تدوین الگوی پیشنهادی لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم
محورهای موضوعی : جغرافیا و برنامه ریزی شهریمنا خلیلی 1 , مریم خستو 2 , مسعود الهی 3
1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 - استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
3 - استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
کلید واژه: لبه اکولوژیک, اکوتوریسم, جنوب شرقی تهران, منطقه , الگوی پیشنهادی.,
چکیده مقاله :
الگوهای جدید شهر و زندگی شهری مدت‌ها است که انسان را نسبت به تجربه حضور در طبیعت و همپیوندی با آن دورتر کرده است؛ با این وجود اغلب شهرها دارای محدوده‌هایی طبیعی با عناصر ارزشمند اکولوژیک و بستری برای ارضای نیازهای طبیعت‌گرای انسان‌ها می‌باشند. محدوده‌هایی که در سال‌های اخیر برنامه‌ریزان شهری را برای اتخاذ بهترین تصمیمات در جهت بهره‌برداری مناسب از این پتانسیل‌های بالقوه اکولوژیک به چالش کشیده است. لبه اکولوژیک مناطق شهری تهران نقش پر اهمیتی در ارتقاء اکوتوریسم و سیما و منظر شهری دارد. سؤال اصلی پژوهش تحلیل عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی بر لبه اکولوژیک منطقه 15 با تأکید بر اکوتوریسم است. هدف اصلی پژوهش تدوین الگوی پیشنهادی لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم است. پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحلیلی و از نظر روش کیفی- کمی است.روش جمع‌آوری دادهها کتابخانه‌ای است. جامعه‌ی آماری تحقیق را 80 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 15، دفاتر توسعه محله‌ای و اساتید شهرسازی تشکیل می‌دهند و تکنیکی که در این راستا استفاده‌شده تکنیک دلفی است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر احتمالی و از نوع طبقه‌ای بوده است. ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل دادهها از ترکیب SWOT و AHP استفاده‌شده است. نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد که با توجه به ماتریس داخلی (قوت، ضعف) و خارجی(فرصت، تهدید) استراتژی‌های دفاعی در راستای لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم انتخاب‌شده است. همچنین با توجه به نتایج اولویت‌بندی گزینه‌ها، استراتژي‌هاي تهاجمی به‌عنوان بالاترین اولویت انتخاب شد. انتخاب این استراتژي بدین معنا است که لبه اکولوژیک منطقه 15در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم داراي توانمندي‌هایی است که می‌تواند با استفاده از آن‌ها و فرصت‌هاي محیطی نسبت به توسعه خود اقدام کند.
The new patterns of the city and urban life have long distanced man from the experience of being in nature and connecting with it; However, most cities have natural boundaries with valuable ecological elements and a platform to satisfy the naturalistic needs of humans. Limits that in recent years have challenged urban planners to make the best decisions in order to properly exploit these ecological potentials. The ecological edge of Tehran's urban areas plays an important role in the promotion of ecotourism and urban landscape. The main research question is the analysis of internal and external influencing factors on the ecological edge of region 15 with an emphasis on ecotourism. The main goal of the research is to formulate the proposed model of the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran with an emphasis on ecotourism. The research is applied in terms of purpose, analytical in nature and qualitative-quantitative in terms of method.The data collection method is library. The statistical population of the research is made up of 80 experts from the municipality of Region 15, neighborhood development offices and urban planning professors, and the technique used in this regard is the Delphi technique. The sampling method used in the present study was a stratified and probabilistic one. The data collection tool is a closed-ended questionnaire. A combination of SWOT and AHP has been used for data analysis. The results of the findings show that according to the internal (strength, weakness) and external (opportunity, threat) matrix, defense strategies have been chosen in line with the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran, with an emphasis on ecotourism. Also, according to the results of prioritizing the options, aggressive strategies were chosen as the highest priority.The choice of this strategy means that the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran, with an emphasis on ecotourism, has capabilities that can be used for its development and environmental opportunities
1. ابراهیمی دهکردی، ثمینه. (1399). نقش لبه‌های شهری اکولوژیک در کیفیت فضای شهری، فصلنامه معماری شناسی،3 (16)، 5-1. SID. https://sid.ir/paper/526954/fa#
2. امین زاده، بهناز، و آریامن، پوپه. (1383). اصول و راهکارهای طراحی منظر فرا صنعت . هنرهای زیبا، -(20)، 37-46. SID. https://sid.ir/paper/5614/fa#
3. برومند، امیرعلی، و کریمی، آزاده (1400). باز مفهوم‌پردازی الگوی اکوتوریسم پایدار مبتنی بر مشارکت مردمی، مطالعات علوم محیط‌زیست، 6 (1)، 3419-3433. https://www.jess.ir/article_127544.html #
4. باقری، وحیده، و برق لامع، هادی. (1396). تحلیل توان، قابلیت و جذابیت فضاهای تجاری-اقامتی در راستای توسعه صنعت گردشگری شهری (مطالعه موردی: مجموعه تجاری –اقامتی امید شهر مشهد). جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 7(4)، 103-114. SID. https://sid.ir/paper/224083/fa#
5. تقوایی، مسعود، و صفرآبادی، اعظم. (1390). نقش مدیریت شهری در دستیابی به توسعه پایدار گردشگری شهری (مطالعه موردی:شهر کرمانشاه). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 1(4)، 35-52. SID. https://sid.ir/paper/190690/fa#
6. حمزه، فرهاد، معیتی، جواد، و مرتضایی، زینب (1396). بررسی و تجزیه‌وتحلیل طراحی و بازطراحی مبلمان شهری در راستای زیباسازی شهری در ابعاد مختلف با تأکید بر توسعه گردشگری و پویایی اقتصادی در آستارا، فصلنامه جغرافیا، 7 (29) ، 129 – 152. https://www.jgeoqeshm.ir/article_58335 #
7. خدایی، زهرا، و دهنو، فریبا. (1399). طراحی اکولوژیک فضاهای عمومی با تأکید بر پیوند شهر و طبیعت (نمونه موردی محله یوسف آباد تهران). مطالعات مدیریت شهری، 12(43 )، 71-86. SID. https://sid.ir/paper/514916/fa #
8. زهرایی پور، نسیم، و جعفر پور، رضا. (1400). جایگاه رود دره‌های تهران به‌عنوان مهم‌ترین لبه‌های طبیعی شهر در سند بالادستی (طرح جامع) شهر. باغ نظر، 18(97 )، 5-16. SID. https://sid.ir/paper/526342/fa#
9. شهرداری منطقه 15 تهران. (1399). وزارت مسکن و شهرسازی، 20-1. https://region15.mimplus.ir/post/5/fJ50lw#
10. صادقی بنیس، مژگان، بنایی، وحید، و دارایش، رضوان. (1392). استفاده از تحلیل گرادیان متریک‌های منظر جهت بررسی تغییرات فضای سبز شهری (مطالعه موردی: شهر تبریز). فصلنامه جغرافیایی چشم‌انداز زاگرس، 5(16)، 7-21. SID. https://sid.ir/paper/175677/fa#
11. عسکر زاد، زهرا، و شکوهی، محمد صالح. (1395). تحلیل اثرات انطباق لبه‌های شهری با عوارض طبیعی ساحلی در شهرهای هند، فصلنامه هنر و تمدن شرق، 13 (1)، 41-33. https://ensani.ir/fa/article/407701#
12. قاسملو، حسن، حسین زاده، اکبر، و رومیانی، احمد. (1401). تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: روستاهای گردشگری شهرستان طارم). جغرافیا و آمایش شهری – منطقه‌ای، 12(44 )، 81-116. SID. https://sid.ir/paper/1034211/fa#
13. یاراحمدی، سمانه. (1389). بررسی نقش لبه‌ها در تحقق اهداف منظر، نشریه منظر، 11 (1)، 30-11. https://ensani.ir/fa/article/312141#
14. Askarzad, Z., & Shokohi, M. (2015). Analyzing the effects of adapting urban edges to coastal natural features in Indian cities, Quarterly of Eastern Art and Civilization, 13(1), 33-41. https://ensani.ir/fa/article/407701 [In Persian]
15. Aminzadeh, B., & Ariaman, P. (2004). The principles and solutions of the landscape design of the industry. Fine Arts, -(20), 37-46. SID.https://sid.ir/paper/5614/fa [In Persian]
16. Broumand, A., & Karimi, A. (2021). Reconceptualizing the model of sustainable ecotourism based on people's participation, Environmental Science Studies, 6(1), 3419-3433. https://www.jess.ir/article_127544.html [In Persian]
17. Bagheri, V., & Bargh Iame, H. (2016). Analyzing the strength, capability and attractiveness of commercial-residential spaces in line with the development of urban tourism industry (case study: commercial-residential complex of Omid city of Mashhad). Geography (Regional Planning), 7(4), 103-114. SID. https://sid.ir/paper/224083/fa [In Persian]
18. Darko, Radovic. (2009), Eco-Urbanity, TowardsWell-Mannered Built Environments, Journal of Routledge, 2(4), 110-153. https://doi.org/10.4324/9781315811840
19. District 15 Municipality of Tehran. (2019). Ministry of Housing and Urban Development, 1-20. https://region15.mimplus.ir/post/5/fJ50lw .
20. Ghasemlou, H., & Hosseinzadeh, A., & Rumiani, A. (2022). Analysis of the effects of tourism development on the livability of rural areas (case example: tourist villages in Tarem). Geography and urban-regional planning, 12(44), 81-116. SID. https://sid.ir/paper/1034211/fa [In Persian]
21. Ebrahimi Dehkordi, S. (2019). The role of ecological urban edges in the quality of urban space, Architectural Quarterly, 3 (16), 1-5. SID. https://sid.ir/paper/526954/fa [In Persian]
22. Hamzeh, F., & Maiti, J., & Mortezaei, Z. (2016). Review and analysis of urban furniture design and redesign in the direction of urban beautification in different dimensions with an emphasis on tourism development and economic dynamics in Astara, Geography Quarterly, 7 (29), 129-152. https://www.jgeoqeshm.ir/article_58335 [In Persian]
23. Khodaei, Z,. Dehno, f. (2019). Ecological design of public spaces with an emphasis on the connection between the city and nature (a case study of Yousef Abad neighborhood in Tehran), Study of urban management, 12 (43), 71-86. SID. https://sid.ir/paper/514916/fa [In Persian]
24. Lee, T., Jan. (2019). Can community based tourism contribute to sustainable development? Evidence from residents’ perceptions of the sustainability, Journal of Tourism Management, 70 (3), 368-380. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2018.09.003
25. Li, X,. Zhang, J,. Hung, J,. Lin, W,. Wu, Sh,. Ma, m. (2022), To Preserve Green Buffer under Polarization and Diffusion Effects of a Fast-Developing Megalopolis, Journal Of Land, 11 (5), 700-724. https://doi.org/10.3390/land11050724
26. Miller, G,. Twining, L. (2005). Monitoring for a Sustainable Tourism Transition, Business & Economics, 7(1), 257-357. https://doi.org/10.1079/9780851990514.0000.
