واکاوی مفاهیم عرفانی شعر مشفق کاشانی در بوتۀ نقد مضمونی ربط‌گرا

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی متن شناسی حکمی و عرفانی

مهرداد نصرتی ¹ , لیلا گلوی ²

1 - دانش آموخته/ گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد
2 - دانش آموخته/ دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان

تاریخ دریافت : 1400/08/13 تاریخ پذیرش : 1401/06/11 تاریخ انتشار : 1401/03/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

جستار حاضر به مطالعۀ برخی از بنیادی‌ترین مفاهیم عرفان اسلامی در شعر مشفق کاشانی می‌پردازد. داده‌های تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه‌ای فراهم آمده و با روش تحلیل، توصیف و قیاس بررسی شده است. مبنای نظری این جستار نقد مضمونی ربط‌گراست. از این‌رو، کلیّت فضای ذهنی شاعر سوژۀ تحلیل قرار دارد. یافته‌ها نشان می‌دهند که در شعر مشفق مفاهیم توکّل، یقین، رضا، ذکر، غیرت، ولایت، تصوّف، معرفت، محبّت، شوق و سماع گاهی با تأکید بر عین اصطلاح و گاهی با پرداختن مستقیم به معنا به‌کار رفته‌اند. برای تحلیل و ارزیابی مجموع معانی قصدشده و قصدناشده از اصطلاحات مزبور در شعر مشفق از رسالۀ قشیریّه که جزو مراجع عرفان اسلامی است، استفاده شده است. همسانی معانی اصطلاحات فوق در این اشعار با معنای آن‌ها در رسالۀ قشیری که از خوانش تطابقی این دو متن روشن می‌شود، دالّ بر رویکرد صحیح مشفق در مورد اصطلاحات فوق و تطابق فضای ذهنی وی با آموزه‌های اصیل عرفانی است. الگویی که از طبقه‌بندی موضوعی این شعرها به دست می‌آید نشان می‌دهد که نگرش عرفانی مشفق بر خلاف آنچه از برخی پژوهش‌های پیشین استنباط می‌شود، تک‌بُعدی نیست، بلکه حدّاقل بر محورهای چهارگانۀ ایدئولوژی اسلامی-شیعی، انقلاب اسلامی، خمریّه‌سرایی و عرفان شرقی شکل گرفته است.

چکیده انگلیسی:

The article studies some of the most fundamental concepts of Islamic mysticism in Moshfeq Kashani’s poetry. Here, based on the relevance theory, the totality of the poet's mental space is the subject of a thematic analysis. Trust, Certainty, Satisfaction, Recitation (Zikr), Ardour, Supervision, Sufism, Knowledge, Love, Enthusiasm and sufist music and dance (Sama) are the studied concepts. He sometimes verbalizes the mystic term and sometimes crosses the word to deal with the meaning of it, directly. Qushayriyah treatise is used as a criterion for evaluating the totality of intentional and unintentional meanings of the terms in Moshfeq’s poetry. The similarity of the meanings of the above terms in the mentioned texts is understood from the comparative reading of them, and indicates Moshfeq's correct approach to these mystical terms and the adaptation of his mental space to the original mystical teachings. Moreover, the pattern obtained from the thematic classification of these poems shows that Moshfeq's mystical attitude, contrary to what has been deduced from some previous studies, is not one-dimensional, but has at least four axes: "Islamic-Shiite ideology", "Islamic Revolution", "Tavern Terms", And "Eastern mysticism".

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.1388. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. تهران: نشتا.

ابن‌عربی،محمّدبن‌علی.1385، فصوص‌الحکم. ترجمه‌وتحلیل:محمّدعلی و صمد موحّد. تهران: کارنامه.

اژه‌ای، تقی.1381. «عرفان در آیینۀ شعر انقلاب». مجلّۀ‌کیهان‌فرهنگی. بهمن.ش196، صص34 -39.

اسرافیلی، حسین.1383. «اصالت و عشق:نگاهی ‌به ‌شعر استاد مشفق ‌کاشانی». مجلّۀ شعر. زمستان. ش40، صص92 - 95.

اسماعیلی، رضا.1386.«خلوت انس یاران مشفق». مجلّۀ کیهان فرهنگی. فروردین و اردی‌بهشت. شماره‌های 247-246، صص 31-31.

