ارزیابی برخی صفات فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد دانه در ژنوتیپهای نخود با کشت پاییزه تحت شرایط دیم

محورهای موضوعی : توليد محصولات زراعي

عباس رنجبر ¹

1 -

تاریخ دریافت : 1390/12/01 تاریخ پذیرش : 1394/06/25 تاریخ انتشار : 1394/07/15

کلید واژه: دیم, فنولوژیک, مرفولوژیک, عملکرد نخود, کشت پاییزه,

چکیده مقاله :

برخی صفات فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد دانه ژنوتیپهای نخود با کشت پاییزه تحت شرایط دیم، طی آزمایشی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اردبیل در سال زراعی 90-1389 مورد مطالعه قرار گرفت. 15 ژنوتیپ مقاوم به سرما در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی در چهار تکرار مطالعه گردید. صفات تعداد روز تا گلدهی، غلافبندی و رسیدگی، ارتفاع بوته، تعداد شاخه، تعداد غلاف پر و خالی، تعداد دانه در بوته، وزن صد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت و همچنین عملکرد دانه تک بوته مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که صفات مورد مطالعه به استثناء تعداد غلاف خالی در بوته، به طور معنیداری تحت تاثیر تیمارهای آزمایش قرار گرفتند. ژنوتیپهای (Flip98-138C*Sel99TER85074)*SEL99TH15039 و CA9783007*Sel99TER85534 به تریبت بیشترین و کمترین تعداد روز تا گلدهی را داشتند. بالاترین ارتفاع بوته متعلق به ژنوتیپ Flip 97-118 C بود و کمترین مقدار آن متعلق به ژنوتیپ Local varirty بود. همین ژنوتیپ بیشترین تعداد شاخه را داشت. ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 بیشترین تعداد غلاف پر و دانه در بوته را دارا بود، درحالیکه کمترین تعداد دانه در بوته متعلق به ژنوتیپ Djam بود. بالاترین وزن صد دانه از ژنوتیپهای (ILC4291*Flip98-129 C)*S 98008 و S99326*SEL99TH15042 به دست آمد. بالاترین عملکرد دانه تک بوته از ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 به دست آمد، همین ژنوتیپ بالاترین زیست توده تک بوته و شاخص برداشت را نیز داشت. همبستگی مثبت و معنیدار بین تعداد غلاف پر و دانه در بوته، وزن صد دانه، عملکرد زیست توده و شاخص برداشت با عملکرد دانه مشاهده شد.

چکیده انگلیسی:

A study of some phonological, morphological traits with yield and yield components of chickpea genotypes in Fall planting under dry farming condition was carried out through an experiment at Agricultural and Natural Research station of Ardabil in 2010-2011. The experiment was carried out in a randomized complete block design with 15 chickpea genotypes with four replications. Characteristics were days of anthesis, poding , maturity, plant height, number of branches, number of fertile and non-fertile pod, number of seed per plant, 100-seed weight, biomass yield , harvest index and seed yield per plant. The results of variance analysis showed that all of studying traits except non-fertile pod per plant were significantly affected by experiment treatments. ( Flip 98-138C*Se 199 TER 85074)*SEL99TH15039 and CA9738007*SEL99TER85534 genotypes had maximum and minimum days to anthesis, respectively. The highest plant height belonged to Flip97-118C genotype and Local variety had the lowest value. This genotype had the highest branches per plant. CA9783007*SeL99TER 85534 genotype had the highest fertile pod and seed per plant, although the lowest seed number per plant belonged to Djam genotype. The highest 100-seed weight was obtained from ( ILC4291*Flip98-129C)*S98008 and S99326*SEL99TH15042 genotypes. This genotype had the highest biomass per plant and harvest index, too. There were positive and significant correlations between number of fertile pod and seed per plant, 100-seed weight, biomass and HI with seed yield.

منابع و مأخذ:

 Biabani, A., M. Katozi, M. Mollashahi, A. Gharavi Bahlake, and A. Haji Gholi Khani. 2001. Correlation and relationships between seed yield and other characteristics in chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars under deterioration. African Journal of Agricultural Research. 6(6): 1359 - 1362.
 Farooq, M., A. Wahid, N. Kobayashi, D. Fujita, and S. M. A. Basra. 2009. Plant drought stress: effects, mechanisms, and management. Agronomy Sustainable Development. 29: 185 - 212.
 Jalilian, J., S.A.M. Modarres Sanavu, and S.H. Sabaghpour. 2005. Effect of plant density and supplemental irrigation on yield, yield components and protein content of four chickpea (Cicer arietinum) cultivars under dry condition. Journal of Agriculture Sciences and Natural Resources, 12(5): 1-10.
 Jettner, R. J., K. H. M. Siddique, S. P. Loss, and R. J. French. 1999. Optimum plant density of desi chickpea (Cicer arietinum L.) increasing yield potential in South-Western Australia. Australians Journal of Agriculture Research. 50: 1017- 1025.
 Karimi, B., and A. Farnia. 2009. Study of agronomy, yield and yield components on chickpea varieties with supplemental irrigation. Journal of Knowledge of Agriculture Modern. 17: 83-90.
 Khan, R. M., and A. S. Qyreshi. 2001. Path coefficient and correlation analysis on the variation induced by gamma irradiation in three genotypes of chickpea (Cicer arietinum L.). Online Journal of Biological Science. 1 (3): 108-110.
 Khourgami, A., and M. Rafiee. 2009. Drought stress, supplemental irrigation and plant densities in chickpea cultivars. African Crop Science Congress Proc. 9: 141- 143.
 Koojaki, A., and M. Banaian Aval. 1994. Physiology of Crop plants yields (translate). Jehad Daneshgahi of Mashhad press.
 Kumar, J., S. S. Yadav, and S. Kumar. 2004. Influence of moisture stress on quantitative characteristics in chickpea (Cicer arientum L.). Indian Journal Genetic. 64(2): 149-150.
 Malhotra, R. S., and M. C. Saxena. 1993. Screening for cold and heat tolerance in cool-season food legumes. pp. 227-244. In: Singh, K. B. and M. C. Saxena (Eds.). Breeding for Stress Tolerance in Cool- Season Food Legumes. John Wiley and Sons, Chichester, UK.
 Najibnia, S., A. Nezami, A.R. Bagheri, and H. Parisa. Evaluation of phonological and morphological characteristic of cold tolerant chickpea (Cicer arietinum L.) germplasms under fall sowing condition. Iranian Journal of Field Crops Research. 1: 183-192.
 Nezami, A., and A. Bagheri. 2005. Responsiveness of cold tolerant chickpea characteristics in fall and spring planting: II. yield and yield components. Iranian Journal of Field Crops Research. 3(1): 156-170.
 Rozrokh, M., H. Heydari SharifAbad, S.H. Sabaghpour, Gh. Nour Mohammadi, and A. Majidi Heravan. 2009.study of agronomy chickpea genotypes under irrigation and dry conditions. Journal of Knowledge of Agriculture Modern. 16: 34-41.
 Sabaghpour, S. H., and J. Kumar. 2002. Role of initial growth vigor in drought escape. In proceeding of Seventh international conference on development and management of dryland lands in the 21st centuries, Iran: 57-58.
 Sabaghpour, S. H., A. A. Mahmodi, A .Saeed, M. Kamel, and R. S. Malhotra. 2006. Study on chickpea drought tolerance lines under dryland condition of Iran. Indian Journal of Crop Science. 1(1-2): 70 - 73.
 Silim, S. N., and M. C. Saxena. 1993. Adaptation of spring-sown chickpea to the Mediterranean basin. II. Factors influencing yield under drought. Field Crops Research. 34: 137 - 146.
 Tawaha, A.R.M., M. A. Turk, and K. D. Lee. 2005. Adaptation of chickpea to cultural practices in a Mediterranean type environment. Research Journal of Agricultural and Biological Science. 1: 152 - 157.
 Toker, C., and M. I. Cagigran. 2004. Spectrum and frequency of induced mutations in chickpea. ICPN. 11:20-21
 Yigitoglu, D. 2006. Research on the effect of different sowing densities on the yield and yield components of some chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars that sown in winter and spring in kahramanmaras region. PhD Thesis, Department of Field Crops Institute of Natural and Applied Science University of Cukurova, 163 pages.
 Zaferanieh, M., A. Nezami, M. Parsa, A. Bagheri, H. Porsa. 2010. Evaluation of fall sowing of cold tolerant chickpea (Cicer arietinum L.) germplasms under complementary irrigation in Mashhad condition: 2- yield and yield components. Iranian Journal of Field Crops Research. 7 (2): 483-492.

متن کامل:



مجله پژوهش در علوم زراعی - سال هفتم، شماره 26، بهار و تابستان 1394                                                      37

 

ارزیابی برخی صفات فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد دانه 

در ژنوتیپ‌های نخود با کشت پاییزه تحت شرایط دیم 

 

عبّاس رنجبر¹ 

چکیده

برخی صفات فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد دانه ژنوتیپ‌های نخود با کشت پاییزه تحت شرایط دیم، طی آزمایشی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اردبیل در سال زراعی 90-1389 مورد مطالعه قرار گرفت. 15 ژنوتیپ مقاوم به سرما در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی در چهار تکرار مطالعه گردید. صفات تعداد روز تا گلدهی، غلاف‌بندی و رسیدگی، ارتفاع بوته، تعداد شاخه، تعداد غلاف پر و خالی، تعداد دانه در بوته، وزن صد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت و همچنین عملکرد دانه تک بوته مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که صفات مورد مطالعه به استثناء تعداد غلاف خالی در بوته، به طور معنی‌داری تحت تاثیر تیمارهای آزمایش قرار گرفتند. ژنوتیپ‌های (Flip98-138C*Sel99TER85074)*SEL99TH15039 و CA9783007*Sel99TER85534 به تریبت بیشترین و کمترین تعداد روز تا گلدهی را داشتند. بالاترین ارتفاع بوته متعلق به ژنوتیپ Flip 97-118 C بود و کمترین مقدار آن متعلق به ژنوتیپ Local varirty بود. همین ژنوتیپ بیشترین تعداد شاخه را داشت. ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 بیشترین تعداد غلاف پر و دانه در بوته را دارا بود، درحالی‌که کمترین تعداد دانه در بوته متعلق به ژنوتیپ Djam بود. بالاترین وزن صد دانه از ژنوتیپ‌های (ILC4291*Flip98-129 C)*S 98008 و S99326*SEL99TH15042 به دست آمد. بالاترین عملکرد دانه تک بوته از ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 به دست آمد، همین ژنوتیپ بالاترین زیست توده تک بوته و شاخص برداشت را نیز داشت. همبستگی مثبت و معنی‌دار بین تعداد غلاف پر و دانه در بوته، وزن صد دانه، عملکرد زیست توده و شاخص برداشت با عملکرد دانه مشاهده شد.