27. Sadeghi Benis, M., & Banai, Vahid.,& Rezvan, D. (2012). Using the gradient analysis of landscape metrics to investigate changes in urban green space (case study: Tabriz city). Geographical Quarterly of Zagros Landscape, 5(16), 7-21. SID. https://sid.ir/paper/175677/fa [In Persian]
28. Sobhani, P,. Esmaeilzadeh, H,. Walf, I,. Deljoui, A,. Marcu, M,. Saghi, M. (2023). Evaluating the ecological security of ecotourism in protected area based on the DPSIR model, Ecological Indicators, 1 (25), 9-11. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110957[In Persian]
29. Tagvai, M., & Safarabadi, A. (2011). The role of urban management in achieving sustainable development of urban tourism (case study - Kermanshah city). Geographical Studies of Arid Regions, 1(4), 35-52. SID. https://sid.ir/paper/190690/fa [In Persian]
30. Rosland, M. (1997). Dimension of Ecocity, Cities, Journal of Elsevier Science, Vol 14, P197.
31. Van Dijk, M. (2010). Beijing and Rotterdam Eco cities? Using 100 Criteria for A Classification of Ecological Cities Paper, ERSCP-EMSU Conference, Delft, Netherland, 145 (1), 3-7. https://doi.org/10.1016/j.cities.2023.104685
32. Yar Ahmadi, S. (2010). Investigating the role of edges in the realization of Manzar goals, Manzar magazine, 11 (1), 11-30. https://ensani.ir/fa/article/312141 [In Persian]
77
فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی – پژوهشی، سال بیست و یکم، شماره 83، پاییز 1403
تدوین الگوی پیشنهادی لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم
منا خلیلی1، مریم خستو2*، مسعود الهی3
1. دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2. استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
3. استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
تاریخ دریافت مقاله: 04/02/1403 تاریخ پذیرش مقاله: 10/05/1403
چکيده
الگوهای جدید شهر و زندگی شهری مدت‌ها است که انسان را نسبت به تجربه حضور در طبیعت و همپیوندی با آن دورتر کرده است؛ با این وجود اغلب شهرها دارای محدوده‌هایی طبیعی با عناصر ارزشمند اکولوژیک و بستری برای ارضای نیازهای طبیعت‌گرای انسان‌ها می‌باشند. محدوده‌هایی که در سال‌های اخیر برنامه‌ریزان شهری را برای اتخاذ بهترین تصمیمات در جهت بهره‌برداری مناسب از این پتانسیل‌های بالقوه اکولوژیک به چالش کشیده است. لبه اکولوژیک مناطق شهری تهران نقش پر اهمیتی در ارتقاء اکوتوریسم و سیما و منظر شهری دارد. سؤال اصلی پژوهش تحلیل عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی بر لبه اکولوژیک منطقه 15 با تأکید بر اکوتوریسم است. هدف اصلی پژوهش تدوین الگوی پیشنهادی لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم است. پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحلیلی و از نظر روش کیفی- کمی است.روش جمع‌آوری دادهها کتابخانه‌ای است. جامعه‌ی آماری تحقیق را 80 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 15، دفاتر توسعه محله‌ای و اساتید شهرسازی تشکیل می‌دهند و تکنیکی که در این راستا استفاده‌شده تکنیک دلفی است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر احتمالی و از نوع طبقه‌ای بوده است. ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل دادهها از ترکیب SWOT و AHP استفاده‌شده است. نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد که با توجه به ماتریس داخلی (قوت، ضعف) و خارجی(فرصت، تهدید) استراتژی‌های دفاعی در راستای لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم انتخاب‌شده است. همچنین با توجه به نتایج اولویت‌بندی گزینه‌ها، استراتژي‌هاي تهاجمی به‌عنوان بالاترین اولویت انتخاب شد. انتخاب این استراتژي بدین معنا است که لبه اکولوژیک منطقه 15در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم داراي توانمندي‌هایی است که می‌تواند با استفاده از آن‌ها و فرصت‌هاي محیطی نسبت به توسعه خود اقدام کند.
کليد واژه‌ها: لبه اکولوژیک، اکوتوریسم، جنوب شرقی تهران، منطقه ، الگوی پیشنهادی.
مقدمه
سده بیست و یکم میلادی، از جنبه‌های مختلفی با سده‌های پیشین متفاوت است که از جمله آن‌ها می‌توان به رشد چشم‌اندازهای شهری و منطقه‌ای، ظهور کلانشهرها، استفاده روز افزون از اتومبیل، گسترش لبه‌ها و توسعه آزادراه‌ها، جدایی کار و فراغت، دگرگونی در الگوهای سابق زندگی شهری، گسترش آلودگی‌ها، تهدید اجتماعات محلی و نهایتاً گسترش ناپایداری‌ها اشاره نمود. این وضعیت، نیازهای جدیدی را به وجود آورده که اساس برنامه‌ریزی شهری را در معرض تحول بنیادی قرار داده است. از جمله این نیازها، می‌توان به نیاز به داشتن یک محیط‌زیست پاک و سالم، نواحی اکولوژیک پالایش کننده پیامدهای زیان‌بار فعالیت‌های شهری، برقراری تماس بیشتر با طبیعت و کاهش فشار روانی و ارتقای سلامت روان ، گذران اوقات فراغت و گردشگری در اکوسیستم‌ها و غیره اشاره نمود. توجه به تأمین این نیازها به‌خصوص در مناطق کلان‌شهری، روز به‌روز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. لبه‌ها عناصری خطی هستند که در شکل‌گیری سیما و منظر شهری و مشخص کردن مرز شهرها ایفای نقش می‌کنند.گاه لبه‌های شهری با مؤلفه‌های طبیعی علاوه بر تأثیری که در ارتقاء کیفیت اکولوژیک کلانشهرها دارند، با ارتقا این پتانسیل‌های طبیعی می‌توانند نیازهای گردشگری کلانشهرها را نیز برآورده نمایند. ارتقاء کیفیت محیطی لبه حاشیه‌ای شهرها، مستلزم احیای این عنصر ارزشمند اکولوژیک در عرصه شهر و در پیوند با سازمان فضایی-کالبدی و بصری شهر می‌باشد(ابراهیمی دهکردی، 1399: 2).
افزایش جمعیت در شهر تهران، تغییر الگوی سکونت ، وجود طیف وسیعی از مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی در مناطق و سهم نسبتاً قابل توجه اوقات فراغت در زندگی روزمره مردم از مواردی است که امر گردشگری و تفرج و برنامه‌ریزی آن را در مناطق شهری تهران به‌طور ضروری مطرح می‌سازد. این‌گونه گردشگری بیشتر بین طبقات متوسط و بعد زمانی و فضایی کوتاه که سفر به تفرجگاه‌های پیرا شهری را به‌خصوص در آخر هفته امکان‌پذیر می‌نماید. روندی رو به گسترش است. تفرجگاه‌های پیرا شهری به‌عنوان مقصد این‌گونه گردشگری اهمیت زیادی یافته است. این تفرجگاه‌ها که بیشتر در نواحی پیرامون شهر تهران شکل می‌گیرد و به علت دارا بودن قابلیت‌های طبیعی به‌عنوان مقصد گردشگری در مقیاس خرد برگزیده می‌شوند (خسروی فولادی ، 1399: 9).
شهر تهران با تراکم بیش‌ازاندازه جمعیت در مناطق جنوبی و توزیع نامتوازن امکانات تفرجگاهی فراغتی در گستره کلانشهر تهران و تمرکز عمده این مراکز در شمال شهر تهران، مواجه است. مردم مناطق جنوبی و جنوب شرقی از سرانه کمتری نسبت به مناطق شمالی در برخورداری از خدمات تفرجگاهی با رویکرد منطقه‌ای برخوردار است. در این میان مسافرت‌های درون‌شهری زیادی جهت استفاده از امکانات گردشگری و فراغتی شمال تهران انجام می‌شود. لذا وجود یک منطقه تفرجگاهی در جنوب شرق تهران با رویکرد تأمین فضای گردشگری باقابلیت‌های چندبعدی می‌تواند بخش عظیمی از شهروندان مناطق جنوبی و جنوب شرقی و مرکز تهران را به سمت خود جذب نموده و جریان تفرجی، تفریحی را تا حدودی معکوس نماید.
محدوده مطالعات پژوهش حاضر بر اساس محدوده انتخابی، لبه اکولوژیکی منطقه 15 شهرداری تهران است که منابع طبیعی گردشگری این لبه به لحاظ قابلیت‌ها و ارزش‌های خاص اکوسیستمی حائز اهمیت و ارزش بالایی در جهت بهره‌برداری گردشگری است . شماری از این منابع در نوع خود منحصربه‌فرد بوده است و در صورت هدایت مناسب می‌توانند سالانه شمار زیادی از گردشگران را به خود جذب نمایند. این لبه در سمت طبیعی و اکوسیستمی خود در مجاورت یکی از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده کشور (جاجرود، سرخه‌حصار و خجیر) قرار گرفته است. اراضی اکولوژیک در این لبه شهری حدفاصل ارتفاعات شرق تهران و بزرگراه امام رضا (ع) با عملکرد ملی قرار دارد و با توجه به وجود اختلاف ارتفاع در محدوده چهره‌ای پر فراز و نشیب به آن بخشیده است. متأسفانه اطراف قسمت‌هایی از این عارضه‌های طبیعی کم و بیش مورد ساخت‌وساز قرار گرفته است. در این شرایط ویژه اکوسیستمی، درصد پوشش گیاهی کم است.
