تحلیل جامعه شناختی موج چهارم دموکراتیزاسیون در ایران؛ دوره اعتدال گرایان (1400ـ1392)
محورهای موضوعی : فصلنامه علوم اجتماعی
ایرج زارعی
1
,
سید مصطفی ابطحی
2
*
,
مجید توسلی رکن آبادی
3
1 - دانشجوی دکتری جامعه¬شناسی سیاسی،گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - عضوگروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - عضو گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: دموکراتیزاسیون, اقتدارگرایی, گذارِدموکراتیک, اصولگرایان, اصلاح طلبان, اعتدالگرایان, موج.,
چکیده مقاله :
تاریخ معاصر ایران،یاد آور سه موجِ دموکراتیزاسیون است که مجددا به اقتدارگرایی بازگشته اند.این پژوهش مدعی است،در موج چهارم که از زمان اصلاح طلبان آغاز شد نیز گذارِ دموکراتیک، پارابلماتیک بوده و در دوره اعتدالگرایان منجر به تثبیتِ اقتدارگرایی شده است.رویکردِ روش شناختی پژوهش،عقلانیتِ انتقادی است. لذا مشکلِ گذار ابتدا تبیین و سپس،«پرسش علمی» اینگونه طرح شد که«چرا فرآیندِگذار متوقف و اقتدارگرایی در دوره اعتدالگرایان تثبیت شده است؟». برای پاسخِ تئوریک به پرسش،دستگاه نظریِ پژوهش بر اساس تئوری هایِ کنشگرایِ گذار،صورت بندی شده است.سپس فرضیه ها از دستگاه نظری استنتاج گردید. مبنایِ فرضیه ها، فقدانِ سه شرطِ لازم«وضعیت نخبگان گسیخته»«پیمان دمکراتیک»و«مشروعیتِ دموکراسی» یا«نظام حزبیِ نهادمند»در فرآیندِ دموکراتیزاسیون است. سرانجام برای داوریِ تجربیِ دستگاهِ نظری و فرضیه ها،به وقایع تاریخی مراجعه شد.روش پژوهش تطبیقی-تاریخی با دو سطح تحلیل است. از تکنیک تحلیل روایتی در تفسیر و از تکنیکِ تحلیلِ همایندی در تبیینِ علّی استفاده شده است.برای روایی کاربستِ تکنیک همایندی،دستگاهِ تئوریک به عنوان موردِ «گواه»،است. پژوهش«مورد محور»، واحدِ تحلیل؛دوره اعتدالگرایان و شیوه پژوهش اسنادی و کتابخانه ای است.یافته ها نشان می دهد در دوره اعتدالگرایان، دو مؤلفة وضعیت نخبگان و وجود بحران؛با تثبیت اقتدارگرایی هم آیند است. هم چنین در فرآیندِ دموکراتیزاسیون که پس از استیلای نخبگان یکپارچة ایدئولوژیک، متوقف شده بود، وضعیت بحران،در نبودِ نظام حزبی نهادمند و یا عدمِ مشروعیت بالای دموکراسی،منجر به تثبیتِ اقتدارگرایی شده است.این یافته خلاف انتظار دستگاه تحلیل نظری و نیز گزاره های تئوریک در رویکردکنشگرای گذار است.
This research examines the trajectory of democratization in contemporary Iran, identifying three historical waves that culminated in a return to authoritarianism. It posits that a fourth wave, initiated during the Reformist era (1997-2005), encountered a problematic transition, which ultimately resulted in the consolidation of an authoritarian order under the subsequent Moderate government (2013-2021).
The study is grounded in the methodological approach of critical rationalism and employs a historical-comparative method. Its central research question is: Why did the democratic transition process stall and lead to the consolidation of authoritarianism during the Moderate era? To answer this, the research constructs a theoretical framework based on actor-oriented theories of democratic transition. From this, it deduces that three necessary conditions were absent: a "fragmented elite," a "democratic pact," and high "legitimacy of democracy" or an "institutionalized party system."
The empirical analysis, using narrative and conjuncture techniques, focuses on the Moderate period. The findings reveal that the persistence of a cohesive, ideologically unified elite, combined with a prevailing state of crisis, directly led to authoritarian consolidation. Crucially, this outcome occurred precisely because of the absence of the necessary preconditions—an institutionalized party system and high democratic legitimacy—which meant the crisis reinforced the authoritarian system instead of challenging it. This conclusion challenges the expectations of mainstream actor-oriented transition theories.
الف: منابع فارسی کتاب ها - بشیریه،حسین.(1387).گذار به دموکراسی.تهران : نشر معاصر،چاپ سوم.