 

واژه‌هاي کلیدی:

                 دیم، فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد نخود، کشت پاییزه

 

 

 

---

ü       [1] تاريخ وصول : 01/12/1390                        تاريخ پذيرش : 25/06/1394

*  - دانش آموخته كارشناسي ارشد  گروه زراعت  ، واحد اردبیل ، دانشگاه آزاد اسلامي،  اردبیل - ايران      .Abbas. [e-mail]

مقدّمه 

در هفت هزار هکتار از اراضی ایران گیاه نخود کشت می‌شود که در دنیا بعد از هند، ترکیه و پاکستان چهارمین کشور تولید کننده این محصول محسوب می‌شود. میانگین عملکرد نخود در ایران کمتر از نصف میانگین جهانی آن است. نود و پنج درصد از نواحی زیر کشت نخود در ایران به صورت دیم و اغلب در تناوب با غلات بویژه گندم و جو می‌باشد (صباغ‌پور و همکاران، 2006). عملکرد نخود بوسیله فاکتورهای متعددی از قبیل ژنوتیپ، فصل رشد (بهاره یا پاییزه)، محل جغرافیایی و شیوه‌های مختلف زراعت، تحت تاثیر قرار گیرد (Tawaha et al., 2005). مشخص شده است که با کشت پاییزه دوره رشد رویشی و زایشی گیاه با رژیم‌های رطوبتی بهتر و حرارتی ملایم‌تری منطبق شده و در نتیجه گیاه دارای ساختار رویشی بزرگتری می‌شود که قادر است مخزن زایشی بزرگتری را نیز تغذیه نماید و به میزان کافی ماده خشک به آن اختصاص دهد و بدین ترتیب میزان تولید افزایش می‌یابد (Malhotra and Saxena, 1993; Sabaghpou, 2002; Biabani et al., 2011). در آزمایشی، تاریخ گلدهی ثبت شده برای 37 تا 69 درصد از ژنوتیپ‌ها در عملکرد نخود به طور معنی‌داری متفاوت بود (Silim and Saxena, 1993). در مطالعه نظامی و باقری (Nezami and Bagheri,2005) در بین ژنوتیپ‌های مورد بررسی نخود از نظر تعداد روز تا گلدهی و رسیدگی تفاوت معنی‌دار وجود نداشت. نجیب‌نیا و همکاران (Najibnia et al., 2008) تنوع قابل ملاحظه‌ای در میان ژنوتیپ‌های نخود با کشت پاییزه از نظر صفات فنولوژیک مانند تعداد روز تا گلدهی و رسیدگی مشاهده نمودند. چنین نتایجی توسط روزرخ و همکاران (Rozrokh et al., 2009) و زعفرانیه و همکاران (Zafaranieh et al., 2009) نیز گزارش شده است. اثر مخرب معمول کمبود آب بر گیاهان زراعی کاهش بیوماس و عملکرد دانه می‌باشد (Farooq et al., 2009). کومار و همکاران (Kumar et al., 2004) بیان داشتند که الگوی شاخه‌زایی و تعداد آن در بین ژنوتیپ‌های نخود در شرایط دیم متفاوت است. به‌طورکلی تعداد شاخه در اغلب گیاهان، صفتی ژنتیکی بوده که تا حدودی هم تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می‌گیرد (Kojaki and Biabani, 1994). در مطالعه نجیب‌نیا و همکاران (Najibnia et al., 2008) زعفرانیه و همکاران (Zafaranieh et al., 2009) بر روی خصوصیات مرفولوژیک ارقام نخود با کشت پاییزه، مشخص شد که اثر ژنوتیپ بر ارتفاع بوته، تعداد کل شاخه‌ها معنی‌دار شد. یاگی توگلو (Yagitoglu et al., 2006) گزارش داد که بالاترین عملکرد دانه نخود در کشت پاییزه به دست می‌آید. خورگامی و رفیعی (Khourgami and Rafiee, 2009) طی مطالعه‌ای عنوان داشتند که صفات تعداد غلاف در بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت در بین ارقام مختلف نخود به طور معنی‌داری متفاوت بود و ارقامی که استفاده مطلوب از فاکتورهای محیطی داشته باشند، عملکرد بالاتری خواهند داشت. در مطالعه کریمی و فرنیا (Karimi and Farnia, 2009) بر روی ارقام مختلف نخود دیم صفات تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن صد دانه، عملکرد دانه تفاوت آماری معنی‌داری نسبت به هم داشتند. همبستگی یک مقوله آماری بسیار مفید و معمول است. همبستگی در برگیرنده اعدادی است که درجه و میزان ارتباط بین دو متغیر را توصیف می‌کند. ارتفاع بوته نخود همبستگی مثبت و معنی‌داری با عملکرد دانه و زیست توده تک بوته داشت (Biabani et al., 2011). در آزمایش خان و قیرشی (Khan and Qyreshi, 2001) تعداد شاخه تنها در دو مورد از ژنوتیپ‌ها رابطه مثبت و معنی‌داری با عملکرد بذر داشت. جتنر و همکاران (Jettner et al., 1999) عملکرد اقتصادی نخود را تابعی از رشد رویشی (ماده خشک) و شاخص برداشت عنوان کرده‌اند. در این آزمایش سعی بر آن شد تا ضمن مطالعه برخی صفات فنولوژیک، مرفولوژیک و عملکرد دانه در ژنوتیپ‌های نخود، امکان کشت پاییزه آنها به منظور بالا بردن میزان تولید محصول نخود نیز ارزیابی گردد.