در حال حاضر و طی سال‌های گذشته اقدامات کافی و اثرگذاری جهت حفظ، پشتيباني ، پايداري و توسعه اکولوژی در این محدوده از کلان‌شهری تهران به لحاظ حفظ فرصت‌هاي اکولوژی انجام نگردیده است. لبه موجود در حال حاضر با ورودی شهر تهران، جاده سمنان در جنوب شرقی واقع گردیده آغاز می‌شود. کاربری‌های موجود در این لبه ساخته‌شده و مصنوع، کاربری‌های صنعتی و غالباً مضر و نامناسب برای محیط‌زیست می‌باشند همچنین به دلایل اقتصادی بسیاری از زمین‌های کشاورزی در سنوات گذشته به این کاربری‌های نامتعارف تبدیل گردیده است . یک لبه کالبدی به‌هم‌ریخته و بدون هویت که معرف مناسبی برای دروازه ورودی شهر تهران نمی‌باشد. شاغلین و ساکنین این محدوده به دلیل نزدیکی به مقر اتباع خارجی اغلب مهاجران غیرقانونی می‌باشند که از نظر اجتماعی و سیمای جمعیتی ورودی شهر، دارای آسیب‌ها و ناهنجاری‌های بسیاری می‌باشد، همچنین کاربری دیگری این شرایط ناهنجار را پیچیده‌تر می‌کند ، ساختمانی با کاربری گرمخانه جهت سکنی گزیدن معتادان مواد مخدر در سطح شهر تهران می‌باشد. که غالباً این افراد به دلیل نزدیکی به این محدوده و اغلب ساعات روز در سطح محدوده پراکنده می‌باشند هم در سیمای طبیعی هم در سیمای مصنوعی و ناگزیر کیفیت اجتماعی و امنیتی این محدوده مؤثر از حضور این افراد می‌گردد. در خصوص توسعه کالبدی نامتعارف این محدوده دستخوش دو اتفاق ویژه می‌باشد. یکی ساخت‌وسازهای غیرقانونی و درحال‌توسعه در اکوسیستم طبیعی و دیگری وجود سکونتگاه مسگرآباد که تا سال 1395 به‌عنوان روستا بوده و ساخت‌وساز در آن طبق ضوابط طرح‌های توسعه روستایی بوده است که به دلایلی در حال حاضر با توسعه لبه مصنوع شهر تهران به محدوده شهری تبدیل گردیده است و ساخت‌وساز در آن تابع ضوابط شهرسازی کلانشهر تهران می‌باشد. چنین شرایطی باعث شده تا مسأله اصلی پژوهش تحلیل عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی بر لبه اکولوژیک منطقه 15 با تأکید بر اکوتوریسم باشد.
مبانی نظری
لبه اکولوژیک شهری، نتیجه انطباق لبه شهری و عوارض طبیعی است. چنانچه عنصر خطی طبیعی بتواند در سازمان فضایی شهر نقش داشته باشد، می‌تواند به‌صورت لبه شهری طبیعی عمل کند، اگر این بستر قابلیت ایفای نقش در سازمان فضایی شهر را نداشته باشد، انسان به‌صورت مصنوع می‌تواند آن را ایجاد کند. لبه‌های شهری طبیعی که درنتیجه انطباق لبه شهری و عوارض طبیعی حاصل می‌شوند، علاوه بر تأثیری که در سیمای شهردارند به لحاظ کاربردی نیز می‌توانند به‌عنوان یک فضای جمعی در شهر عمل کنند. (عسکرزاده، شکوهی، 1395) لبه‌های شهری عناصر خطی هستند که به‌عنوان راه استفاده‌نشده و یا ماهیت راه بودنشان در این بحث کاربردی نداشته و در هاله‌ای از کارکردهای دیگر پنهان نگه‌داشته می‌شود. لبه کمیتی کالبدی و عنصری از منظر شهری است که در تصویر ذهنی شهروندان، یک امتداد را که قابل‌تشخیص از نظر بصری است، تداعی می‌کند. به‌عنوان مثال رودخانه‌ها، دره‌ها و بدنه بزرگراه‌ها مصادیق لبه در شهر هستند. لبه‌های شهری به لحاظ ماهیتی در دو دسته عینی و ذهنی، قابل بررسی می‌باشند: لبه‌های عینی یا کالبدی به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند. لبه‌های ذهنی، لبه‌هایی هستند که کالبدشان وجود ندارد ولی در ذهن شهروندان امتدادی را تعریف کرده و دو نقطه شهری را به هم وصل می‌کند(عسکر زاده، 1399: 33). به شهری در مقیاس خرد نیز یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های هویت‌بخش فضا است. در این مقیاس لبه‌ها برای ساکنان خاطره‌انگیز بوده و از عناصر به وجود آورنده و هویت‌بخش فضا محسوب می‌شوند. لبه‌ها مانند سایر عناصر شهری، دارای ظرفیت‌های زیادی هستند که می‌توان با بهره از آن‌ها کیفیت زیستی محیط پیرامون آن را ارتقاء بخشیده و معنا بخشی به سایت و بهبود منظر و سیمای محدوده را سبب شد. شکل لبه به‌عنوان نقطه هدف می‌تواند ماهیت اقتدارگرایانه، یکنواخت و یا تزیینی گرایانه داشته باشد (یاراحمدی، 1389: 25).
از سودی دیگر می‌توان از جاذبه‌های طبیعی در لبه شهرها در صنعت اکوتوریسم استفاده کرد. در زندگی شهرنشینی امروز و با توجه به پیچیدگی‌های زندگی اجتماعی و نیاز روزافزون انسان به ارتباط با طبیعت، ضرورت اهمیت اکوتوریسم شهری هرچه بیشتر احساس می‌شود. سفر و کاوش در داخل و اطراف منطقه شهری، که بازدیدکنندگان به لذت بردن و قدردانی از مناطق طبیعی شهری و منابع فرهنگی پرداخته در حالی که از لحاظ جسمی، فکری و اجتماعی فعال، محرک و برخوردار از تجربیات متقابل هستند. همچنین ترویج طولانی‌مدت سلامت محیط‌زیست در شهرها با ترویج پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، حمل‌ونقل عمومی، ترویج توسعه اقتصادی در جامعه محلی پایدار، سرزندگی، برپایی جشن‌های فرهنگی محلی و هنری و دسترسی عادلانه برای تمام مردم، ممکن می‌شود (Miler&Twining,2005: 257).
تونی گریفین و نیکولت بولز پنج اصل کلیدی زیر را برای اکوتوریسم شهری پایدار مطرح کرده‌اند: حفاظت و نگهداری از منابع برای نسل‌های آینده؛ برقراری تداوم منابع؛ برقراری تنوع زیستی و اقلیمی و جلوگیری از بروز تغییرات غیرقابل‌بازگشت؛ تضمین عدالت و تساوی نسل‌ها؛ حفاظت از میراث فرهنگی تاریخی در سطح منطقه و کشور. علاوه بر این نظریه‌پردازان دیگری چون سردا، هاوارد، گدس به‌طور مشخص در حیطه شهرسازی به فرم و شیوه زندگی انسان اشاره‌کرده‌اند. بعد از مجموعه مشکلات به وجود آمده از انقلاب صنعتی و وقوع بحران‌های محیط زیستی توجه به مسائل اکولوژیکی بیشتر جلب شد و در ادامه آن برگزاری کنفرانس‌های متعدد، ارائه مستندات و کتاب‌های مرتبط را شاهد بوده‌ایم. به‌طور کلی اندیشمندان زیادی رویکردی موضوعی به مسائل اکولوژیک داشته‌اند و از سال ساختار اطلاعاتی در باب طبیعت شهری و رویکرد اکولوژیکی به طراحی و برنامه‌ریزی شهری به‌طور مشخص وجود داشته است. در سال 1975 ریچارد رجیستر و فعالان این حوزه واژه اکولوژی شهری را مطرح کردند. (روسلاند، 1997: 197).
اولین بار در سال 1987 این واژه در کنفرانس برکلی آمریکا مطرح شد و در ادامه در سال 2002 در دانشگاه اورگان به‌طور خاص شهرسازی اکولوژیک مطرح‌شده است که همگی بر شکل‌گیری مفهوم شهر اکولوژیک با تأکید بر اکوتوریسم تأثیرگذار بوده است. از میان اندیشمندان معاصر ریچارد رجیستر، مارک رزلند، دیوید انگویچت، محسن مصطفوی،کن وورتی، جان کانز،رادنی اروایت، بانتگار و دارکو رادوکوویچ در حوزه‌های مختلف به موضوع شهر اکولوژیک اشاره داشته‌اند. کولین فورنیه تعریفی برای شهر اکولوژیک متراکم ارائه می‌دهد. او شهر اکولوژیک را،"شهری متعادل با طبیعت عنوان می‌کند که دارای مرزهای مشخص، نسبت مناسب تراکم، فضاهای عمومی باز، و بلوک‌های شهری با کاربری‌های مختلط دارد. تراکم بهینه امکان حضور مغازه‌ها و دسترسی گسترده مردم به حمل‌ونقل عمومی و تأمین نیازهای اولیه‌شان را در محدوده زندگی فراهم می‌کند، در نتیجه استفاده از اتومبیل کاهش می‌یابد. بانتاگار شهر اکولوژیک را"شهری در دسترس برای همه، هم سو با مناطق اطراف، متعادل با طبیعت، استفاده مجدد از ضایعات و چرخه بسته آب تعریف می‌کند". از دیدگاه ون دیک و کن ورتی"شهر اکولوژیک شهری با چارچوب یکپارچه مدیریت شهری، توجه به منابع ذی‌نفعان، و در نظر داشتن اهداف برابری و عدالت می‌باشد. شهر اکولوژیک باید سیاست‌های جامع حمل‌ونقل را مد نظر قرار داده و در جهت مدیریت انرژی تلاش کنند. این شهر به بحث مدیریت زباله و ضایعات و همین‌طور چرخه‌های آب و منابع آبی توجه لازم را دارد". دارکورادوویچ "شهرسازی اکولوژیک و شهر اکولوژیک را طراحی و برنامه‌ریزی شهری در مقیاس‌های مختلف می‌داند به‌گونه‌ای که از لحاظ محیطی و فرهنگی مسئول و پاسخ‌گو با شرایط بستر خود باشد و عقیده دارد سه ویژگی اصلی یعنی پایداری اکولوژیکی به معنای قابلیت اجتماع و اکوسیستم برای ارائه فعالیت در مراحل آینده بدون هرگونه فشار بر منابع کلیدی آن سیستم و همین‌طور پایداری فرهنگی یعنی بهبود افزایش کیفیت زندگی در حدی که قابل تحمل اکو سیستم باشد و در نهایت پایداری اقتصادی به معنای همراهی با حفاظت از محیط‌زیست در شهر اکولوژیک به ظهور می‌رسد(دارکو، 2009: 153).