اوستا، مهرداد. 1386. «سبک و لحن شعر مشفق». مجلّۀ کیهان فرهنگی. ش 247-246. فروردین و اردیبهشت.صص27-25.

بیگی حبیب‌آباد، پرویز.1386. حماسه‌های همیشه: دفاع مقدّس در شعر شاعران.‌تهران:‌فرهنگ‌گستر.

پروین‌زاد، شهلا.1386.«کتاب‌شناسی استاد مشفق کاشانی». مجلۀ کیهان فرهنگی. فروردین و اردیبهشت. شماره‌های 247-246، صص20 -24.

جوکار، منوچهر و فاطمه شهبازی.1388.«عشق متعالی در شعر معاصر فارسی». مجلّۀ تاریخ ادبیّات. پاییز. شمارۀ 62، صص47 - 70.

خلیلی جهان‌تیغ، مریم و همکاران. 1395. «بررسی کارکرد متناقض‌نما در شعر مشفق کاشانی و محمود درویش»، مجلّۀ کاوش‌نامۀ ادبیّات تطبیقی، ش22، تابستان، صص 232-213.

دهخدا، علی‌اکبر.1377. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

سپهری، سهراب.1368. هشت‌کتاب. تهران: طهوری.

سهروردی، شهاب‌الدّین یحیی.1355.مجموعۀ مصنّفات شیخ اشراق. به تصحیح سیّدحسین نصر. تهران: انجمن فلسفۀ ایران.

شمس، مهدی و محمّد مشکات.1396. «نقدهایی بر نظریّات معنا در فلسفۀ تحلیلی ادبیّات»، مجلۀ فلسفه، پاییز و زمستان. شمارۀ2. صص 83-61.

قشیری، ابوالقاسم.1390. برگزیدۀ ترجمۀ رسالۀ قشیریّه. به‌تصحیح علی‌محمّد پشت‌دار. تهران: دانشگاه پیام نور.

__________.1393. شرح جامع بر رساله قشیریّه. مصحّح حسین شهبازی. تهران: زوّار.

کی‌منش، امیرمسعود.1395.«مصاحبۀ ماه: استاد مشفق کاشانی غزل‌سرای بزرگ».مجلّۀ فرهنگ اسلامی. آذرماه. شمارۀ 41، صص63 - 82.

مشفق کاشانی(کی‌منش)، عبّاس.1323.صلای غم: تضمین دوازه‌بند محتشم کاشانی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیّه.

ـــــــــــــ.1342. سرود‌ زندگی‌. تهران: کتاب‌فروشی زوار.

ـــــــــــــ.1356.‌ پرتـوی‌ از انوار نیمۀ خرداد. تهران‌: ستاد بزرگ‌داشت یوم‌الله‌ 15خرداد.

ـــــــــــــ.1365. آذرخش: گزیدۀ اشـعار. تهران: کیهان.

ـــــــــــــ.1365. نقش‌بندان غزل. تهران: انجمن ادبـی بـنیاد 15خرداد.

ــــــــــــ.1368. خلوت انس: شرح احوال و آثار تنی چند از شعرای معاصر. ج(1). تهران: پاژنگ.

ــــــــــــ.1372. آئینۀ خیال. تهران: کیهان.

ــــــــــــ.1377. «گفتگو با عبّاس کی‌منش(مشفق کاشانی): معلّم شعر و ادب فارسی، مصاحبه با جواد محقّق». مجلۀ رشد معلّم. دی‌ماه. شمارۀ 138، صص8 -17.

ــــــــــــ.1378. پنجره‌ای رو به آفتاب. تهران: حوزۀ هنری.

ـــــــــــ.1378. فراز‌ مسند‌ خورشید:‌ گزینۀ اشعار. به انتخاب سعید نیاز کرمانی. تهران: پاژنـگ.

ـــــــــــ.1378. گزیدۀ‌ ادبیّات‌ معاصر. تهران: کتاب‌ نیستان‌.

ـــــــــــ.1379. هـمیشه در قلب مـنی مـادر. تـهران‌: سنایی.

ـــــــــــ.1382. سیرنگ. تهران: فرهنگ گستر.

ـــــــــــ.1382. شب همه شب. تهران: دارینوش.

ـــــــــــ.1384. هفت‌بند‌ التهاب. قم: نسیم حیات.

ـــــــــــ.1388. بهشت گمشده. تهران: انجمن قلم ایرانیان.