 

مواد و روش‌ها

     این پژوهش در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اردبیل (با ارتفاع 1350 متر، عرض جغرافیایی 38 درجه و 15 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 48 درجه و 15 دقیقه شرقی و متوسط بارندگی سالیانه 300-280 میلی‌متر) در 10 کیلومتری شرق اردبیل در سال زراعی 90-1389 انجام گرفت. آزمایش به صورت طرح بلوک‌هاي کامل تصادفي با 15 رقم و ژنوتیپ نخود در چهار تکرار اجرا شد. کشت ارقام و ژنوتیپ‌های مختلف نخود به‌صورت پاییزه و در اواسط آبان ماه سال 1389 انجام گرفت. زمین مورد نظر به صورت آیش سال قبل بود که جهت آماده‌سازی آن عملیات خاکورزی شامل شخم بهاره، عملیات مبارزه با علف‌های هرز با استفاده از پنجه‌غازی در چندین نوبت و استفاده از گاوآهن قلمی به منظور ایجاد شیار و نرم کردن خاک سطحی جهت نفوذ باران‌های فصلی صورت گرفت. قبل از مرحله کاشت، بستر مناسب برای بذور آماده و کشت بذور به صورت کپه‌ای در هر کرت در چهار ردیف با فاصله 40 سانتی‌متر بین ردیف‌ها و 10 سانتی‌متر روی ردیف‌ها صورت گرفت. در طی فصل رشد مراقبت‌های زراعی مانند مبارزه با علف‌های هرز و آفات احتمالی انجام گرفت. صفات فنولوژیک تعداد روز تا گلدهی، غلاف‌بندی و رسیدگی در طی دوره رویشی و زایشی مشخص و صفات مرفولوژیک ارتفاع بوته و تعداد شاخه، همچنین تعداد غلاف پر و خالی بر روی 10 بوته تصادفی انتخاب شده از هر کرت اندازه‌گیری و تعیین شد. به منظور تعیین عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه تک بوته، تعداد 30 بوته از هر کرت انتخاب و بعد از خشک کردن در برابر آفتاب، زیست توده توزین و با جداسازی دانه‌ها از بوته‌ها و توزین آنها، میانگین‌گیری شد. برای محاسبه شاخص برداشت از رابطه زیر استفاده شد:

100 × (زیست توده ) / (عملکرد اقتصادی) = شاخص برداشت

       برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌های به دست آمده برای هر صفت در ابتدا با نرم‌افزار SPSS براساس آزمون کولموگروف اسمیرنوف مورد آزمون یکنواختی قرار گرفتند. داده‌های خام دارای توزیع نرمال با استفاده از نرم‌افزار SAS در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی در چهار تکرار تجزیه واریانس گردید. مقایسه میانگین با استفاده از آزمون چند دامنه دانکن (Duncan) و در سطح احتمال 5 درصد انجام گرفت.

 

نتایج و بحث

صفات فنولوژیک

     براساس تجزیه واریانس داده‌ها، تعداد روز تا گلدهی، غلاف‌بندی و رسیدگی تحت تاثیر تیمارهای آزمایش قرار گرفتند و ژنوتیپ‌های نخود از نظر صفات فوق تفاوت آماری معنی‌داری داشتند (جدول 1). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که ژنوتیپ‌های(Flip98-138C*Sel99TER85074) *SEL99TH15039CA9783007*Sel99TER85534  به ترتیب با 8/216 و 7/212 روز بیشترین و کمترین تعداد روز تا گلدهی را داشتند(جدول 2). در بین ژنوتیپ‌های مورد مطالعه، ژنوتیپ Djam و Local variety بیشترین روز تا غلاف‌بندی را داشتند، در حالی‌که ژنوتیپ Flip 00-6 C کمترین مقدار این صفت را داشت، هرچند با اغلب ژنوتیپ‌ها اختلاف معنی‌دار نداشت (جدول 2). ژنوتیپ Flip98-15C*S 98033 بیشترین تعداد روز تا رسیدگی را داشت، در حالی‌که کمترین مقدار این صفت متعلق به ژنوتیپ Flip 98-131 C بود (جدول 2). مطابق این آزمایش، سیلیم و ساکسنا (Silim and Saxena, 1993) گزارش کردند که ژنوتیپ‌های مختلف نخود از نظر تعداد روز تا گلدهی تفاوت معنی‌داری داشتند. در مغایرت با این آزمایش، در مطالعه نظامی و باقری (Nezami and Bagheri, 2005) در بین ژنوتیپ‌های مورد بررسی نخود از نظر تعداد روز تا گلدهی و رسیدگی تفاوت معنی‌دار وجود نداشت، هرچند وجود تنوع معنی‌دار در میان ژنوتیپ‌های نخود از نظر صفات فنولوژیک توسط محققین متعدد گزارش شده است (Najibnia et al., 2008; Rozroukh et al., 2009; Zafaranieh et al., 2009). در نتیجه اصلاح ژنتیکی، خصوصیات متفاوتی در ژنوتیپ‌های گیاهی بوجود می‌آید که این تفاوت‌ها در نحوه رشد و نمو و تمایز اندام‌های مختلف گیاهی بروز می‌نماید. براساس تجزیه همبستگی، بین صفات فنولوژیک با عملکرد دانه رابطه منفی مشاهده شد (جدول 3). در شرایط دیم، به دلیل شرایط نامساعد محیطی به ویژه تنش‌های رطوبتی و دمایی آخر فصل، زودرسی صفت مطلوبی بوده و لذا تاخیر در گلدهی، غلاف‌بندی و یا رسیدگی می‌تواند با کاهش عملکرد مواجه شود. در این آزمایش ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 با کمترین تعداد روز تا گلدهی، بالاترین عملکرد دانه را داشت (جدول 2).