شکل 1. اجزای تشکیل‌دهنده اکولوژیک شهری با تأکید بر اکوتوریسم (مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
در ارتباط با مفهوم لبه اکولوژیک و اکوتوریسم در شهرها پژوهش‌های متعدد خارجی و داخلی انجام‌شده است که به بعضی از آن‌ها در جدول شماره 1 اشاره‌شده است:
جدول1. پیشینه پژوهش
ردیف | پژوهشگر | سال | عنوان | نتیجه | |
| |||||
1 | سبحانی و همکاران | 2022 | ارزیابی امنیت اکولوژیکی اکوتوریسم در منطقه حفاظت‌شده بر اساس مدل DPSIR | این مطالعه وضعیت منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی (شمال ایران) را بر اساس مدل محرک، فشار، حالت، ضربه و پاسخ ارزیابی کرده است. ما یک لیست جامع از 59 شاخص را برای مدل DPSIR تهیه کردیم و از یک مدل فرآیند شبکه تحلیلی ANP برای تعیین وزن شاخص استفاده کردیم. شاخص‌هایی که برای تعیین وضعیت EES موثرتر هستند، شامل فعالیت‌های فیزیکی و اقتصادی است. ما با بحث در مورد شاخص‌هایی برای پاسخ به تهدید فزاینده برای EES در مناطق حفاظت‌شده مانند دخالت دولت در مدیریت یکپارچه استراتژیک نتیجه‌گیری می‌کنیم. مطالعه ما به‌عنوان طرحی روش‌شناختی در مورد چگونگی ارزیابی EES مناطق حفاظت‌شده عمل می‌کند |
|
2 | لی و همکاران | 2022 | حفظ حریم سبز تحت اثرات قطبی شدن و انتشار یک کلانشهر سریع در حال توسعه | در این پژوهش به بررسی اثرات قطبی شدن و انتشار الگوهای چشم‌انداز از ویژگی‌های مهم توسعه کلانشهر پرداخته‌شده است. نتایج نشان می‌دهد کلانشهر چنگدو-چونگ کینگ به‌طور قابل‌توجهی تغییر کرده است. توسعه شهری عمدتاً به هزینه زمین‌های کشاورزی و علفزار است. نکته مهم این است که از آنجایی که فضای سبز درون‌شهری به‌طور فزاینده‌ای قطبی می‌شود، فضای سبز بین‌شهری باید به‌عنوان یک واحد فضایی در برنامه‌ریزی کلان منطقه‌ای به‌خوبی تعریف شود تا در آینده یک کلانشهر چنگدو-چونگ کینگ و موارد مشابه ایجاد شود. |
|
3 | قاسملو و همکاران | 1401 | تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: شهرستان طارم) | نتایج تحقیق نشان می‌دهد که از نظر شاخص‌های توسعه گردشگری و زیست پذیری مناطق روستایی دارای وضعیت مطلوب بوده است. همچنین اثرات گردشگری بر توسعه زیست پذیری مناطق روستایی حدود 69 درصد مثبت تلقی شده است و بیشترین تأثیر مربوط به بعد کالبدی است. |
|
4 | ابراهیمی و همکاران | 1399 | نقش لبه‌های شهری اکولوژیک در کیفیت فضای شهری | با توجه به مطالعات انجام‌شده در این پژوهش و وجود نیازها و چالش‌های زیست‌محیطی که تبدیل به جزئی لاینفک از طراحی شهری شده‌اند. یکی از راهکارهای مؤثر در راستای نیل به این هدف، استفاده مستقیم و غیرمستقیم از طبیعت و عناصر ارزشمند اکولوژیک به‌عنوان یک شاخص طراحی عملکردی و مفهومی می‌باشد. رودخانه های شهری یکی از این عناصر با ارزش می‌باشند که مسیرشان به دلیل خطی بودن، پتانسیل ویژه‌ای را برای تبدیل‌شدن به یک محور پایدار شهری دارا می‌باشد. |
|
5 | خدایی و همکاران | 1399 | طراحی اکولوژیک فضاهای عمومی با تأکید بر پیوند شهر و طبیعت | با بررسی عدم توجه به مسائل اکولوژیک و زیست‌محیطی در طراحی فضاهای عمومی شهری و وجود نگرش صرفاً معمارانه در طرح‌ها که باعث از بین رفتن محیط‌زیست طبیعی شهرها و برهم خوردن نظم آن در فضای شهری می‌شود به معایب این موضوع از جمله از دست دادن هویت شهرها، کم شدن خوانایی و عدم راحتی برای ساکنین شهر می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش بیانگر این است که ساخت‌وسازهای بی‌رویه تأثیرهای مهمی روی ساختار اکولوژیک منطقه 22 تهران داشته است که درنتیجه آن فضاهای سبز به کاربری‌های دیگر تبدیل‌شده‌اند که بیشترین میزان تبدیل کاربری فضای سبز به ترتیب به کاربری‌های انسان‌ساخت و منابع لکه آبی(دریاچه خلیج‌فارس) بوده است. |
|
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
بررسی پژوهش‌ها مذکور نشان می‌دهد در اکثر مطالعات بیشتر به تأثیر عوامل محیطی و اقتصادی بر لبه اکولوژیک و وضعیت اکوتوریسم در شهرها توجه شده است. اما در پژوهش حاضر علاوه بر عوامل محیطی و اقتصادی به سایر عوامل کالبدی، اجتماعی، مدیریتی، گردشگری و عملکردی هم در حوزه اکولوژیک و اکوتوریسم توجه شده و این توجه تفاوت و نوآوری پژوهش را نسبت به سایر مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد.
روش پژوهش
این تحقیق به لحاظ ماهیت کاربردی و به لحاظ روش مبتنی بر روشی توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری از 80 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 15، دفاتر توسعه محله‌ای و اساتید شهرسازی تشکیل‌شده است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر احتمالی و از نوع طبقه‌ای بوده است. به‌این‌ترتیب، جمعیت کارشناسان ، به زیر جمعیت‌های واحد تقسیم می‌شود. وقتی‌که طبقات معلوم شدند، یک نمونه از هر طبقه استخراج می‌شود. به این معنا که در میان سازمان مدیریت منطقه 15 در جنوب شرقی تهران و اساتید به‌عنوان طبقه اول نمونه‌ها انتخاب شدند. پس از آن از هر طبقه تعدادی از کارشناسان و خبرگان به روش تصادفی ساده انتخاب‌شده است.
روش جمع‌آوری دادهها کتابخانه‌ای است، که از آن برای تعیین چارچوب موضوعی، شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و نظریات استفاده‌شده و بر اساس این شناخت و نیز مطالعات پایه در مورد ویژگی‌های جغرافیایی منطقه و تجربه زیست، نظریه متناسب برای تحقیق برگزیده‌شده است. ابزار گردآوری دادهها، پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل وضعیت لبه اکولوژیک با تأکید بر اکوتوریسم از ترکیب SWOT و AHP استفاده‌شده است. تجزیه‌وتحلیلSWOT، پرکاربردترین روشــی اســت که ترکیب نتایج جزئی تحلیل‌هاي بیرونی و درونی را ممکن می‌سازد، ترکیب نتایج تحلیل جزئی کار ساده‌ای نیست و اشتباهات زیادي در کاربرد آن وجود دارد. روش AHP-SWOT به‌طور گســـترده در حوزه‌های مختلفی کاربرد دارد و هدف از ترکیب SWOT و AHP، بهبود اساس اطلاعات کمی فرایندهاي برنامه‌ریزي استراتژیک می‌باشد، تلفیق این دو نتایج معتبرتري حاصل می‌کند، یکی از مزایاي استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی آن است که این روش می‌تواند عوامل دیده نشده در ارزش‌های عددي را پوشش دهد و به‌طور سیستماتیک وزن‌هاي عوامل انتخاب‌شده را به‌صورت جفتی از طریق مقایسه دودویی ارزیابی کند.
به‌منظور تلفیق مدل‌های SWOT و AHP و ساختن ماتریسی از عوامل داخلی قوت‌ها و ضعف‌ها، و از عوامل خارجی فرصت‌ها و تهدیدها، ارزش‌گذاری و تحلیل آن‌ها، در پنج مرحله بدین شرح انجام‌شده است: فهرستی از نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها در محدوده مطالعاتی به‌عنوان معیارهاي مورد سنجش تهیه و تکمیل می‌گردد؛ سپس با تلفیق SOWT و AHP به تحلیل و مقایسه زوجی، به تفکیک هر یک از عوامل قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهاي موجود و وزن دهی هر یک از آن‌ها می‌پردازیم. ماتریس نهایی اولویت‌های بین عوامل بیان‌شده به کمک وزن دهی به روش AHP تعیین و استخراج‌شده و پس از آن با توجه به اهمیت یافته‌ها و در نظر گرفتن محدودیت‌هاي اجرایی، اولویت‌هاي برتر تعیین و درجه‌بندی‌شده‌اند. در نهایت، نقاط قوت‌ها و ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها در چهار حالت SO، ST، WO و WT پیوند داده و گزینه‌های راهبردي را خلق و انتخاب می‌کنیم.
محدوده مورد مطالعه
منطقه 15 از شمال به پادگان قصر فيروزه ، 45 متري آهنگ، خيابان خاوران و شوش شرقي و از غرب به خيابان فدائيان اسلام و از جنوب به خيابان دولت‌آباد، كوه بی‌بی شهربانو و كارخانه سيمان و از شرق به کوه‌های شرقي تهران و حد شرقي اراضي افسريه منتهي می‌شود. بخشي از محدوده منطقه نيز در حريم شهر واقع است. در واقع از هشت ناحيه موجود، شش ناحيه در محدوده قانوني شهر تهران و دو ناحيه در حريم استحفاظي شهر قرار دارند. مساحت محدوده قانوني 25 ساله منطقه 28 کیلومترمربع است كه بر اساس آخرين تغييرات در نظر گرفته در محدوده قانوني منطقه، مساحت محدوده قانوني منطقه بيش از 35 کیلومترمربع خواهد بود. بر اساس اين تغييرات با احتساب محدوده‌ی قصر فيروزه 2، مساحت منطقه بالغ‌بر3543 هكتار می‌شود. این منطقه در جنوب شرقی شهر تهران واقع‌شده است که درگذشته مکانی خارج از شهر بوده و با توسعه شهرنشینی به تهران متصل گردیده است.منطقه 15 از نظر بافت شهری به دو محدوده قابل‌تفکیک است: بافت جدید و بافت قدیم. بافت قدیم که در قسمت شمالی منطقه قرارگرفته است. در محدوده محلات وجود کارگاه‌های مختل صنعتی در کنار بافت فرسوده مسکونی، مشکلات زیادی از نظر زیست‌محیطی وجود دارد. بافت جدید که در قسمت جنوبی منطقه قرارگرفته است، که از بافت نوین شهری بهره‌مند بوده، مشکلات خاصی از نظر زیست‌محیطی ندارد (شهرداری منطقه 15 تهران، 1399).
