جعفر (1375). دانشنامه حقوقی. تهران: امیرکبیر، ج2.
جعفری لنگرودی، جعفر (1378). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش، ج2.
جعیط، کمال‌الدین (1409ق). العرف. مجمع الفقه الاسلامی، 5(4).
جمعی از نویسندگان (1381). ربا. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه؛ بوستان کتاب.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1990م). الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة). بیروت: دارالعلم للملایین، ج1، 4.
حسینی سیستانی، سید علی (بی‌تا). قاعده لاضرر و لا ضرار. قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
حنفی، ابن نجیم (1986م). الاشباه و النظائر. دمشق: دارالفکر.
خرازی، محسن (1423ق). البحوث الهامة فی المكاسب المحرمة. قم: مؤسسه در راه حق، ج4.
خلیلی، مریم؛ پورسعید، رامین (1391). نقدی بر حکم قطع دست سارق، براساس تعمیم نظریه مقاصد شریعت. پژوهشنامه فقه و حقوق اسلامی، 5(10)، ص53-72.
خمینى، سید روح‌الله (1410ق). الرسائل. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ج2.
راغب اصفهانی، محمدحسین (1392ق). مفردات راغب. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
رشیدرضا، محمد (1414ق). تفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفه، ج4.
سبحانى تبریزى، جعفر (1424ق). إرشاد العقول الى مباحث الأصول. قم: توحید، ج4.
صنقورعلی، محمد (1421ق). المعجم الاصولی. بیروت: مطبعه عترت.
طباطبائی یزدى، سید محمدكاظم (1428ق). العروة الوثقى مع التعلیقات. قم: مدرسه امام على بن ابیطالب(ع)، ج1.
طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (1390ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج4.
طوسى، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الأحكام. تحقیق حسن خرسان الموسوی. تهران: دارالكتب الإسلامیه، ج3.
عبدالهادی، ابوسریع محمد (1985م). الربا و القرض فی الفقه الاسلامی. مصر: دارالاعتصام.
عراقى، آقاضیاء‌الدین (1414ق). شرح تبصرة المتعلمین. قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج1-3.
عراقى، آقاضیاء‌الدین (1421ق). حاشیة المكاسب. تقریرات: نجم‌آبادی. قم: غفور.
علیدوست، ابوالقاسم (1386). فقه و عرف. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
علیدوست، ابوالقاسم (1395). فقه و حقوق قراردادها. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عمید، حسن (1358). فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1414ق). العین. قم: دارالهجره.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج1، 4.
مصطفوی، میرزاحسن (1402ق). تفسیر روشن. تهران: مركز نشر كتاب، ج4.
معلوف، لویس (1973م). المنجد. بیروت: دارالفکر.
مفید، محمدبن نعمان (1414ق). الغیبه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نائینی، محمدحسین (1409ق). فوائد الاصول. گردآورنده: محمدعلی کاظمی خراسانی. قم: موسسه النشر الاسلامی، ج3.
نائینى، محمدحسین (1413ق). المكاسب و البیع. قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج2.
نجفی عراقى، عبدالنبى (1380). المعالم الزلفى فی شرح العروة الوثقى. قم: المطبعة العلمیة.
واسطی زبیدی، محب‌الدین (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. محقق: على شیرى. بیروت: دارالفكر للطباعة و النشر و التوزیع، ج8.