ـــــــــــــــ1389. ناگفته‌های مشفق کاشانی از دوستی با سهراب سپهری. روزنامۀ دنیای اقتصاد. ش 2059، ش.خ. 602753. 1/02/1389. ص14.

ـــــــــــ.1394. دیباچۀ تقدیر. تهران: انجمن قلم ایرانیان.

ـــــــــــ و محمود شاهرخی.1369. آئینۀ آفتاب: پرتوی از انوار‌ علی‌(ع). تهران: اسوه.

__________________.1372. آئینه صبر. تـهران: اسوه.

__________________.1372. آئینۀ رجاء: مدایح و مراثی حضرت عـلی‌ّبن مـوسی‌الرّضا علیه‌السّلام. تـهران: اسوه.

_________________.1372. آئینۀ ایثار: در مدایح و مراثی علمدار کربلا. تـهران: اسوه

___________________.1379. محراب آفتاب. تهران: انجمن شاعران ایران.

موحّدی، نرگس و عنایت‌الله شریف‌پور.1388. «بررسی مضامین عرفانی در شعر دفاع مقدّس». مجلّۀ ادبیات پایداری. پاییز. شمارۀ 1، صص89 -112.

هاشمی، بی‌بی‌زهره.1392.«مفهوم ناکجاآباد در دو رسالۀ سهروردی بر اساس نظریّۀ استعاره‌شناختی». مجلّۀ جستارهای زبانی. پاییز. شمارۀ 3، صص237 -260 .

Sperber, D., & Wilson, D.1986. Relevance: communication and cognition. 2nd edition. Oxford: Blackwell.

Sperber, D., & Wilson, D.2002. Relevance theory. Handbook of pragmatics. Oxford: Blackwell.

Qurān. 2009. Tr. by Nāser Makārem Širāzi. Tehrān: Naštā.

Avestʌ, Mehrdʌd. 2007. "Sabk vʌ lahn-e še're Mošfeq". Journal Keyhʌn Farhangi. No. 246-247. Mar. & Apr. PP. 25-27.

Beygi Habibād, Parviz. 2007. Hemāseh-hāye hamiše: Defā’e moqadas dar še’re šā’erān. Tehrān: Farhang-gostar.

Dehxodā, Aliakbar. 1998. Loqat-nāmeh. Tehrān: Tehrān University.

Esmāili, Rezā. 2007. “Xalvat-e ons yārān-e Mošfeq”. Journal Keyhān Farhangi. March & April. No. 246-247. PP. 31-31.

Esrāfili, Hosein. 2004. “Esālat va ešq: Negāhi be  še’re ostād Mošfeq Kāšāni”. Journal še’r. Winter. No.40. PP. 92-95.

Ežeī, Taqi. 2003. “Erfān dar āinehye še’re enqelāb”. Journal Keyhān Farhangi. January.No.196. PP. 34-39.

Hāšemī, Bibi Zohre. 2013. “Mafhum-e nākojā-ābād dar do resale-ye Sohrevardi bar asās-e nazariyeh-ye este’āreh-šenāxti”. Journal Jostārhāye Zabāni. Fall. No.3. PP. 237-260.

Ibne Arabi, Mohammad Ibne- Ali. 2006. Fosus al-hekam. Tr.by: Mohammad Ali Movahed & Samad Movahed. Tehrān: kārnāmeh.

Jokār, Manučehr. 2009. “Ešq-e mota’āli dar še’re moāsere Fārsi”. Journal Tārix-e Adabiyāt. Fall. No.62. PP. 47-70.