جدول2. ویژگی‌های عمومی منطقه 15 با تأکید بر ویژگی اکولوژیکی
توضیحات | واحد | عنوان | |
بدون احتساب حریم | 35/5 | کیلومترمربع | مساحت منطقه |
| 165 | کیلومترمربع | مساحت حریم منطقه |
سواره‌رو | 17،734،000 | مترمربع | مساحت معابر |
رتبه دوم از نظر جمعیت در بین مناطق شهر تهران | 681475 | نفر | جمعیت منطقه |
| 2000 | شهید | شهدای منطقه |
تهران- ری | 2 | تعداد | تقسیمات سیاسی |
بر اساس ممیزی شهرداری | 21 | تعداد | محله‌ها |
| 27 | تعداد | پل‌های عابر پیاده |
پارک آبی آزادگان – پارک جنگلی توسکا | 83 | تعداد | پارک‌ها |
پارک‌ها و بوستان‌ها | 51/18 | مترمربع | سرانه فضای سبز |
| 667 | هکتار | مساحت فضای سبز شهری |
مراکز بهداشت و درمان و ساختمان پزشکان | 33 | - | مراکز درمانی |
مشیریه، مسعودیه، بعثت، شهرک رضویه، خاورشهر، کیان شهر، افسریه و بلوار ابوذر | 8 | محل | تعداد بازار میوه و تره‌بار |
امامزاده ملک خاتون- امامزاده اهل بن علی (ع) | 2 |
| زیارتگاه‌ها |
زندان هارون‌الرشید | 6 |
| مکان‌های تاریخی |
(مأخذ: شهرداری منطقه 15 تهران، 1399)
شکل 2. موقعیت جغرافیایی منطقه 15 شهرداری تهران با تأکید بر لبه اکولوژیک (مأخذ: شهرداری منطقه 15 تهران، 1399)
تحليل دادهها
تحلیل لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم طی شش گام انجام‌شده است، این گام‌ها عبارت‌اند از:
گام اول: در این گام به ارزیابی عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی بر وضعیت لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم، جمع‌بندی و تلخیص پاسخ‌های جمع‌آوری‌شده و قرار دادن عوامل نهایی در ماتریس مربوطه پرداخته‌شده است. در این ماتریس تعداد عوامل داخلی 11 عامل تعیین‌شده است که از این تعداد 6 عامل مربوط به قوت‌ها و 5 عامل نقاط ضعف را شامل می‌گردد که در جدول شماره 2 مشخص گردیده است. همچنین تعداد عوامل خارجی 14 عامل است که از این تعداد 9 عامل فرصت‌ها و 5 عامل از تهدیدات شناسایی‌شده‌اند که در جدول شماره 1 مشخص گشته است.
گام دوم: در این گام به عوامل فهرست شده درگام قبل، ضریب اهمیت داده شد. ضریب اهمیت صرف‌نظر از فرصت/تهدید یاقوت/ضعف بودن، بر اساس تأثیری که بر لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم می‌گذارد مقداردهی می‌شود، و مقدار آن براي هر یک از عوامل داخلی (قوت و ضعف‌ها) یا عوامل خارجی (فرصت و تهدیدات) عددي بین 0 تا 100 می‌باشد، به نحوي که جمع ضرایب عوامل داخلی 100 و همچنین جمع ضرایب عوامل خارجی نیز 100 شود.
گام سوم: در این گام به هر کدام از عوامل داخلی و خارجی رتبه‌ای از 1 تا 4 اختصاص یافت. منظور از رتبه، عکس‌العمل وضعیت لبه اکولوژیک و جاذبه‌های طبیعی در منطقه 15 تهران به آن فرصت/تهدید یا قوت/ضعف است.
گام چهارم: ضریب اهمیت هر عامل در رتبه خود ضرب شد و نمره نهایی حاصل گردید.
)IFE جدول 3. ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (قوت، ضعف
ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (قوت، ضعف IFE) | ضریب | رتبه | نمره |
نقاط قوت (S) | |||
هم‌جواری با مناطق حفاظت‌شده جاجرود و سرخه‌حصار | 0.070 | 3 | 0.210 |
قرارگیری لبه اکولوژیک منطقه در حریم شهر و کمربند سبز تهران | 0.075 | 3 | 0.225 |
دارای اراضی بایر با وسعت مناسب جهت کاربری‌های تفریحی و ورزشی و گردشگری | 0.070 | 3 | 0.210 |
وجود چشمه آب در محدوده اراضی | 0.065 | 3 | 0.195 |
وجود دیدهای گسترده ارزشمند به اراضی طبیعی مرتفع (کوه البرز و بی‌بی شهربانو) | 0.035 | 4 | 0.014 |
وجود شیب مناسب در جهت پیاده وی، کوه‌پیمایی و تفریح | 0.30 | 3 | 0.090 |
نقاط ضعف (W) | |||
پایین بودن سطح امنیت شهروندان | 0.115 | 1 | 0.115 |
تغییرات کاربری اراضی و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در لبه اکولوژیک منطقه | 0.165 | 1 | 0.165 |
بالا بودن میزان آلودگی هوا | 0.130 | 2 | 0.260 |
عدم هماهنگی و یکپارچگی میان سازمان‌های مدیریتی | 0.165 | 1 | 0.165 |
عدم پیوستگی میان فرم کالبدی و طبیعی | 0.080 | 2 | 0.16 |
جمع کل | 1 | - | 1.935 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
)EFE جدول 4. ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (فرصت و تهدید
ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (فرصت و تهدید EFE) | ضریب | رتبه | نمره |
فرصت‌ها (O) |
| ||
جذب ساکنان محدوده و سایر شهروندان از طریق جاذبه‌های طبیعی در منطقه (کوه بی‌بی شهربانو، مسگر آباد) | 0.055 | 1 | 0.055 |
ارتقاء کیفیت بصری با استفاده از وجود قضای سبز لبه اکولوژیک در حاشیه بزرگراه | 0.04 | 1 | 0.04 |
افزایش فرصت‌های شغلی با استفاده از جذب گردشگر در حوزه اکوتوریسم | 0.085 | 1 | 0.085 |
امکان ایجاد تنوع و سرزندگی در معابر و فضاهای باز با تلفیق عناصر طبیعی و مصنوعی | 0.075 | 1 | 0.075 |
داشتن عملکرد فرا محدوده‌ای جهت دسترسی شهروندان (اتوبان امام رضا، بسیج، شهید شوشتری) | 0.085 | 1 | 0.085 |
امکان خلق دید و منظر مناسب در حاشیه کاربری‌های واقع‌شده در لبه اکولوژیک | 0.085 | 1 | 0.085 |
امکان تقویت پوشش گیاهی در سطح معابر و زمین‌های بایر | 0.06 | 1 | 0.06 |
امکان ارتقاء دانش و مهارت نیروی متخصص در حوزه اکوتوریسم | 0.055 | 1 | 0.055 |
افزایش نفوذپذیری، خوانایی و ایمنی مسیرهای درون محدوده از طریق طراحی مناسب | 0.003 | 2 | 0.060 |
تهدیدها (T) | |||
موقعیت نامناسب کارخانه سیمان در جهت بادهای غالب ورودی | 0.075 | 1 | 0.075 |
وجود هرج‌ومرج و آشفتگی بصری در لبه اکولوژیک منطقه | 0.035 | 2 | 0.070 |
آشفتگی هویت و حس مکان در صورت ادامه ساخت‌وسازهای بی‌رویه | 0.035 | 3 | 0.105 |
ادامه تغییرات کاربری اراضی در راستای کسب سود اقتصادی به‌جای حفظ جاذبه‌های طبیعی | 0.035 | 2 | 0.070 |
غلبه دسترسی سواره به پیاده در حاشیه فضای سبز و جاذبه‌های طبیعی | 0.0250 | 1 | 0.0250 |
جمع کل | 1 |
| 1.170 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 5 . انواع راهبردها در ماتریس SWOT لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم
| شرح | نقاط قوت S | نقاط ضعف W | ||
S1-هم‌جواری با مناطق حفاظت‌شده S2-قرارگیری لبه اکولوژیک منطقه در حریم شهر S3-دارای اراضی بایر جهت کاربری‌های گردشگری S4-وجود چشمه آب در محدوده اراضی S5-وجود دیدهای گسترده به اراضی طبیعی مرتفع S6-وجود شیب مناسب برای پیاده‌روی | W1-پایین بودن سطح امنیت شهروندان W2-تغییرات کاربری اراضی و ساخت‌وسازهای بی‌رویه W3-بالا بودن میزان آلودگی هوا W4-عدم یکپارچگی میان سازمان‌های مدیریتی W5-عدم پیوستگی میان فرم کالبدی و طبیعی | ||||
فرصت‌ها O | O1-جذب شهروندان از طریق جاذبه‌های طبیعی در منطقه O2-ارتقاء کیفیت بصری با استفاده از وجود قضای سبز O3-افزایش فرصت‌های شغلی با استفاده از جذب گردشگر O4-امکان ایجاد تنوع و سرزندگی در معابر و فضاهای باز O5-داشتن عملکرد فرا محدوده‌ای جهت دسترسی شهروندان O6-امکان خلق دید مناسب در حاشیه لبه اکولوژیک O7-امکان تقویت پوشش گیاهی در سطح معابر O8-امکان ارتقاء مهارت نیروی متخصص در حوزه اکوتوریسم O9-افزایش نفوذپذیری و ایمنی مسیرهای درون محدوده | استراتژی‌های تهاجمی SO 1- ایجاد محیط اکوتوریسم باکیفیت کالبدی- فضایی مطلوب 2- تجهیز فضاهای تپه‌ها و پیاده راه‌ها به تجهیزات هماهنگ با بافت طبیعی 3- احیاء کارکردی اراضی بلااستفاده با توسعه فضاهای گردشگری، ورزشی و گذران اوقات فراغت 4- بهره‌گیری از پتانسیل‌های کارکردی موجود در زمینه ایجاد اشتغال
| استراتژی‌های محافظه‌کارانه WO 5- حفاظت کاربردی از منابع طبیعی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی 6- ایجاد ایمنی در لبه‌های تفرجگاه خصوصاً در کنار جاده 7- ایجاد هماهنگی میان سازمان‌های متعدد مدیریتی منطقه 15
| ||
تهدیدها T | T1-موقعیت نامناسب کارخانه سیمان در جهت بادهای غالب ورودی T2-وجود هرج‌ومرج و آشفتگی بصری در لبه اکولوژیک منطقه T3-آشفتگی هویت و حس مکان در صورت ادامه ساخت‌وسازهای بی‌رویه T4-ادامه تغییرات کاربری اراضی در راستای کسب سود اقتصادی به‌جای حفظ جاذبه‌های طبیعی T5-غلبه دسترسی سواره به پیاده در حاشیه فضای سبز و جاذبه‌های طبیعی
| استراتژی‌های رقابتی ST 8- ایجاد ضوابط لازم برای جلوگیری از ساخت‌وسازهای بی‌رویه 9- ارتقاء کیفی سیمای بصری محدوده و خوانا نمودن حریم شهر تهران
| استراتژی‌های تدافعی WT 10- ایجاد مبلمان شهری مناسب و زیرساخت‌هایی امن و مطمئن برای حضور مردم در فضاها 11- ایجاد هماهنگی میان سازمان‌های متعدد مدیریتی منطقه 15 12- حفاظت کاربردی از منابع طبیعی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی
| ||
4 | 3 | 2.5 | 2 | 1 |
| ||
1 استراتژى‌هاى تهاجمی
| 2 استراتژى‌هاى محافظه‌کارانه | 4 | نمره نهایی ماتریس ارزیابی عوامل | ||||
3 | |||||||
2.5 | |||||||
3 استراتژى‌هاى رقابتی | 4 استراتژى‌هاى تدافعی | ||||||
2 | |||||||
1 | |||||||
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
شکل 3 : ماتریس داخلی/خارجی لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم (مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
با توجه به ماتریس داخلی/خارجی و موقعیت استراتژیک لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم ، استراتژی‌های دفاعی انتخاب شد.