- بشیریه،حسین.(1392).دیباچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران،تهران : نگاه معاصر.چاپ ششم.
- بشیریه،حسین.(1393).آموزش دانش سیاسی(مبانی علم سیاست نظری و تاسیسی).تهران : نگاه معاصر،چاپ بیست و سوم.
- بشیریه،حسین.(1394).عقل در سیاست،تهران : نگاه معاصر.چاپ پنجم.
- ساعی،علی (1392).روش پژوهش تطبیقی با رویکرد تحلیل کمی،تاریخی و فازی.تهران.آگه.
- ساعی،علی (1398).روش تحقیق در علوم اجتماعی با رهیافت عقلانیت انتقادی.تهران،سمت،چاپ هفتم.
- ساعی،علی.( 1397).دموکراتیزاسیون در ایران.تهران: جامعه شناسان.
- هانتیگتون،ساموئل( 1392).موج سوم دموکراسی در پایان سده بیستم.ترجمه احمد شهسا.تهران:روزنه.
- قاضی مرادی،حسن (1398 ).استبداد در ایران.تهران : اختران،چاپ پنجم.
- قاضی مرادی،حسن (1400 ).گذارها به دموکراسی.تهران: اختران،چاپ دوم.
- کانینگهام،فرانک.(1396).نظریه های دموکراسی.مترجم سعید خاوری نژاد.تهران: دنیای اقتصاد.
- کدیور،محمدعلی.(1386).گذار به دموکراسی؛ملاحظات نظری و مفهومی.تهران.گامی نو،چاپ اول.
- گالبرایت،جان کنت.(1366).کالبدشناسی قدرت.مترجم و ناشر؛احمد شهسا.
- گیل،گریم.(1394).پویایی دموکراسی سازی.ترجمه سعید حاجی ناصری و فرید حسینی مرام.تهران،اختران.
**رساله ها** - ابوذری لطف،مرضیه.(1398).مطالعه تطبیقی دموکراتیزاسیون در ایران و ترکیه (1925ـ1906).رساله دکتری.دانشگاه آزاد علوم تحقیقات تهران.دانشکده حقوق و علوم سیاسی.
- اطاعت،جواد.(1383).نظام انتخاباتی و نظام سیاسی،مطالع فرآیند دموکراتیزاسیون در ایران.رساله دکتری.دانشگاه تهران.دانشکده حقوق و علوم سیاسی.
- پاک نیا،جهانگیر(1388).موانع تحقق الگوهای گذار به دموکراسی در ایران.پایان نامه ارشد،دانشگاه تهران.دانشکده حقوق و علوم سیاسی.
- راهبر،مهرنوش(1391).بررسی انتقادی و آسیب شناسانه جریان اصلاح طلبی در ایران (1376ـ1384).رساله دکتری.دانشگاه آزاد تهران مرکز.دانشکده علوم سیاسی.
- محمدنیا بهابادی،مهدی.(1385).موانع گذار ایران به دموکراسی در دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی(1376ـ1384).دانشگاه تربیت مدرس.دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- کوشافر،محسن.(1389).تحلیل جامعه شناختی عدم تثبیت دموکراسی در ایران با تاکید بر رویکرد نخبه گرایی ۱۲۸۴ تا ۱۳۸۵.رساله دکتری.دانشگاه تربیت مدرس.دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
**مقاله ها** - احمدوند،شجاع.(1397).«جوامع اسلامی و سنت کهن اقتدارگرایی».پژوهش حقوق و سیاست.سال 1382.شماره 9.ص 6ـ25.
- استوار،مجید.(1396).«گذار به دموکراسی در ایران با تاکید بر نقش نخبگان حاکم».فصلنامه دولت پژوهی.دانشکده حقوق و علوم سیاسی.دوره ۳.شماره ۱۱.پاییز ۱۳۹۶.
- ایمانی بوسجین،اصغر.(1392).«بررسی جامعه شناختی موانع فرهنگی تثبیت دموکراسی در ایران».همایش کنکاش های مفهومی و نظری در باره جامعه ایران.انجمن جامعه شناسی ایران.
- پورقوشچی،محمدرضا.مقصودی،مجتبی(1397).امکان یا امتناع مصالحه در گفتمان سیاسی جمهوری اسلامی.فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات.سال چهاردهم.شماره53.زمستان.
- پورقوشچی،محمدرضا.مقصودی،مجتبی(1398).تحلیل الگو و سازوکارهای مصالحه در ایران پس از انقلاب اسلامی(گذار از خصومت به رقابت).جستارهای سیاسی معاصر.سال دهم.شماره دوم.تابستان.