Keymaneš, Amir Masud. 2016. “Mosāhebeh-ye māh: ostād Mošfeq Kāšāni, qazalsarā-ye bozorg”. Journal Farhang-e Eslāmi. November. No.41. PP. 63-82.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas & Mahmud Šahroxi. 1990. Āineh-ye āftāb: partovi az anvār-e Ali (PBUH). Tehrān: Osveh.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas & Mahmud Šahroxi. 1993. Āineh-ye sabr. Tehrān: Osveh.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas & Mahmud Šahroxi. 1993. Āineh-ye īsār: dar madāyeh va marāsi-ye alamdār-e Karbalā. Tehrān: Osveh.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas & Mahmud Šahroxi. 1993. Āineh-ye Rājā: madāyeh va marāsi-ye hazrat-e Ali Ibn-e Musa Al-Reza (PBUH). Tehrān: Osveh.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas & Mahmud Šahroxi. 2000. Mehrāb-e āftāb. Tehrān: Anjoman-e Šā’erān-e Iran.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1944. Salā-ye qam: Tazmin-e davāzdah band-e Mohtašām-e Kāšāni. Tehrān: Eslāmiyeh.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1963. Sorud-e zendegi. Tehrān: Zāvār.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1977. Partovi az anvār-e nimeh-ye xordād. Tehrān: Setād-e Bozorgdāšt-e Yomolāh-e 15 Xordād.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1986. Āzaraxš: gozideh-ye aš’ār. Tehrān: Keyhān.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1986. Naqšbandān-e qazal. Tehrān: Bonyād-e Adabi-e 15 Xordād.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1989. Xalvat-e ons: šarhe hāl va āsār va makāteb-e adabi-e tani čand az šo’arā-ye moāser. Vol.1. Tehrān: Pāžng.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1992. Āineh-ye xiāl. Tehrān: Keyhān.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1998. “Goftegu bā Abbas Keymaneš (Mošfeq Kāšāni): mo’alem-e še’r-e adab-e fārsi. Dialogue by: Javād Mohaqeq”. Journal Rošd-e Mo’alem. December. No.138. PP. 8-17.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1999. Farāz-e masnad-e xoršid: gozineh-ye ās’ār. Selected by: Sa’īd Niāz Kermāni.Tehrān: Pāžng.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1999. Gozineh-ye adabiyāt-e mo’āser. Tehrān: Hozeh-ye Honari.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 1999. Panjerehī ru be āftāb. Tehrān: Hozehye honari.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 2000. Hamiše dar qalb-e mani mādar. Tehrān: Sanāī.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 2003. Šab hame šab. Tehrān: dārinuš.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 2003. Sirang. Tehrān: Farhang-gostar.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 2005. Haftband-e eltehāb.  Qom: Nasim-e Hayāt.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 2009. Behest-e gomšodeh. Tehrān: Anjoman-e Qalam-e Iraniān.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš), Abbas. 2009. Dibāčeh-ye taqdir. Tehrān: Anjoman-e Qalam-e Iraniān.

Mošfeq Kāšāni (Keymaneš). 2010. "nʌgoftehʌje Mošfeq Kʌšʌni az dusti bʌ Sohrʌb Sepehri". Donjʌ-je eqtesʌd Newspaper. No. 2059. News no. 602753. Date: 21 Apr. 2010. P.14.

Movahedi, Narges & Enāyat Allāh Šarif-pur. 2009. “Barrasi-ye mazāmin-e erfāni dar še’re de’fā-e moqadas”. Journal Adabiyāt-e Pāyedāri. Fall. No.1. PP. 89-112.

Parvinzād, Šahlā. 2007. “Ketāb-šenāsi-ye ostād Mošfeq Kāšāni”. Journal Keyhān Farhangi. March & April. No. 246-247. PP. 20-24.

Qošayri, Abolqāsem. 2011. Bargozideh-ye tarjomeh-ye resale-ye Qošayrieh. Ed.& Tr. By: Ali Mohammad Poštdār. Tehrān: Payām-e Nur University.

Qošayri, Abolqāsem. 2014. Šarh-e jām’e bar resale-ye Qošayrieh. Ed. By: Hosein Šahbāzi. Tehrān: Zāvār.

Šams, Mahdi & Mohammad Meškāt. 2017. “Naqdhāī bar nazariyāt-e ma’nā dar falsafeh-ye tahlili-ye adabiāt”. Journal Falsafeh. Fall & Winter. No.2. PP. 61-83.

Sepehri, Sohrāb. 1989. Hašt ketāb. Tehrān: Tahuri.

Sohrevardi, Šahāb Al-Din Yahyā. Majmueh-ye mosanafāt-e šeix-e ešrāq. Ed. By: Seyed Hosein Nasr. Tehrān: Anjoman-e Falsafeh-ye Irān.

Sperber, D., & Wilson, D.1986. Relevance: communication and cognition. 2^ndedition. Oxford: Blackwell.

Sperber, D., & Wilson, D.2002. Relevance theory: Handbook of pragmatics. Oxford: Blackwell.

Xalili jahʌntiq, mariam & others.2016. "barrasi-e kʌrkarde motenʌqeznamʌ dar še're Mošfeq Kʌšʌni va mahmud darviš". Journal Kʌvošnʌmeh-ye adabiʌt-e tatbiqi. No.22. Summer. PP.213-232.