یافته‌ها بر اساس (SWOT و AHP)
تبیین استراتژی‌های توسعه‌ای محدوده مورد مطالعه در مدل دوم طی پنج گام انجام‌شده است، این گام‌ها عبارت‌اند از: گام اول: در گام اول تمام عوامل تأثیرگذار داخلی شامل قوت‌ها و ضعف‌ها و همچنین عوامل تأثیرگذار خارجی شامل فرصت‌ها و تهدیدها را همانند گام اول در مدل اول جمع‌آوری کردیم. این عوامل در جدول 3 و 4 نمایش داده‌شده‌اند.
گام دوم: جدول SWOT تشکیل‌شده و همانند گام پنجم در مدل اول استراتژی‌های تهاجمی، رقابتی، محافظه‌کارانه و دفاعی تبیین گردید. استراتژی‌های احصاء شده در جدول 5 نمایش داده‌شده‌اند.
گام سوم: تهیه ساختار سلسله مراتبی. ساختار سلسله مراتبی این تحقیق شامل سطح :1 هدف؛ سطح :2 معیارها، شامل قوت، ضعف، فرصت و تهدید؛ سطح :3 زیر معیارها، شامل تمام 25 عامل داخلی و خارجی که در مرحله قبل به‌دست‌آمده بود می‌شود.
گام چهارم: تشکیل جدول مقایسات زوجی جهت به دست آوردن وزن معیارها. ماتریس‌هاي مقایسات زوجی با توجه به ساختار سلسله مراتبی گام قبلی تشکیل می‌شود، در هر مقایسه عددي نسبت داده می‌شود که مقیاس آن در جدول 6 نمایش داده‌شده است.
جدول 6 . مقیاس مقایسات زوجی
ترجیحات مقدار عددی | مقدار عددی |
کاملاً مهم‌تر | 9 |
خیلی با اهمیت | 7 |
با اهمیت | 5 |
کمی مهم‌تر | 3 |
مساوي | 1 |
ترجیحات بین فواصل | 2و 4و 5 و 8 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
لذا بري مقایسه دوبه‌دوی (زوجی) عوامل SWOT و معیارهاي آن، ماتریس‌های زوجی تهیه گردید. (جداول 7 تا 11) و میزان ناسازگاری هر یک از ماتریس‌ها محاسبه گردید. در دنیاي واقعی، غالباً بین انتخاب‌هاي افراد ناسازگاری وجود داشته و ممکن است این ناسازگاری‌ها به مدل وارد شود. هنگامی که ناسازگاري صفر است، ما کاملاً سازگار هستیم و هر چه این نرخ افزایش یابد، میزان ناسازگاري در هدف ما نیز افزایش می‌یابد. در حالت کلی اگر نرخ ناسازگاري کم‌تر از 0.1 باشد ناسازگاري نسبتاً قابل‌قبول است، در غیر این صورت بازنگري در قضاوت ضروري به نظر می‌رسد.
جدول 7 . مقایسات زوجی معیارهاي هدف (انتخاب بهترین استراتژي) با نرخ ناسازگاري 0.00581
| فرصت | قوت | تهدید | ضعف |
فرصت | 1.0 | 0.20 | 0.5 | 0.125 |
قوت | 52.0 | 1.0 | 3.00 | 0.5 |
تهدید | 8.0 | 0.33 | 1.0 | 0.25 |
ضعف |
| 2.0 | 4.0 | 1.0 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 8 : مقایسات زوجی معیار قوت با نرخ ناسازگاري 0.09475
قوت | S1 | S2 | S3 | S4 |
S1 | 1.0 | 4 | 0.5 | 5.00 |
S2 | 0.25 | 1.0 | 0.33 | 2.00 |
S2 | 2.0 | 3.0 | 1.0 | 7.00 |
S4 | 0.20 | 0.5 | 0.142 | 1.0 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 9 . مقایسات زوجی معیار ضعف با نرخ ناسازگاري 0.06018
ضعف | W1 | W2 | W3 | W4 | W5 |
W1 | 1.0 | 3 | 6.00 | 7.00 | 6.00 |
W2 | 0.33 | 1.0 | 4.00 | 4.00 | 3.00 |
W3 | 0.166 | 0.25 | 1.0 | 2.00 | 3.00 |
W4 | 0.142 | 0.25 | 0.5 | 1.00 | 2.00 |
W5 | 0.166 | 0.33 | 0.33 | 0.5 | 1.0 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 10 . مقایسات زوجی معیار فرصت با نرخ ناسازگاري 0.07344
فرصت | O1 | O2 | O3 | O4 | O5 | O6 | O7 | O8 | O9 |
O1 | 1.0 | 1 | 1.45 | 4.00 | 0.20 | 0.33 | 0.85 | 2.72 | 0.32 |
O2 | 1.0 | 1.0 | 1.00 | 4.00 | 0.20 | 0.33 | 0.84 | 0.45 | 1.36 |
O3 | 0.68 | 1.0 | 1.0 | 4.00 | 0.16 | 0.20 | 0.71 | 0.20 | 1.64 |
O4 | 0.25 | 0.25 | 0.25 | 1.00 | 0.125 | 0.16 | 0.27 | 0.16 | 0.5 |
O5 | 5.0 | 5.0 | 5.99 | 8.0 | 1.0 | 2.00 | 3.28 | 3.00 | 5.00 |
O6 | 3.00 | 2.98 | 5.0 | 5.99 | 0.5 | 1.0 | 3.00 | 2.00 | 3.00 |
O7 | 1.16 | 1.17 | 1.39 | 3.68 | 0.30 | 0.33 | 1.0 | 0.62 | 2.00 |
O8 | 0.36 | 2.20 | 5.0 | 5.99 | 0.33 | 0.5 | 1.58 | 1.0 | 1.62 |
O9 | 3.07 | 0.73 | 0.33 | 0.60 | 2.0 | 0.33 | 0.5 | 0.61 | 1.0 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 11 . مقایسات زوجی معیار تهدید با نرخ ناسازگاري 0.05447
تهدید | T1 | T2 | T3 | T4 | T5 |
T1 | 1.0 | 5 | 6.00 | 4.00 | 4.00 |
T2 | 0.20 | 1.0 | 1.00 | 0.5 | 0.25 |
T3 | 0.16 | 1.0 | 1.0 | 0.33 | 0.16 |
T4 | 0.25 | 2.0 | 3.00 | 1.0 | 0.33 |
T5 | 0.25 | 4.0 | 5.99 | 3.00 | 1.0 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 12 . وزن نهایی معیارها
رتبه | معیار | وزن نرمال شده |
1 | 9 | 0.51842 |
2 | 7 | 0.30355 |
3 | 5 | 0.11701 |
4 | 3 | 0.06102 |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
با توجه به نتایج اولویت‌بندی گزینه‌ها، استراتژی‌های تهاجمی به‌عنوان بالاترین اولویت استراتژیک انتخاب شد. انتخاب این استراتژي بدین معنا است که لبه اکولوژیک منطقه 15در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم داراي توانمندي‌هایی است که می‌تواند با استفاده از آن‌ها و فرصت‌هاي محیطی نسبت به رشد و توسعه خود اقدام کند.