 

صفات مرفولوژیک

ژنوتیپ‌های نخود از نظر ارتفاع بوته و تعداد شاخه در سطح احتمال یک درصد اختلاف معنی‌دار داشتند (جدول 1). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که که در بین ژنوتیپ‌های نخود مورد مطالعه، بالاترین ارتفاع بوته (07/40 سانتی‌متر) متعلق به ژنوتیپ Flip 97-118 C بود و ژنوتیپ Djam و Local variety (به ترتیب با 89/31 و 31/31 سانتی‌متر) بدون اختلاف آماری معنی‌دار، کمترین ارتفاع بوته را به خود اختصاص دادند (جدول 2). همچنین ژنوتیپ Local variety وFlip 97-118 C  بدون تفاوت معنی دار بیشترین تعداد شاخه (به ترتیب 37/15 و 70/15 عدد در بوته) را به خود اختصاص دادند و کمترین تعداد شاخه در بوته (17/8 عدد در بوته) از ژنوتیپ UZ-6075*SEL99TER85581 به‌دست آمد (جدول 2). در مطابقت با نتایج این آزمایش، در کشت پاییزه نخود توسط نظامی و باقری (Nezami and Bagheri, 2005) اثر ژنوتیپ بر ارتفاع بوته معنی‌دار بود. وجود تفاوت معنی‌دار در بین ژنوتیپ‌های مختلف نخود با کشت پاییزه از نظر میزان ارتفاع بوته توسط زعفرانیه و همکاران (Zafaranieh et al., 2009) نیز گزارش شده است. نجیب‌نیا (Najibnia et al, 2008) ارتفاع بوته را در ژنوتیپ‌های نخود بین 31 تا 45 سانتی‌متر گزارش کرد. در آزمایش جلیلیان و همکاران (Jalilian et al., 2005) ارقام مختلف نخود از نظر تعداد شاخه تفاوت آماری متفاوت معنی‌داری با هم داشتند که با نتایج این آزمایش مطابقت دارد. تنوع قابل ملاحظه‌ای از نظر تعداد شاخه در بوته در ژنوتیپ‌های نخود با کشت پاییزه گزارش شده است (Najibnia et al., 2008; Zafaranieh et al., 2009). براساس تجزیه همبستگی، ارتفاع بوته با عملکرد زیست توده رابطه مثبت و با عملکرد دانه و شاخص برداشت همبستگی مثبت و معنی‌دار نشان داد (جدول 3). در مطالعه بیابانی و همکاران (Biabani et al., 2011) ارتفاع بوته همبستگی مثبت و معنی‌داری با عملکرد دانه و بیوماس بوته داشت. تعداد شاخه در بوته رابطه منفی با عملکرد دانه نشان داد (جدول 3). در توکر و چاگیرگان (Toker and Cagigron, 2004) بین عملکرد دانه با تعداد شاخه در بوته همبستگی مثبت و معنی‌دار مشاهده شد که با نتایج این آزمایش مغایرت دارد. شرایط آزمایش، نوع کشت و تفاوت در ژنتیک ارقام و ژنوتیپ‌های به کار رفته می‌تواند تاثیر بسزایی در این خصوص داشته باشد. در آزمایش خان و قیرشی (Khan and Gyreshi, 2001) تعداد شاخه‌های اولیه تنها در دو مورد از ژنوتیپ‌ها رابطه مثبت و معنی‌داری با عملکرد دانه داشت. وجود رابطه منفی این صفت با عملکرد دانه می‌تواند در ارتباط با افزایش بیوماس تولیدی و افزایش تعداد غلاف‌پوک در نتیجه رقابت ایجاد شده به‌ویژه در شرایط حضور تنش‌های محیطی مانند کمبود آب در شرایط دیم باشد.

 

عملکرد و اجزای عملکرد دانه

براساس نتایج تجزیه واریانس، صفات تعداد غلاف پر، تعداد دانه در بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه تک بوته، عملکرد زیست توده تک بوته و شاخص برداشت تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی قرار گرفت و ژنوتیپ‌های نخود تفاوت آماری معنی‌داری نشان دادند (جدول 1). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که ژنوتیپ CA9783007 *Sel99TER85534 با دارا بودن 68/26 غلاف پر در بوته برتر از سایر ژنوتیپ‌های نخود بود (جدول 2). در میان ژنوتیپ‌های مورد مطالعه نخود، ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 بالاترین تعداد دانه در بوته (88/28) را به خود اختصاص داد، درحالی‌که کمترین مقدار این صفت (70/17) متعلق به ژنوتیپ Djam بود (جدول 2). بالاترین وزن صد دانه از ژنوتیپ‌های (ILC4291*Flip98-129C)*S98008 و S99326*SEL99TH15042 بدون اختلاف معنی‌دار به دست آمد، در حالی‌که کمترین مقدار این صفت متعلق به ژنوتیپ Flip 97-118 C ، Flip 00-6 C و Local variety بود. بالاترین عملکرد دانه تک بوته از ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 (1/12 گرم در بوته) به دست آمد و کمترین عملکرد دانه بدون تفاوت آماری معنی‌دار متعلق به ژنوتیپ‌های Flip 97-118 C، Flip 00-6 C، (Flip98-52C*Flip98-12C)*SEL99TH15045 و Djam  بود (جدول 2). ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 بالاترین زیست توده تک بوته را داشت و به دنبال آن ژنوتیپ (ILC4291*Flip98-129 C)*S 98008 قرار گرفت. همچنین کمترین مقدار این صفت از ژنوتیپ Flip 97-118 C و Local variety به دست آمد. شاخص برداشت در ژنوتیپ‌های CA9783007*Sel99TER85534 و (ILC4291*Flip98-129 C)*S 98008 در بالاترین مقدارخود بود و ژنوتیپ Flip 00-6 C کمترین مقدار این صفت را دارا بود. تاواها و همکاران (Tawaha et al., 2005) معتقدند عملکرد نخود تحت تاثیر فاکتورهای متعددی از قبیل ژنوتیپ، فصل رشد (بهاره یا پاییزه)، محل جغرافیایی و شیوه‌های مختلف زراعت قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که با کشت پاییزه افزایش معنی‌داری در عملکرد دانه نخود گزارش شده است (Yigitoglu, 2006) که در نتیجه انطباق مراحل رشد گیاه با رطوبت و دمای مناسب و امکان تولید مواد فتوسنتزی و تغذیه مخزن بیشتر توسط گیاه بوده است (Malhota and Saxena, 1993; Sabaghpour, 2002; Biabani et al., 2011). خورگامی و رفیعی (Khourgami and Rafiee, 2009) بیان داشتند که تعداد غلاف پر، وزن صد دانه و عملکرد دانه در بین ژنوتیپ‌های نخود تفاوت نشان داد و ژنوتیپ‌هایی که استفاده مطلوب از فاکتورهای محیطی داشتند، عملکرد بالاتری تولید کردند. نتایج مشابهی توسط کریمی و فرنیا (Karimi and Farnia, 2009) نیز گزارش شده است.

ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 با داشتن بالاترین تعداد غلاف پر و تعداد دانه در بوته، توانست بالاترین عملکرد دانه را نیز تولید کند. وجود همبستگی مثبت و معنی‌دار بین تعداد غلاف پر و تعداد دانه در بوته (به ترتیب **530/0 و **727/0 = r) بیان کننده این موضوع می‌تواند باشد که با بهبود شرایط مساعد جهت بالا رفتن تعداد غلاف پر و بالطبع تعداد دانه در بوته، امکان افزایش عملکرد دانه در نخود فراهم می‌شود. همچنین ژنوتیپ‌هایی که از وزن صددانه بالاتری برخوردار بودند، دارای عملکرد دانه بالاتری نیز بودند. وجود همبستگی مثبت و معنی‌دار بین وزن صد دانه با عملکرد دانه (**563/0 = r) بیان کننده این مطلب است که با افزایش وزن صددانه، عملکرد دانه در نخود قابل افزایش است، اگرچه رابطه منفی بین تعداد دانه در بوته با وزن صددانه (جدول 3)، به منزله لزوم ایجاد تعادل بین این دو صفت با استفاده از روش‌های زراعی از قبیل تراکم و تغذیه مناسب است. بالاترین همبستگی بین صفات مورد مطالعه با عملکرد دانه از شاخص برداشت (**928/0 = r) و به دنبال آن عملکرد زیست توده (**875/0 = r) به‌دست آمد (جدول 3). ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 با داشتن بالاترین زیست توده، بالاترین عملکرد دانه را نیز داشت (جدول 2).

 

نتیجه‌گیری

      در حالت کلی می‌توان بیان داشت که با کشت پاییزه نخود و طولانی شدن دوره رشد رویشی و زایشی گیاه، در صورت مهیا بودن شرایط مساعد محیطی، ضمن امکان افزایش عملکرد زیست توده بالاتر، بهبود عملکرد دانه در نخود فراهم می‌گردد. از طرفی با توسعه شاخ و برگ بیشتر و امکان تولید مواد فتوسنتزی بیشتر، توسعه و تغذیه مخازن بیشتر در گیاه فراهم و عملکرد دانه افزایش می‌یابد. در این آزمایش ژنوتیپ CA9783007*Sel99TER85534 با کمترین تعداد روز تا گلدهی، بیشترین تعداد غلاف پر و دانه در بوته و بالاترین عملکرد زیست توده، بالاترین عملکرد دانه را داشت، همچنین ژنوتیپ‌هایی که وزن صد دانه بالاتری را داشتند از عملکرد دانه بالاتری برخوردار بودند، لذا به نظر می‌رسد استفاده از این صفات در بهبود و افزایش عملکرد ژنوتیپ نخود با کشت پاییزه مناسب باشد.

 

35                              رنجبر؛ ارزيابي برخي صفات فنولوژيك، مرفولوژيك ، عملكرد و ...                                                          جدول 1- تجزیه واریانس صفات فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد در ژنوتیپ‌های نخود تحت شرایط دیم Table 1 – Analysis of variance of phenological, morphological, yield and yield components traits on chickpea genotypes under rain-fed condition
منابع تغییرات S.O.V	درجه آزادی DF		میانگین مربعات
			تعداد روز تا گل‌دهی Days to anthesis		تعداد روز تا غلاف‌بندی Days to poding		تعداد روز تا رسیدگی Days to maturity		ارتفاع بوته Plant height		تعداد شاخه Number of branch		تعداد غلاف پر Number of full pod		تعداد غلاف خالی Number of non-full pod		تعداد دانه در بوته Number of seed per plant		وزن صددانه 100-seeds weight		عملکرد تک بوته Single plant yield		زیست توده تک بوته Single plant biomass		شاخص برداشت Harvest index
تکرار		3		0.650		48.31		0.111		9.497		7.581		24.28		0.624		37.44		2.818		9.242	27.37	19.99
تیمار		14		5.159 *		11.82 *		3.845 *		39.79**		23.62**		23.97 *		0.892 ns		36.74 *		147.5 **		12.10**	11.59 *	84.89 **
خطا		42		1.664		4.918		1.578		7.475		4.346		11.57		1.107		15.63		11.46		2.159	5.808	11.87
ضریب تغییر (%)		-		0.60		0.98		0.50		7.60		18.9		16.3		24.3		17.2		8.9		16.9	10.1	9.7

                    ns ، *و ** به ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطح احتمال پنج و یک درصد

Ns = Non-significant and*, ** = Significant at 5% and 1%, respectively.