- جوانی،احمد.(1394).«موج گذار به دموکراسی در جمهوری اسلامی».فصلنامه سیاست.دوره 45.شماره4.زمستان 1394.
- خوشبخت،علیرضا.توسلی رکن آبادی،مجید و مجاهدی،محمد مهدی.(1400).«دوره اصلاحات در ایران؛پویایی یک نظام سیاسی هیبریدی».دوفصلنامه پژوهش سیاست نظری.شماره 29.بهار و تابستان 1400.
- زائرکعبه،رحیم و دیگران.( 1398).«تحلیل زمینه های جامعه شناختی تحول گفتمان عدالت در دولت های خاتمی،احمدی نژاد و روحانی».دوفصلنامه جامعه شناسی اقتصادی و توسعه.سال نهم.شماره دوم.پاییز و زمستان.
- زیباکلام،صادق و دیگران.(1390).«بررسی کارکرد رسانه نوشتاری در ایجاد و گسترش پوپولیسم در ایران سال 1387» (مطالعه موردی روزنامه های اعتماد ملی و کیهان).فرهنگ ارتباطات.سال1390.دوره اول شماره 1صفحات :1-29.
- ساعی،علی و دیگران (۱۳۹6).«تحلیل تطبیقی دموکراتیزاسیون در ایران و ترکیه مطالعه مرحله تثبیت دموکراتیک با تاکید بر تعامل احزاب».مجله جامعه شناسی تاریخی.دوره 9،شماره ۲.پاییز و زمستان 1396.
- ساعی،علی.(1388).«معرفت شناسی فازی و دلالت های روش شناختی آن در علم اجتماعی».پژوهشگاه علوم انسانی.
- ساعی،علی.(۱۳۹۰ ).«استدلال انتقادی در باب نسبت تئوری با تجربه،مطالعه موردی دستگاههای معرفتی پوزیتیویستی،عقلانیت انتقادی و فازی».جامعه شناسی تاریخی.دوره ۳،شماره ۲.
- ساعی،علی.(1399).«تحلیل توزیع منابع قدرت سیاسی در ایران با رویکرد نظریه شبکه محور: مطالعه موردی اعضای دولت موقت تا دولت دوازدهم».مجله علوم اجتماعی.بررسی مسائل اجتماعی ایران.دوره 11،شماره ۲۹.
- عبدالهی،محمد و ساعی،علی.(1384)«تحلیل جامعه شناختی دموکراتیزاسیون در ایران».مجله جامعه شناسی ایران.دوره ششم.شماره ۳.
- کوشافر،محسن.ساعی،علی (1390).«تحلیل جامعه شناختی عدم تثبیت دموکراسی در ایران با تاکید بر رویکرد نخبه گرایی ۱۲۸۴ تا ۱۳۸۵».مطالعات جامعه شناختی.شماره ۱۸.
- مقصودی،مجتبی(1400).»مصالحه سیاسی و توسعه در ایران؛بررسی چند گزاره نظری و انضمامی»پژوهشنامه علوم سیاسی،شماره 4،پیاپی 64،صص 219-181،پاییز 1400.
- موسوی،سیده لیلا و توسلی رکن ابادی،مجید (1395).«فرهنگ سیاسی فردیِّت و بازتولید اقتدارگرایی در ایران».فصل نامه تخصصی علوم سیاسی،سال 12 شماره 37،زمستان 1395.
**منابع انگلیسی** -Ansari, A.M.(2007).Iran under Ahmadinejad: The politics of confrontation.Routledge.
-Arjomand, S.A.(2009).After Khomeini: Iran under his successors.Oxford University Press.
-Ansari, A.M.(2012).The politics of nationalism in modern Iran.Cambridge University Press.
- Gill, Graeme. (2000). The Dynamics of Democratization_ Elites, Civil Society and the Transition Process. Macmillan Education UK.
- Grugel, Jean. (2002). Democratization_ A Critical Introduction. PALGARVE.
- Huntington, Samuel P. (1991). The Third Wave. Democratization in the Late Twentieth Century. University of Oklahoma Press.
- kaningham, Frank. Theories of Democracy' A Critical Introduction. Routledge.
-Gheissari, A., & Nasr, V.(2006).Democracy in Iran: History and the quest for liberty.Oxford University Press.
-Maloney, S.(2015).Iran’s political economy since the revolution.Cambridge University Press.