بر اساس یافته‌های پژوهش الگوی پیشنهادی لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم در 7 بعد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی، گردشگری و عملکردی به شرح زیر است:
جدول 13. راهبرد و سیاست پیشنهادی محیطی-اکولوژیکی در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
محیطی-اکولوژیکی | |
راهبرد | سیاست |
افزایش پایداری اکولوژی منطقه 15 | - استفاده از پتانسیل‌های موجود در حریم شهر در راستای توسعه پایدار شهری - افزایش سرانه فضای سبز - حفاظت کاربردی از منابع طبیعی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی |
استفاده صحیح از منابع انرژی طبیعی | - ایجاد زیرساخت‌های لازم برای بازیافت و تصفیه صحیح آب - ایجاد برنامه‌های لازم برای تفکیک و بازیافت زباله‌ها - تجزیه به تفکیک مواد برای استفاده به‌عنوان کودهای ارگانیک - استفاده از پنل‌های خورشیدی بر بام ساختمان‌ها برای بهره‌برداری از انرژی خورشیدی - ایجاد زمین‌های گود برای جمع‌آوری آب روان و استفاده مجدد از آن |
حمایت از کاربری‌های سبز | - حفظ و بهبود عملکرد فضاهای سبز - توجه به تنوع پوشش گیاهی در فضاها و معابر - ایجاد فضاهای سبز و پارک‌ها در دل فضاهای گردشگری برای کاربران متفاوت - تلاش برای حافظت از فضاهای سبز موجود |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 14. راهبرد و سیاست پیشنهادی کالبدی در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
کالبدی | |
راهبرد | سیاست |
ساماندهی و ارتقاء تشخص و کیفیت ادراکی اراضی شرق منطقه 15 | - ارتقاء کیفی سیمای بصری محدوده و خوانا نمودن حریم شهر تهران - ایجاد هماهنگی و وحدت در کالبد و کارکرد اراضی شرقی منطقه |
نفوذ طبیعت در بافت شهری | - ایجاد دسترسی پیاده مناسب به جاذبه‌های طبیعی - ایجاد پوشش گیاهی متنوع در مجاورت خیابان اصلی - ایجاد بام و جداره‌های سبز در ساختمان‌های نوساز - ایجاد جداره‌هایی متناسب با فرم‌های طبیعی در ساخت‌وسازهای آتی |
ایجاد کالبد متناسب و بومی | - استفاده از مصالح طبیعی و بومی برای اقامتگاه‌های گردشگری - ایجاد ضوابط لازم برای استفاده از مصالح بومی در ساخت‌وسازهای جدید - حذف کیفیت‌های نامطلوب بصری و ایجاد هماهنگی مناسب جداره‌ها با زمینه - ایجاد جداره‌ها و بدنه‌های سبز - ایجاد محیط اکوتوریسم باکیفیت کالبدی- فضایی مطلوب - توجه به کریدورهای بصری و محورهای دید حفظ مناظر باز از فراز کوه به شهر |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 15. راهبرد و سیاست پیشنهادی اقتصادی در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
اقتصادی | |
راهبرد | سیاست |
توسعه اقتصادی و رونق فعالیت در اراضی منطقه 15 | - احیاء کارکردی اراضی بلااستفاده با توسعه فضاهای گردشگری، ورزشی و گذران اوقات فراغت - بهره‌گیری از پتانسیل‌های کارکردی موجود در زمینه ایجاد اشتغال - ساماندهی وضعیت تردد و دسترسی محدوده |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 16. راهبرد و سیاست پیشنهادی اجتماعی در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
اجتماعی | |
راهبرد | سیاست |
برقراری امنیت افراد برای حضور پذیری در فضاها | - ایجاد روشنایی مناسب و وجود پایه‌های نوری در فواصل استاندارد در معابر و فضاهای منطقه - ایجاد مبلمان شهری مناسب و زیرساخت‌هایی امن و مطمئن برای حضور مردم در فضاها - توجه به همه‌شمولی فضاها - کاهش نقاط کور در محدوده - حذف عناصر محدودکننده دید و منظر بر جداره‌های فعال و کاربری‌های 24 ساعته - طراحی قرارگاه‌های رفتاری برای حضور مردم بومی و گردشگران |
جدول 17. راهبرد و سیاست پیشنهادی مدیریتی در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
مدیریتی | |
راهبرد | سیاست |
تحقق یکپارچگی در سازمان‌های مدیریتی | - ایجاد هماهنگی میان سازمان‌های متعدد مدیریتی منطقه 15 - تمرکز دایی قدرت و استفاده از مشارکت بخش خصوصی و مردمی - تأکید بر وجود یک مرکز هماهنگ‌کننده سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری - ارتقا، بهبود توان مالی شهرداری و استقلال مالی این نهاد از دولت - بازتعریف مجدد وظایف شهرداری و محول کردن برخی وظایف به دفاتر توسعه محله‌ای |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 18. راهبرد و سیاست پیشنهادی گردشگری در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
گردشگری | |
راهبرد | سیاست |
حمایت از خدمات اکوتوریسم | - ایجاد فضاهای گردشگری با توجه به معیارهای اکولوژیک در فضاهای منطقه - ایجاد دسترسی مناسب به تفرجگاه و کوهسار در منطقه - دسترسی به حمل‌ونقل مناسب به سایت‌های مناسب گردشگری - جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرقانونی و بی‌رویه در راستای حفظ منابع طبیعی منطقه - استفاده از نیروی متخصص انسانی در زمینه اکوتوریسم - توجه بیشتر مدیران منطقه در راستای حفظ منابع طبیعی منطقه و افزایش جذب گردشگر - ایجاد محیط اکوتوریسم باکیفیت اکولوژیکی مطلوب |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
جدول 19- راهبرد و سیاست پیشنهادی عملکردی در راستای حفظ جاذبه‌های طبیعی و افزایش جذب گردشگر
عملکردی | |
راهبرد | سیاست |
توسعه منطقه از نظر سرزندگی و شادابی اقشار جامعه در منطقه 15 | - گسترش سرانه فضای گردشگری شهری در منطقه 15 - ایجاد محیط‌های شهری غنی و سالم از نظر کالبدی - زمینه‌سازی برای افزایش تعاملات فرهنگی، اخذ الگوهای فرهنگی و ارتقای فرهنگ عمومی جامعه - ایجاد محیط اکوتوریسم باکیفیت عملکردی گردشگری مطلوب در سه مقیاس محلی و منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای - ایجاد محیط اکوتوریسم باکیفیت دسترسی مطلوب |
(مأخذ: يافتههاي پژوهش، 1398)
بحث و نتیجه‌گیری
انباشت رو به تزاید جمعیت در شهرها، تغییر الگوی سکونت، وجود طیف وسیعی از مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی در شهرها و سهم نسبتاً قابل توجه اوقات فراغت در زندگی روزمره مردم از مواردی است که امر گردشگری و تفرج و طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی آن را در محیط شهری و فرا شهری به‌طور ضروری مطرح می‌سازد. این‌گونه گردشگری بیشتر بین طبقات متوسط و بعد زمانی و فضایی کوتاه که سفر به تفرجگاه‌های پیرا شهری را به‌خصوص در آخر هفته امکان‌پذیر می‌نماید. روندی رو به گسترش است. تفرجگاه‌های پیرا شهری به‌عنوان مقصد این‌گونه گردشگری اهمیت زیادی یافته است. این تفرجگاه‌ها که بیشتر در نواحی پیرامون شهرها شکل می‌گیرد. به علت دارا بودن قابلیت‌های طبیعی به‌عنوان مقصد گردشگری در مقیاس خرد برگزیده می‌شوند. لبه و پیرامون شهر تهران دارای فضاهای سبز و جاذبه‌های طبیعی بیشتر نسبت به خود شهر است. محدوده مورد مطالعه لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم بوده است. از مهم‌ترین نیازهای شهروندان این منطقه می¬توان به نیازهای گذران اوقات فراغت و دسترسی به فضاهای تفرجگاهی اشاره داشت که ساکنان آن در ایام هفته مجبور به طی نمودن مسافت زیاد و مسافرت‌های درون‌شهری زیادی جهت استفاده از فضاهای تفرجی و امکانات گردشگری و فراغتی ارتفاعات شمال تهران ( نظیر جمشیدیه، اوین، درکه، دربند و توچال و کن-سولقان ) هستند که این امر برای شهروندان این منطقه کاری دشوار است. منطقه 15 شهرداری تهران علیرغم اینکه از نظر فضای سبز مقام اول را در تهران دارد، اما تراکم جمعیتی بسیار بالا دارد. لذا وجود یک منطقه تفرجگاهی در جنوب تهران با رویکرد تأمین فضای تفرجگاهی باقابلیت‌های چندبعدی می¬تواند بخش عظیمی از شهروندان مناطق جنوبی و جنوب غربی و مرکز تهران را به سمت خود جذب نموده و جریان تفرجی، تفریحی را تا حدودی معکوس نماید. در حالی که ارتفاعات شرقی و جنوبی پیرامون این منطقه (ارتفاعات بی‌بی شهربانو و مسعودیه) مکان¬های مستعد برای توسعه و طراحی فضاهای تفرجگاهی به شمار می¬روند. این ارتفاعات ظرفیت آن را دارند که علاوه بر ساکنان خود به شهروندان مناطق پیرامون نیز ارائه خدمات بدهد. نتایج یافته‌ها از مدل SWOTو AHP نشان می‌دهد که با توجه به ماتریس داخلی (قوت، ضعف) و خارجی(فرصت، تهدید) استراتژی‌های دفاعی در راستای لبه اکولوژیک منطقه 15 در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم انتخاب‌شده است. همچنین با توجه به نتایج اولویت‌بندی گزینه‌ها، استراتژي‌هاي تهاجمی به‌عنوان بالاترین اولویت انتخاب شد. انتخاب این استراتژي بدین معنا است که لبه اکولوژیک منطقه 15در جنوب شرقی تهران با تأکید بر اکوتوریسم داراي توانمندي‌هایی است که می‌تواند با استفاده از آن‌ها و فرصت‌هاي محیطی نسبت به توسعه خود اقدام کند.
در نگاه راهبردی می¬توان در افقی نزدیک‌تر کوه بی‌بی شهربانو و مسگر آباد در جنوب ، شرق و جنوب شرقی تهران را در وهله اول به‌عنوان یک نیاز ساکنان منطقه و در سطحی بالاتر با توجه به خصوصیات کالبدی و اثرات آن به‌عنوان مراکز تفریحی و گردشگری گسترده در پهنه‌های شرق و جنوب شرق تهران و در نهایت در حوزه کلان‌شهری تهران به‌عنوان نیاز به فضاهای سبز برای رهایی از مشکلات آلودگی هوای تهران و در عرض آن توسعه پایدار منطقه 15 مطرح نمود. در تحقق این فرآیند و تعریف پروژه¬های گردشگری و تفریحی در بخش جنوب و جنوب شرقی تهران امکان احیای زندگی اجتماعی و حیات کالبدی و پتانسیل¬های رشد شهری در بخش¬های جنوب و شرق تهران محقق خواهد شد.