 

 

 

 

 

مجله پژوهش در علوم زراعی - سال هفتم، شماره 26، بهار و تابستان 1394 36

 

جدول 2- مقایسه میانگین صفات فنولوژیک، مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد در ژنوتیپ‌های نخود تحت شرایط دیم Table 2 – Comparison of means of phenological, morphological, yield and yield components traits on chickpea genotypes under rain-fed condition

صفات Traits تیمارها Treatments

تعداد روزتا گل‌دهی Days to anthesis

تعدادروز تاغلاف‌بندی Days to poding

تعداد روز تا رسیدگی Days to maturity

ارتفاع بوته (سانتی‌متر) Plant height (cm)

تعدادشاخه Number of branch

تعدادغلاف پر Number of full pod

تعداد غلاف خالی Number of non-full pod

تعداد دانه در بوته Number of seed per plant

وزن  صددانه (گرم) 100-seeds weight (g)

عملکرد تک بوته (گرم) Single plant yield(g)

زیست تودهتک بوته گرم) Single plant biomass(g)

شاخصبرداشت (درصد) Harvest index (%)

Flip 97-118 C

‌ abc 215.2

ab 227.9

bcd 249.5

a 40.08

a 15.70

ab 21.18

a 4.50

bcd 22.04

d 31.47

f 6.90

c 21.9

def 31.5

Flip 97-121 C

‌ abc 215.3

b 225.7

bcd 249.5

a-e 36.37

cd 10.73

ab 22.23

a 4.48

abc 24.52

b 39.95

bcd 9.67

abc 25.4

abc 38.2

Flip 98-38 C

abc 215.0

ab 227.6

abc 250.7

abc 39.08

cd 10.08

b 18.97

a 3.85

cd 20.01

bc 37.70

def 7.53

bc 23.3

def 32.0

Flip 98-131 C

bcd 214.2

ab 227.2

d 248.5

ab 39.56

cd 10.45

b 20.16

a 3.59

a-d 22.90

bc 37.67

c-f 8.55

abc 23.8

b-e 35.5

Flip 00-6 C

ab 216.0

b 225.0

a-d 250.2

def 33.76

cd 9.24

b 19.74

a 4.38

cd 21.52

d 31.57

f 6.70

bc 22.9

f 29.6

(ILC4291*Flip98-129 C)*S 98008

abc 215.0

b 226.7

bcd 249.3

abc 38.75

bc 12.10

b 17.93

a 3.90

bcd 22.14

a 51.70

ab 11.3

ab 26.3

a 42.9

S99326*SEL99TH15042

a-d 214.7

b 226.0

a-d 250.2

a-d 37.84

cd 10.91

b 19.54

a 4.05

cd 21.35

a 48.52

abc 10.3

abc 25.3

ab 40.6

(Flip98-138C*Sel99TER85074) *SEL99TH15039

a 216.8

b 226.3

bcd 7/249

b-f 35.39

cd 10.79

ab 22.76

a 4.48

ab 28.41

cd 33.52

b-e 9.47

abc 24.8

abc 38.1

Flip98-138C*SEL99TH15039

bcd 214.0

b 226.0

abc 250.7

f 32.16

cd 8.71

b 18.09

a 4.41

cd 20.91

bc 38.65

c-f 8.12

bc 23.1

‌ c-f 34.9

Flip98-15C*S 98033

a-d 214.6

ab 228.0

a 252.4

ab 39.84

cd 9.64

ab 21.99

a 4.27

a-d 24.11

b 41.23

abc 10.0

abc 25.6

abc 38.8

CA9783007*Sel99TER85534

d 212.7

b 227.0

cd 249.0

abc 38.88

cd 9.34

a 26.68

a 3.60

a 28.88

b 41.87

a 12.1

a 27.6

a 43.5

UZ-6075*SEL99TER85581

cd 213.5

b 226.8

bcd 249.7

def 33.50

d 8.17

ab 23.09

a 4.29

abc 26.04

cd 33.42

c-f 8.65

abc 23.7

bcd 36.4

(Flip98-52C*Flip98-12C)*SEL99TH15045

ab 216.0

b 225.2

abc 251.0

c-f 34.76

cd 8.97

b 19.89

a 5.36

cd 20.87

cd 33.70

f 6.97

bc 23.0

ef 30.5

Djam

cd 7/213

a 7/230

ab 2/251

f 89/31

ab 72/14

b 06/18

a 71/4

d 70/17

bc 38.50

f 6.78

bc 22.3

ef 30.3

Local variety

abc 0/215

a 8/230

abc 8/250

f 31/31

a 37/15

ab 32/23

a 83/4

a-d 72/22

d 31.35

ef 7.13

c 21.9

def 32.3

میانگین‌های دارای حروف مشترک در هر ستون از لحاظ آماری در سطح احتمال 5 درصد معنی‌دار نیستند.

Means with similar letters in each column indicate non-significant differences at the 5% level

37                                        رنجبر؛ ارزيابي برخي صفات فنولوژيك، مرفولوژيك ، عملكرد و ...           جدول 3- تجزیه همبستگی ساده صفات مورد مطالعه در ژنوتیپ های نخود با کشت پاییزه تحت شرایط دیم Table 3 – Analysis of Pearson correlation of studying traits on chickpea genotypes with winter planting under rainfed condition

1. روز تا گل‌دهی 1. days to anthesis

2. روز تا غلاف‌بندی 2. days to poding

3. روز تا رسیدگی 3. Days to maturity

4. ارتفاع بوته 4. plant height

5. تعداد شاخه 5. branch No.

6. غلاف پر 6. full pod

7. غلاف خالی 7. non.full pod

8. تعداد دانه 8. seed No.