**وب گاه ها و صفحات الکترونیکی** • اتقاقات مشهد و اختیارات رئیس جمهور.(۱۳۹۵, ۳ شهریور).ایسنا. https://www.isna.ir/news/95090302263
• اعتراضات آبان ۱۳۹۸.(۱۳۹۸, ۲۴ آبان).تسنیم. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/08/24/2152272
• اعتراضات دی ۱۳۹۶.(۱۳۹۶, ۲۲ دی).ایلنا. https://www.ilna.ir/fa/tiny/news-510871
• افشای جزئیات جدید از حمله به رژه اهواز.(۱۳۹۷, ۳۱ شهریور).فارس. https://www.farsnews.ir/news/13970731000654
• الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی.(۱۴۰۳, ۳ خرداد).پایگاه اطلاع‌رسانی دفاع مقام معظم رهبری. https://farsi.khamenei.ir/keyword-print?id=1001
• پایان ماجرای حمله به سفارت عربستان.(۱۳۹۷, ۱۲ دی).دیپلماسی ایرانی. http://irdiplomacy.ir/fa/news/1980928
• پاسخ رهبر انقلاب به ۱۰ پرسش اقتصاد مقاومتی.(۱۳۹۳, ۶ فروردین).پایگاه اطلاع‌رسانی دفاع مقام معظم رهبری. https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=26023
• تحلیلی جامع از انتخابات 92 و آرایش نیروهای سیاسی.(۱۳۹۲, ۲۶ تیر).جهان نیوز. https://www.jahannews.com/analysis/299913
• تخمین مرگ‌های واقعی کرونا.(۱۴۰۱, ۷ دی).عصر ایران. https://www.asriran.com/fa/news/930168
• تهدید نمایندگان از طریق پیامک.(۱۳۹۴, ۲۰ مهر).اقتصاد آنلاین. https://www.eghtesadonline.com/news/98975
• جانشین فرمانده کل قوا در ناجا.(۱۳۹۲, ۲۵ مرداد).مشرق. https://www.mashreghnews.ir/news/256541
• خروج ترامپ از برجام.(۱۳۹۷, ۲۴ اردیبهشت).فارس. https://www.farsnews.ir/news/13970224000384
• درآمدی بر آغاز و انجام دولت تدبیر و امید (۱۴۰۰-۱۳۹۲).(۱۴۰۰, ۲۱ مرداد).مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. https://csr.ir/fa/news/1454
• درگذشت هاشمی رفسنجانی.(۱۳۹۵, ۱۹ دی).ایرنا. https://www.irna.ir/news/82928770
• داستان سعید جلیلی و توافق هسته‌ای؛آرزویی که از دست رفت.(۱۳۹۴, ۲۰ شهریور).آفتاب نیوز. https://aftabnews.ir/fa/news/318700
• رتبه آزادی مطبوعات ایران.(۲۰۲۱).گزارشگران بدون مرز. https://rsf.org/en/country/iran
• رکود تورمی و شیوع کرونا.(۱۳۹۹, ۱۵ مهر).کیهان لندن. https://kayhan.london/fa/1400/07/15
• سقوط آزاد پایگاه اجتماعی اصلاح‌طلبان.(۱۴۰۰, ۱۱ خرداد).همشهری آنلاین. https://www.hamshahrionline.ir/news/644146
• عملکرد یک سال و نیم دولت روحانی زیر ذره بین.(۱۳۹۳, ۲ اسفند).دولت به روایت پایگاه اطلاع‌رسانی دولت. https://dolat.ir/detail/258937
• قطع اینترنت در آبان ۹۸.(۱۳۹۸, ۲۷ آبان).ایرنا. https://www.irna.ir/news/83560282
• قانون اقدام راهبردی؛دخالت مجلس در امور اجرایی.(۱۳۹۹, ۱۰ آذر).شرق. https://www.sharghdaily.com/fa/main/detail/391656
• ماجرای حمله به مطهری در شیراز.(۱۳۹۴, ۹ تیر).خبرآنلاین. https://www.khabaronline.ir/news/431723
• مجلس نهم و دولت یازدهم؛استیضاح و سیمان ریزی تا تصویب 20 دقیقه ای برجام.(۱۳۹۵, ۴ خرداد).ایرنا. https://www.irna.ir/news/82085867
• مساله اف ای تی اف و وزن کشی سیاسی از دولت روحانی.(۱۳۹۷, ۹ بهمن).دیپلماسی ایرانی. http://irdiplomacy.ir/fa/news/1981418
• معترضان آبان ۹۸.(۱۳۹۸, ۲۹ آبان).عفو بین‌الملل. https://www.amnesty.org/en/documents/mde13/2308/2020/fa