منابع
1. ابراهیمی دهکردی، ثمینه. (1399). نقش لبه‌های شهری اکولوژیک در کیفیت فضای شهری، فصلنامه معماری شناسی،3 (16)، 5-1. SID. https://sid.ir/paper/526954/fa
2. امین زاده، بهناز، و آریامن، پوپه. (1383). اصول و راهکارهای طراحی منظر فرا صنعت . هنرهای زیبا، -(20)، 37-46. SID. https://sid.ir/paper/5614/fa
3. برومند، امیرعلی، و کریمی، آزاده (1400). باز مفهوم‌پردازی الگوی اکوتوریسم پایدار مبتنی بر مشارکت مردمی، مطالعات علوم محیط‌زیست، 6 (1)، 3419-3433. https://www.jess.ir/article_127544.html
4. باقری، وحیده، و برق لامع، هادی. (1396). تحلیل توان، قابلیت و جذابیت فضاهای تجاری-اقامتی در راستای توسعه صنعت گردشگری شهری (مطالعه موردی: مجموعه تجاری –اقامتی امید شهر مشهد). جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 7(4)، 103-114. SID. https://sid.ir/paper/224083/fa
5. تقوایی، مسعود، و صفرآبادی، اعظم. (1390). نقش مدیریت شهری در دستیابی به توسعه پایدار گردشگری شهری (مطالعه موردی:شهر کرمانشاه). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 1(4)، 35-52. SID. https://sid.ir/paper/190690/fa
6. حمزه، فرهاد، معیتی، جواد، و مرتضایی، زینب (1396). بررسی و تجزیه‌وتحلیل طراحی و بازطراحی مبلمان شهری در راستای زیباسازی شهری در ابعاد مختلف با تأکید بر توسعه گردشگری و پویایی اقتصادی در آستارا، فصلنامه جغرافیا، 7 (29) ، 129 – 152. https://www.jgeoqeshm.ir/article_58335
7. خدایی، زهرا، و دهنو، فریبا. (1399). طراحی اکولوژیک فضاهای عمومی با تأکید بر پیوند شهر و طبیعت (نمونه موردی محله یوسف آباد تهران). مطالعات مدیریت شهری، 12(43 )، 71-86. SID. https://sid.ir/paper/514916/fa
8. زهرایی پور، نسیم، و جعفر پور، رضا. (1400). جایگاه رود دره‌های تهران به‌عنوان مهم‌ترین لبه‌های طبیعی شهر در سند بالادستی (طرح جامع) شهر. باغ نظر، 18(97 )، 5-16. SID. https://sid.ir/paper/526342/fa
9. شهرداری منطقه 15 تهران. (1399). وزارت مسکن و شهرسازی، 20-1. https://region15.mimplus.ir/post/5/fJ50lw
10. صادقی بنیس، مژگان، بنایی، وحید، و دارایش، رضوان. (1392). استفاده از تحلیل گرادیان متریک‌های منظر جهت بررسی تغییرات فضای سبز شهری (مطالعه موردی: شهر تبریز). فصلنامه جغرافیایی چشم‌انداز زاگرس، 5(16)، 7-21. SID. https://sid.ir/paper/175677/fa
11. عسکر زاد، زهرا، و شکوهی، محمد صالح. (1395). تحلیل اثرات انطباق لبه‌های شهری با عوارض طبیعی ساحلی در شهرهای هند، فصلنامه هنر و تمدن شرق، 13 (1)، 41-33. https://ensani.ir/fa/article/407701
12. قاسملو، حسن، حسین زاده، اکبر، و رومیانی، احمد. (1401). تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: روستاهای گردشگری شهرستان طارم). جغرافیا و آمایش شهری – منطقه‌ای، 12(44 )، 81-116. SID. https://sid.ir/paper/1034211/fa
13. یاراحمدی، سمانه. (1389). بررسی نقش لبه‌ها در تحقق اهداف منظر، نشریه منظر، 11 (1)، 30-11. https://ensani.ir/fa/article/312141
14. Askarzad, Z., & Shokohi, M. (2015). Analyzing the effects of adapting urban edges to coastal natural features in Indian cities, Quarterly of Eastern Art and Civilization, 13(1), 33-41. https://ensani.ir/fa/article/407701 [In Persian]
15. Aminzadeh, B., & Ariaman, P. (2004). The principles and solutions of the landscape design of the industry. Fine Arts, -(20), 37-46. SID.https://sid.ir/paper/5614/fa [In Persian]
16. Broumand, A., & Karimi, A. (2021). Reconceptualizing the model of sustainable ecotourism based on people's participation, Environmental Science Studies, 6(1), 3419-3433. https://www.jess.ir/article_127544.html [In Persian]
17. Bagheri, V., & Bargh Iame, H. (2016). Analyzing the strength, capability and attractiveness of commercial-residential spaces in line with the development of urban tourism industry (case study: commercial-residential complex of Omid city of Mashhad). Geography (Regional Planning), 7(4), 103-114. SID. https://sid.ir/paper/224083/fa [In Persian]
18. Darko, Radovic. (2009), Eco-Urbanity, TowardsWell-Mannered Built Environments, Journal of Routledge, 2(4), 110-153. https://doi.org/10.4324/9781315811840
19. District 15 Municipality of Tehran. (2019). Ministry of Housing and Urban Development, 1-20. https://region15.mimplus.ir/post/5/fJ50lw .
20. Ghasemlou, H., & Hosseinzadeh, A., & Rumiani, A. (2022). Analysis of the effects of tourism development on the livability of rural areas (case example: tourist villages in Tarem). Geography and urban-regional planning, 12(44), 81-116. SID. https://sid.ir/paper/1034211/fa [In Persian]
21. Ebrahimi Dehkordi, S. (2019). The role of ecological urban edges in the quality of urban space, Architectural Quarterly, 3 (16), 1-5. SID. https://sid.ir/paper/526954/fa [In Persian]
22. Hamzeh, F., & Maiti, J., & Mortezaei, Z. (2016). Review and analysis of urban furniture design and redesign in the direction of urban beautification in different dimensions with an emphasis on tourism development and economic dynamics in Astara, Geography Quarterly, 7 (29), 129-152. https://www.jgeoqeshm.ir/article_58335 [In Persian]
23. Khodaei, Z,. Dehno, f. (2019). Ecological design of public spaces with an emphasis on the connection between the city and nature (a case study of Yousef Abad neighborhood in Tehran), Study of urban management, 12 (43), 71-86. SID. https://sid.ir/paper/514916/fa [In Persian]
24. Lee, T., Jan. (2019). Can community based tourism contribute to sustainable development? Evidence from residents’ perceptions of the sustainability, Journal of Tourism Management, 70 (3), 368-380. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2018.09.003
25. Li, X,. Zhang, J,. Hung, J,. Lin, W,. Wu, Sh,. Ma, m. (2022), To Preserve Green Buffer under Polarization and Diffusion Effects of a Fast-Developing Megalopolis, Journal Of Land, 11 (5), 700-724. https://doi.org/10.3390/land11050724
26. Miller, G,. Twining, L. (2005). Monitoring for a Sustainable Tourism Transition, Business & Economics, 7(1), 257-357. https://doi.org/10.1079/9780851990514.0000.
27. Sadeghi Benis, M., & Banai, Vahid.,& Rezvan, D. (2012). Using the gradient analysis of landscape metrics to investigate changes in urban green space (case study: Tabriz city). Geographical Quarterly of Zagros Landscape, 5(16), 7-21. SID. https://sid.ir/paper/175677/fa [In Persian]
28. Sobhani, P,. Esmaeilzadeh, H,. Walf, I,. Deljoui, A,. Marcu, M,. Saghi, M. (2023). Evaluating the ecological security of ecotourism in protected area based on the DPSIR model, Ecological Indicators, 1 (25), 9-11. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110957[In Persian]
29. Tagvai, M., & Safarabadi, A. (2011). The role of urban management in achieving sustainable development of urban tourism (case study - Kermanshah city). Geographical Studies of Arid Regions, 1(4), 35-52. SID. https://sid.ir/paper/190690/fa [In Persian]
30. Rosland, M. (1997). Dimension of Ecocity, Cities, Journal of Elsevier Science, Vol 14, P197.
31. Van Dijk, M. (2010). Beijing and Rotterdam Eco cities? Using 100 Criteria for A Classification of Ecological Cities Paper, ERSCP-EMSU Conference, Delft, Netherland, 145 (1), 3-7. https://doi.org/10.1016/j.cities.2023.104685
32. Yar Ahmadi, S. (2010). Investigating the role of edges in the realization of Manzar goals, Manzar magazine, 11 (1), 11-30. https://ensani.ir/fa/article/312141 [In Persian]
Compilation of the proposed model of the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran with an emphasis on ecotourism
Mona Khalili 1, Maryam Khastou2*, Masoud Elahi 3
1-Department Of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran
2- Department Of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran
3- Department Of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran
Abstract
The new patterns of the city and urban life have long distanced man from the experience of being in nature and connecting with it; However, most cities have natural boundaries with valuable ecological elements and a platform to satisfy the naturalistic needs of humans. Limits that in recent years have challenged urban planners to make the best decisions in order to properly exploit these ecological potentials. The ecological edge of Tehran's urban areas plays an important role in the promotion of ecotourism and urban landscape. The main research question is the analysis of internal and external influencing factors on the ecological edge of region 15 with an emphasis on ecotourism. The main goal of the research is to compile the proposed model of the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran with an emphasis on ecotourism. The research is applied in terms of purpose, analytical in nature and qualitative-quantitative in terms of method. The data collection method is library. The statistical population of the research is made up of 80 experts from the municipality of Region 15, neighborhood development offices and urban planning professors, and the technique used in this regard is the Delphi technique. The sampling method used in the current research was a stratified and probabilistic one. The data collection tool is a closed-ended questionnaire. A combination of SWOT and AHP has been used for data analysis. The results of the findings show that according to the internal (strength, weakness) and external (opportunity, threat) matrix, defense strategies have been chosen in line with the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran, with an emphasis on ecotourism. Also, according to the results of prioritizing the options, aggressive strategies were chosen as the highest priority. The choice of this strategy means that the ecological edge of the 15th district in the southeast of Tehran, with an emphasis on ecotourism, has capabilities that can be used for its development and environmental opportunities.
Keywords: Ecological edge, ecotourism, southeast of Tehran, region, proposed model.
[1] *نویسنده عهده دار مکاتبات: khastou2014@yahoo.com