9. وزن صددانه 9. 100 seeds weight

10. عملکرد دانه 10. seed yield

11. زیست توده 11. biomass

12. شاخص برداشت 12. HI

1

-

2

*-0.309

-

3

ns 0.134

ns -0.155

-

4

ns -0.004

ns 0.129

ns -0.050

-

5

ns 0.042

*0.316

ns -0.082

ns 0.038

-

6

ns -0.104

ns -0.192

*-0.293

ns -0.021

ns 0.057

-

7

**0.375

ns -0.183

ns 0.037

**-0.335

ns 0.048

ns -0.136

-

8

ns -0.001

**-0.349

*-0.285

ns 0.075

ns -0.118

**864

ns – 0.216

-

9

*-0.308

ns 0.065

ns -0.008

**0.368

ns -.086

*-0.255

ns -0.233

ns -0.141

-

10

ns -0.233

ns -0.214

ns -0.222

**0.345

ns -0.176

**0.530

**-0. 339

**0.727

**0.563

-

11

ns -0.860

*-0.307

ns -0.161

ns 0.237

ns -0.193

**0.554

*-0.329

**0.767

*0.324

**0.875

-

12

*-0.286

ns -0.145

ns -0.226

**0.358

ns -0.146

**0.435

*-0.296

**0.591

**0.648

**0.928

**0.643

-

ns                  ، *و ** به ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطح احتمال پنج و یک درصد

 

Ns = Non-significant and*, ** = Significant at 5% and 1%, respectively.

 

 

منابع مورد استفاده                                                              References

ü       Biabani, A., M. Katozi, M. Mollashahi, A. Gharavi Bahlake, and A. Haji Gholi Khani. 2001. Correlation and relationships between seed yield and other characteristics in chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars under deterioration. African Journal of Agricultural  Research. 6(6): 1359 - 1362.

ü       Farooq, M., A. Wahid, N. Kobayashi, D. Fujita, and S. M. A. Basra. 2009. Plant drought stress: effects, mechanisms, and management. Agronomy Sustainable Development. 29: 185 - 212.

ü       Jalilian, J., S.A.M. Modarres Sanavu, and S.H. Sabaghpour. 2005. Effect of plant density and supplemental irrigation on yield, yield components and protein content of four chickpea (Cicer arietinum) cultivars under dry condition. Journal of Agriculture Sciences and Natural Resources, 12(5): 1-10.

ü       Jettner, R. J., K. H. M. Siddique, S. P. Loss, and R. J. French. 1999. Optimum plant density of desi chickpea (Cicer arietinum L.) increasing yield potential in South-Western Australia. Australians Journal of Agriculture Research. 50: 1017- 1025.

ü       Karimi, B., and A. Farnia. 2009. Study of agronomy, yield and yield components on chickpea varieties with supplemental irrigation. Journal of Knowledge of Agriculture Modern. 17: 83-90.

ü       Khan, R. M., and A. S. Qyreshi. 2001. Path coefficient and correlation analysis on the variation induced by gamma irradiation in three genotypes of chickpea (Cicer arietinum L.). Online Journal of Biological Science. 1 (3): 108-110.

ü       Khourgami, A., and M. Rafiee. 2009. Drought stress, supplemental irrigation and plant densities in chickpea cultivars. African Crop Science Congress Proc. 9: 141- 143.

ü       Koojaki, A., and M. Banaian Aval. 1994. Physiology of Crop plants yields (translate). Jehad Daneshgahi of Mashhad press.

ü       Kumar, J., S. S. Yadav, and S. Kumar. 2004. Influence of moisture stress on quantitative characteristics in chickpea (Cicer arientum L.). Indian Journal Genetic. 64(2): 149-150.

ü       Malhotra, R. S., and M. C. Saxena. 1993. Screening for cold and heat tolerance in cool-season food legumes. pp. 227-244. In: Singh, K. B. and M. C. Saxena (Eds.). Breeding for Stress Tolerance in Cool- Season Food Legumes. John Wiley and Sons, Chichester, UK.

ü       Najibnia, S., A. Nezami, A.R. Bagheri, and H. Parisa. Evaluation of phonological and morphological characteristic of cold tolerant chickpea (Cicer arietinum L.) germplasms under fall sowing condition. Iranian Journal of Field Crops Research. 1: 183-192.

ü       Nezami, A., and A. Bagheri. 2005. Responsiveness of cold tolerant chickpea characteristics in fall and spring planting: II. yield and yield components. Iranian Journal of Field Crops Research. 3(1): 156-170.

ü       Rozrokh, M., H. Heydari SharifAbad, S.H. Sabaghpour, Gh. Nour Mohammadi, and A. Majidi Heravan. 2009.study of agronomy chickpea genotypes under irrigation and dry conditions. Journal of Knowledge of Agriculture Modern. 16: 34-41.

ü       Sabaghpour, S. H., and J. Kumar. 2002. Role of initial growth vigor in drought escape. In proceeding of Seventh international conference on development and management of dryland lands in the 21st centuries, Iran: 57-58.

ü       Sabaghpour, S. H., A. A. Mahmodi, A .Saeed, M. Kamel, and R. S. Malhotra. 2006. Study on chickpea drought tolerance lines under dryland condition of Iran. Indian Journal of Crop Science. 1(1-2): 70 - 73.

ü       Silim, S. N., and M. C. Saxena. 1993. Adaptation of spring-sown chickpea to the Mediterranean basin. II. Factors influencing yield under drought. Field Crops Research. 34: 137 - 146.

ü       Tawaha, A.R.M., M. A. Turk, and K. D. Lee. 2005. Adaptation of chickpea to cultural practices in a Mediterranean type environment. Research Journal of Agricultural and Biological Science. 1: 152 - 157.

ü       Toker, C., and M. I. Cagigran. 2004. Spectrum and frequency of induced mutations in chickpea. ICPN. 11:20-21

ü       Yigitoglu, D. 2006. Research on the effect of different sowing densities on the yield and yield components of some chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars that sown in winter and spring in kahramanmaras region. PhD Thesis, Department of Field Crops Institute of Natural and Applied Science University of Cukurova, 163 pages.

ü       Zaferanieh, M., A. Nezami, M. Parsa, A. Bagheri, H. Porsa. 2010. Evaluation of fall sowing of cold tolerant chickpea (Cicer arietinum L.) germplasms under complementary irrigation in Mashhad condition: 2- yield and yield components. Iranian Journal of Field Crops Research. 7 (2): 483-492.